A N N A L E S U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N P O L O N I A VOL. LX SECTIO E 2005 Katedra Ekonomiki i Organizacji Agrobiznesu, Akademia Rolnicza w Lublinie ul. Dobrzaskiego 37, 20-262 Lublin Jan Zwolak Rozwój zasobów rolnictwa, lenictwa, łowiectwa, rybactwa i rybołówstwa w Polsce Development of resources in agriculture, forestry, fishery and hunting in Poland ABSTRACT. The paper presents the medium-periodical dynamics of factors resources changes in quantitative-qualitative measure in agriculture, forestry, fishery and hunting within 1999 2002. The study presented 1 both factors resources development dynamics as well as the development rate. It was the basis to point at the directions of changes in resources, being the considered system potential. KEY WORDS: dynamics coefficients, factors resources, changes, process, development, growth rate. Zagregowane ujcie rolnictwa, lenictwa, łowiectwa, rybactwa i rybołówstwa wynika ze zwizków interakcyjnych w obrbie działalnoci gospodarczej tych sfer. Oznacza to, e midzy nimi wystpuj powizania, które uwarunkowane s okrelonymi właciwociami współdziałania [Klepacki 2002]. Wskazuje to na ich integralne współistnienie ekonomiczno-gospodarcze, które wykazuje cechy systemu ekonomicznego. Układ wewntrznie uwarunkowany stanowi o ekonomice rozwoju regionalnego tych sfer działania. Z kolei owa identyfikacja wskazuje na to, e system ten charakteryzuj zmiany ilociowe i jakociowe w procesie rozwoju. Wynikaj z nich kierunki metodycznych aplikacji przedmiotu badania. Wyznaczaj one konwencj zasobowego rozpoznania zmian w układzie, czasie i przestrzeni. Annales UMCS, Sec. E, 2005, 60, 309 316.
310 J. Zwolak Celem analizy empirycznej prowadzonego badania były: 1) ocena dynamiki zmian podstawowych zasobów czynników w wymiarze ilociowym i jakociowym; 2) okrelenie relacji zmian w rednio rocznym tempie wzrostu ilociowego i jakociowego wykorzystania produkcyjnego zasobów czynników rolnictwa, le- nictwa, łowiectwa, rybactwa i rybołówstwa w latach 1999 2002. ródłem realnych danych empirycznych kształtowania si zmian zasobów w badanym okresie były publikacje i roczniki statystyczne GUS w Warszawie za odpowiednie lata. W celu wskazania redniookresowych zmian ilociowo-jakociowych w procesie rozwoju zasobów stanowicych potencjał produkcyjny badanego systemu wyraono zmieniajce si w czasie wartoci zasobów w cenach u 1999. Dynamiczne odwzorowanie zmian w procesie rozwoju zasobów czynników w systemie uzyskano przez zastosowanie wskaników dynamiki o podstawie zmiennej i stałej w badanym cigu zdarze w czasie. Pierwsze z nich wykorzystano do oszacowania redniego rocznego tempa wzrostu zasobów w wymiarze ilociowym i jakociowym. Porównanie wystpujcych zwizków w obrbie tempa wzrostu zasobów czynników i ich produktywnoci pozwoliło na dokonania syntezy prowadzonej analizy empirycznej. Istotne okazały si zwłaszcza zwizki interakcyjne [Zwolak 2004] midzy zmianami ilociowymi i jakociowymi, a take w obrbie ich samych, w poszczególnych zasobach systemu rolnictwa, lenictwa, łowiectwa, rybactwa i rybołówstwa w latach 1999 2002 [Klank1993]. Badanie przemian w obrbie wyodrbnionego systemu znajduje równie uzasadnienie w kategorii opisu zmian za pomoc trzeciej sfery zjawisk ekonomicznych, tzw. mezostruktury. Umoliwia ona znalezienie platformy odniesienia skrajnych sfer zjawisk ekonomicznych, które w aden sposób nie mogłyby by współzmiennie wyraone. WYNIKI Potencjał wytwórczy systemu rolnictwa, lenictwa, łowiectwa, rybactwa i rybołówstwa, wyraony podstawowymi zasobami czynników w postaci ilo- ciowej i ich produktywnoci, jakociowe wykorzystanie, zawiera tabela 1. Z danych tabeli wynika, e w badanym okresie liczba zatrudnionych w systemie zmniejszyła si z 4324310 osób w u 1999 do 3939287 osób w u 2002. Zmniejszenie zatrudnionych wyniosło wic 385023 osoby, co wzgldem u 1999 stanowiło zmniejszenie o prawie 8%. Ilociowe zmniejszenie wskazuje na postp w racjonalizowaniu wykorzystania zasobów pracy w badanym okresie. Przyczyniło si to do wzrostu wydajnoci (produktywnoci) zatrudnionych, wyraonej zarówno PKB o prawie 10%, jak i wartoci dodan brutto równie o prawie 10% w latach 1999 2002. Natomiast powierzchnia UR i lenych z 27481100 ha w u 1999 zmniejszyła si do 27213388 ha w u 2002. Zmniejszenie wyniosło wic 207712 ha, co wzgldem u 1999 stanowiło za-
Rozwój zasobów rolnictwa, lenictwa, łowiectwa... 311 ledwie 1%. Wystarczyło to jednak do stabilizowania, a nawet nieznacznego wzrostu produktywnoci powierzchni UR i lenych (1%) w badanym okresie. rodki trwałe ogółem w latach 1999 2002 wykazywały taki sam poziom warto- ci, co oznacza, e były jedynie odtwarzane w tym okresie. Ich produktywno wyraona zarówno PKB, jak i wartoci dodan brutto była taka sama w badanym czasie. Wzgldna stało PKB, wartoci dodanej brutto i rodków trwałych ogółem skutkowała tak sam ich produktywnoci, wyraon kad z tych kategorii w latach 1999 2002. Tabela 1. Podstawowe zasoby i ich produktywno w rolnictwie, lenictwie, łowiectwie, rybactwie i rybołówstwie w latach 1999 2002 (ceny 1999) Table 1. Basic resources and their productivity in agriculture, foresty, hunting, fishing and fishery in 1999 2002 (prices from 1999) Rok Year PKB i warto dodana brutto NGP and gross added value Powierzchnia UR i lasów Area of arable land and forests Zatrudnienie Employment osób zł/osob ha zł/ha persons /persons Produktywno wyraona PKB Productivity in NGP rodki trwałe ogółem Permanent assests totally 1999 25803239935 27481100 938,94 4324310 5967,02 114279799049 0,2258 2000 25526273083 27421400 930,89 4304656 5929,92 114462499207 0,2230 2001 25803208701 27434600 940,54 4142121 6229,47 114279799049 0,2258 2002 25803134787 27213388 948,18 3939287 6550,20 114279601358 0,2258 Produktywno wyraona wartoci dodan brutto Productivity in gross added value 1999 22379100000 27481100 814,35 4324310 5175,18 114279799049 0,1958 2000 22324600000 27421400 814,13 4304656 5186,15 114462499207 0,1950 2001 22379009560 27434600 815,72 4142121 5402,79 114279799049 0,1958 2002 22378994043 27213388 822,35 3939287 5680,98 114279601358 0,1958 ródło: 1) Produkt krajowy brutto według województw i podregionów w 2002 u, GUS, Katowice 2004 2) Roczniki statystyczne, GUS, 2000, 2001, 2002 i 2003 zł zł/zł Istotne zmniejszanie si zwłaszcza zatrudnionych i wzrost ich wydajnoci, a take powierzchni UR i lenych oraz ich produktywnoci powodowało zmiany w relacji podstawowych zasobów. Uwydatnia si rzadkie zjawisko ekonomiczne, wystpujce w obrbie zasobów pierwotnych, które zazwyczaj cechuje wzgldnie stały charakter zmian. Miało ono istotny wpływ na racjonalne gospodarowanie kapitałem realnym w badanym okresie. Sam kapitał realny wykazywał wzgldnie stał produktywno, ale przez wzrost wyposaenia nim zatrudnionych rosła ich wydajno. Wydajno zatrudnionych rosła wprost proporcjo-
312 J. Zwolak nalnie do wzrostu wyposaenia ich rodkami trwałymi. Zastosowanie formuły oszczdnociowej racjonalnego gospodarowania przyniosło w badanym czasie stosunkowo wysokie przyrosty wydajnoci zatrudnionych i wskazywało na potrzeby aplikacji rodków trwałych ogółem. Zwikszyło si zwłaszcza wyposaenie rodkami trwałymi ogółem zatrudnionych: 26427,3 zł/zatrudnionego (1999), 26590,4 zł/zatrudnionego (2000), 27589,7 zł/zatrudnionego 92001) i 29010,2 zł/zatrudnionego (2002). Wzrosło ono w badanym okresie o 2582,9 zł/zatrudnionego, tj. o blisko 10%. Natomiast wskaniki dynamiki o podstawie zmiennej, obliczone na podstawie ostatnio przedstawionych danych wyposaenia rodkami trwałymi zatrudnionych, wynosiły: 100,61% (2000), 103,75% (2001) i 105,14% (2002). Okrelone na ich podstawie rednie roczne tempo wzrostu wynosiło 2,85%. Techniczne zmiany zwikszały take skuteczno przedsiwzi w rolnictwie Wschodnich Niemiec i całkowit produktywno czynników w latach 1995-2001 [Lisstsa, Balmann 2003]. Nadto edukacja w rolnictwie skraca czas dostosowa opcji alokacyjnych wyborów [Gallacher 1999]. Szczegółowe rozpoznanie zmian w poszczególnych punktach zdarze w cigu czasowym badanego okresu umoliwia dynamika zasobów rolnictwa, lenictwa, łowiectwa, rybactwa i rybołówstwa w warstwie ilociowo-jakociowej w przekroju lat 1999 2002, zawarta w tabeli 2. Dane tabeli przedstawiaj wskaniki dynamiki o podstawie zmiennej, które wyraaj łacuchowe powizania zdarze w zasigu badanego okresu. Zasig ekstremalnych wartoci wskaników dynamiki był najwikszy w przypadku wydajnoci zatrudnionych i zawierał si od 100,21% (2000) do 105,15% (2002), zarówno w przypadku wydajnoci wyraonej PKB, jak i wartoci dodan brutto. Wskanik dynamiki wydajnoci zatrudnionych był ujemny jedynie w u 2000 (99,38%). Na drugim równolegle miejscu było stosunkowo niewielkie zrónicowanie produktywnoci UR i lenych oraz rodków trwałych ogółem, zawierało si w badanych latach midzy 100% a 101,25%. Wartoci ujemne wskaników dynamiki wystpiły w obrbie tych zasobów jedynie w u 1999, w przypadku wyraenia produktywnoci poszczególnymi kategoriami produkcji. Wskaniki dynamiki pokazujce kształtowanie si zasobów w wyraeniu ilo- ciowym na ogół były ujemne. Do wyjtku nale zasoby rodków trwałych ogółem w latach 2000 i 2002 (100%), a take zasoby ziemi w u 2001 (100,05%). Pomimo faktu, e były dodatnie, nie wykazywały one jednak adnego wzrostu dynamiki. Wskaniki dynamiki o podstawie zmiennej PKB w latach 2000 2002 odchylały si o ponad 1 p.p. (punkt procentowy oznacza rónic midzy wskanikami procentowymi) i były ujemne do ponad 1 p.p., gdzie były dodatnie. Natomiast odchylanie si wartoci dodanej brutto zarówno w kierunku ujemnym, jak i dodatnim było takie samo (0,24 p.p.), co oznacza, e nie zmieniało si.
Tabela 2. Dynamika zasobów rolnictwa, lenictwa rybactwa i rybołówstwa w latach 1999 2002 ( poprzedni = 100) i (1999 = 100) (%) Table 2. Dynamics of resources in agriculture, forestry, fishing and fishery in 1999 2002 ( = 100) and (1999 = 100) (%) Rok Year PKB i warto dodana brutto NGP and gross added value Powierzchnia UR i lenych Area of arable land and forests zł ha zł/ha osób persons Zatrudnienie Employment zł/osob /persons rodki trwałe ogółem Permanent assests totally zł zł/zł Produktywno wyraona PKB Productivity in NGP 1999 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 2000 98,93 98,93 99,78 99,78 99,14 99,14 99,55 99,55 99,38 99,38 100,16 100,16 98,77 98,77 2001 100,00 101,08 99,83 100,05 100,17 101,04 95,79 96,22 104,40 105,05 100,00 99,84 100,00 101,25 2002 100,00 100,00 99,03 99,19 100,98 100,81 91,10 95,10 109,77 105,15 100,00 100,00 100,00 100,00 Produktywno wyraona wartoci dodan brutto Productivity in gross added value 1999 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 2000 99,76 99,76 99,78 99,78 99,97 99,97 99,55 99,55 100,21 100,21 100,16 100,16 99,60 99,60 2001 100,00 100,24 99,83 100,05 100,17 100,20 95,79 96,22 104,40 104,18 100,00 99,84 100,00 100,40 2002 100,00 100,00 99,03 99,19 100,98 100,81 91,10 95,10 109,77 105,15 100,00 100,00 100,00 100,00 ródło: obliczenia własne na podstawie tabeli 1
314 J. Zwolak Wskaniki dynamiki poszczególnych zasobów i ich produktywnoci o podstawie stałej pozwalaj na uzupełnienie badania. Pokazuj one taki sam poziom wartoci (ilociowy) rodków trwałych ogółem w badanym okresie. Pozostałe zasoby: powierzchni UR i lenych oraz zatrudnienia były nisze wzgldem u 1999. Przy tym pierwsze z wymienionych wykazywały rónice mieszczce si w zasigu 0,8 p.p. w latach 2000 2002. Natomiast obnianie si zatrudnienia miało charakter degresywny według cigu arytmetycznego w okresie lat 2000 2002. A rónica w skrajnych latach wynosiła 8,45 p.p. Tabela 3. rednie roczne tempo wzrostu zasobów i ich produktywnoci w rolnictwie, lenictwie, łowiectwie, rybactwie i rybołówstwie w latach 2000 2002 Table 3. Average yearly rate of increase of resources and their productivity in agriculture, forestry, fishery and fishing in 2000 2002 Lp. Wyszczególnienie Specification % Produktywno wyraona PKB Productivity in NGP 1 PKB NGP -0,53 2 Powierzchnia UR i lasu Arable land and forest area -0,51 Produktywno powierzchni UR i lenych Productivity of arable and forest land -0,03 3 4 Zatrudnienie Employment -2,70 5 Produktywno zatrudnionych Productivity of the employed 2,22 6 rodki trwałe ogółem Permanent assets totally 0,08 Produktywno rodków trwałych ogółem 7 Productivity of permanent assets totally -0,62 Produktywno wyraona wartoci dodan brutto Productivity in gross added value 1 Warto dodana brutto Gross added value -0,12 2 Powierzchnia UR i lasu Arable land and forest area -0,51 Produktywno powierzchni UR i lenych 3 Productivity of arable land and forests 0,39 4 Zatrudnienie Employment -2,70 5 Produktywno zatrudnionych Productivity of the employed 2,65 6 rodki trwałe ogółem Permanent assets totally 0,08 7 Produktywno rodków trwałych ogółem Productivity of permanent assets totally ródło: obliczenia własne na podstawie tabeli 2-0,20 Wskaniki dynamiki produktywnoci powierzchni UR i lenych, okrelone wzgldem u 1999 poszczególnymi kategoriami produkcji, pokazuj niewielki, ale sukcesywny jej wzrost. Jednak zrónicowanie ekstremalnych wskaników dynamiki jest wiksze w przypadku wyraenia produktywnoci PKB (1,84 p.p.) ni wartoci dodan brutto (1,01 p.p.). Wskazuje to na bliszy zwizek ostatnio przytoczonej kategorii z powierzchni UR i lenych. Wydajno natomiast zatrudnionych w badanym okresie wzgldem u 1999 progresywnie wzrastała w cigu arytmetycznym, wyraona poszczególnymi kategoriami produkcji. Podobnie jak
Rozwój zasobów rolnictwa, lenictwa, łowiectwa... 315 w przypadku zasobu ziemi, wskaniki dynamiki o podstawie stałej wydajnoci zatrudnionych, wyraonej wartoci dodan brutto z mniejsz dyspersj wyznaczaj tendencj wzrostow wydajnoci. Nadto wzgldnie stała tendencja produktywnoci rodków trwałych ogółem wyraonej wartoci dodan brutto jest lepiej opisana przez wskaniki dynamiki wzgldem u 1999 ni wyraona PKB. Dopełnieniem prezentowanych wyników bada s dane zawarte w tabeli 3, które przedstawiaj rednie roczne tempo wzrostu warstwy ilociowej i jako- ciowej zasobów czynników w latach 2000 2002. Dane tabeli przedstawiaj relatywnie najszybsze rednie roczne tempo wzrostu wydajnoci (produktywno- ci) zatrudnionych, wyraonej PKB (2,22%) i wartoci dodan brutto (2,65%). W badanym okresie sporód ilociowych i jakociowych wymiarów zasobów podobnie najszybszym rednio rocznym tempem wzrostu wyrónia si produktywno powierzchni UR i lenych, wyraona wartoci dodan brutto (0,39%), wyraona za PKB była bliska zera. Stosunkowo niskie rednie roczne tempo wzrostu dotyczyło wartoci rodków trwałych ogółem (0,08%). Wyrónione najszybsze rednie roczne tempo wzrostu zatrudnionych nie było zwizane z tempem wzrostu produktywnoci rodków trwałych, której tempo okrelone poszczególnymi kategoriami produkcji było ujemne. Drugim zatem elementem kształtujcym wydajno zatrudnionych, a zwizanym z poziomem rodków trwałych jest wyposaenie nimi zatrudnionych, które sukcesywnie w nawizaniu ła cuchowym wzrastało. Wskaniki dynamiki o podstawie zmiennej wyposaenia rodkami trwałymi zatrudnionych w swych ekstremalnych warto- ciach zawierały si w zasigu bliskim 5 p.p., a rednie roczne tempo wzrostu wyposaenia nimi zatrudnionych było niewiele wysze od tempa wzrostu wydajnoci zatrudnionych i wynosiło 2,85%. Składało si na nie rednie roczne tempo wzrostu wartoci rodków trwałych ogółem (0,08%). To ostatnie było jednak stosunkowo niskie, co oznacza, e w wikszym stopniu korzystano z oszczdnociowej formuły wzrostu wydajnoci zatrudnionych ni wzrostowej racjonalnego gospodarowania. Był to właciwy kierunek alokacji zasobów czynników i ich relacji, kształtujcy potencjalny wzrost poziomu akumulacji potrzebnej do rozwoju rodków trwałych, zwikszajcych synergi produktywnoci zasobów czynników w systemie. Pozostałe zasoby czynników w swym wymiarze ilociowo-jakociowym wykazywały ujemne rednie roczne tempo wzrostu. Sporód nich bezwzgldnie najwiksze ujemne tempo wzrostu dotyczyło liczby zatrudnionych (-2,7%) i powierzchni UR i lenych (-0,51%) oraz efektów wyraonych kategori PKB (-0,53%). Pozostałe zasoby i ich badane warstwy miały tempo zblione do zera. WNIOSKI 1. Stwierdzono bliskie zwizki midzy badaniem ilociowo-jakociowym zmian w obrbie zasobów wyraonych kategori wartoci dodanej brutto. Ozna-
316 J. Zwolak cza to, e w takim wyraeniu wskaniki produktywnoci (cechy jakociowe) dobrze opisuj dynamik wykorzystania zasobów czynników w systemie. Jest to zwizane z merytoryczn treci kategorii wartoci dodanej brutto, która jest zbliona do kategorii produkcji ko cowej. 2. Wysze rednie roczne tempo wzrostu wydajnoci zatrudnionych anieli PKB i wartoci dodanej brutto wskazuje na wzrost sił dynamizujcych relacje w obrbie zasobów czynników, co zwizane jest z sukcesywn redukcj liczby zatrudnionych. Wyznacza to redniookresow strategi rozwoju tego systemu. 3. Wykazano, e wydajno zatrudnionych była w duym stopniu uzaleniona od wyposaenia ich w rodki trwałe ogółem w badanym okresie. Oznacza to, e sam fakt posiadania rodków trwałych nie jest czynnikiem dynamizujcym wydajno zatrudnionych, ale racjonalne gospodarowanie nimi. 4. Z korelacji tempa wzrostu wyposaenia zatrudnionych w rodki trwałe i tempa, cho stosunkowo niskiego, samych rodków trwałych ogółem wynika, e były one głównym czynnikiem kształtujcym wydajno pracy i produktywno ziemi w badanym okresie. 5. Z wyszego redniego rocznego tempa wzrostu wyposaenia rodkami trwałymi zatrudnionych wzgldem tempa produktywnoci kapitału realnego wynika, e w badanym okresie uzewntrznił si pracooszczdny postp techniczny. Potwierdza to wzgldnie stała produktywno rodków trwałych ogółem, co oznacza, e wydajno zatrudnionych rosła wraz ze wzrostem ich wyposaenia w rodki trwałe. 6. Wzgldna stało wpływu w badanym okresie produktywnoci rodków trwałych ogółem, wyraonej poszczególnymi kategoriami produkcji, na wzrost tempa wydajnoci zatrudnionych wskazuje na potrzeb zmiany relacji elementów (rodzajów) w obrbie systemu samych rodków trwałych ogółem, a take dostosowania do nich relacji pozostałych zasobów czynników. Zagadnienie to wymaga jednak dalszych bada. PISMIENNICTWO Gallacher M. 1999. Human capital and production efficiency: Argentine agriculture, Universidad del CEMA Documento de Trabajo 158, 1 18. Klank L. 1993. Ogólnoekonomiczne uwarunkowania wielofunkcyjnego rozwoju wsi w Polsce, Wie i Rolnictwo 4, 36 45. Klepacki B. 2002. Gospodarka i rolnictwo polskie w okresie transformacji systemowej, Wie Jutra, 8. Lisstsa A., Balmann A. 2003. Efficiency and Productivity of Farms in Post Unification Germany, EFITA Conference, 5 9 July 2003, Debrecen, Hungary, 439 449. Zwolak J. 2004. Wydajno nakładów pracy ywej wyposaonej w rodki trwałe produkcyjne w gospodarstwach rolnych rónej wielkoci w u 2001, Rocz. Nauk Rol., Ser. G, 91, 2, 85 91.