Ewidencja poleceń pisemnych....................... 61 Polecenie wykonania pracy........................ 62 Ewidencja sprzętu dielektrycznego.................... 68 Ramowy wykaz robót budowlanych, przy których obowiązuje każdorazowo opracowanie planu bezpieczeństwa i ochrony zdrowia i/lub instrukcji............................... 69 Wymagania bezpieczeństwa przy wykonywaniu prac w zbiornikach i innych przestrzeniach zamkniętych................ 71 Wymagania bezpieczeństwa przy wykonywaniu prac na wysokości... 75 Ogólne wymagania bezpieczeństwa przy użytkowaniu niebezpiecznych substancji i mieszanin chemicznych................. 81 Wymagania bezpieczeństwa przy wykonywaniu prac pożarowo niebezpiecznych............................... 84 Wykaz instrukcji eksploatacji oraz instrukcji stanowiskowych bhp... 91 7
OD AUTORA Tytułem wstępu do niniejszego poradnika należałoby się pochylić nad istotą tworzenia w przedsiębiorstwach Instrukcji organizacji bezpiecznej pracy (IOBP). Wymaga tego chociażby fakt, iż wielu specjalistów ds. BHP nie bardzo wie, co to za dokument, jaka jest jego rola, w których przedsiębiorstwach powinien być wdrożony i jakie akty prawne powołują go do życia. Co do ostatniego wątku, to należy podkreślić, że nie ma jednoznacznego aktu prawa, który wskazywałby wprost na konieczność opracowania i wdrożenia w przedsiębiorstwie Instrukcji organizacji bezpiecznej pracy. Natomiast możemy wyczytać obowiązek jej tworzenia w art. 237 4 Kodeksu pracy [1], wskazującym na obowiązek pracodawcy zaznajamiania pracowników z przepisami i zasadami BHP dotyczącymi wykonywanych przez nich prac, jak też wydawania szczegółowych instrukcji i wskazówek dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy na poszczególnych stanowiskach pracy. Podobną intencję ustawodawcy można odnaleźć, analizując treść innych artykułów Kodeksu pracy, jak np. art. 207, art. 207 1 czy art. 226, z których to w zasadzie wynika obowiązek informowania o zagrożeniach występujących w zakładzie oraz o sposobach bezpiecznego wykonywania prac co w myśl poprzedniego powinno być uregulowane w instrukcjach zakładowych. Innym aktem prawnym niż powyższa ustawa Kodeks pracy wskazującym na sens tworzenia IOBP jest rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy [7], gdzie m.in. 41 w związku z 39 wskazują (choć niebezpośrednio) na sens tworzenia tego rodzaju wewnętrznego aktu prawa. Na uwagę zasługuje również 80 ust. 2 i 81 ust.1, ponieważ wskazują one obowiązek ustalenia występujących w zakładzie prac szczególnie niebezpiecznych oraz określenia szczegółowych wymagań bezpieczeństwa i higieny pracy przy ich wykonywaniu co jak najbardziej powinno zostać uregulowane w IOBP. Biorąc pod uwagę niektóre przepisy branżowe, jak np. ustawę Prawo energetyczne [2] oraz jeden jej z aktów wykonawczych, jakim jest nowe rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 23 kwietnia 2013 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy urządzeniach energetycznych [8], również nie wyczytamy wprost obowiązku tworzenia IOBP, ale ich treść wskazuje, że uregulowanie ujętych tam zasad odnoszących się do danych procesów pracy powinno mieć miejsce w wewnątrzzakładowym akcie prawnym. 8
Odpowiadając na kolejne pytanie w których przedsiębiorstwach powinna być wdrożona IOBP można stwierdzić, że instrukcja tego typu może powstać i być wdrożona w każdym przedsiębiorstwie, choć w szczególności wymagana jest ona w sektorze energetycznym, ze względu na specyfikę branży. Chodzi tu o przedsiębiorstwa zajmujące się wytwarzaniem energii cieplnej i elektrycznej oraz dystrybucją i przesyłem tej energii, jak również surowców do jej wytworzenia. W przedsiębiorstwach tych występuje zwykle bardzo złożony proces pracy generujący mnóstwo zagrożeń, które ujmowane w wielu aktach prawnych powinny znaleźć również uregulowanie w aktach wewnętrznych danego zakładu pracy, jakim właśnie będzie scalająca je wszystkie Instrukcja organizacji bezpiecznej pracy. Na koniec należałoby odpowiedzieć na, nie do końca wszystkim jasne, dwa przywołane na wstępie pytania, a mianowicie: co to za dokument (IOBP) i jaka jest jego rola? Instrukcja organizacji bezpiecznej pracy to wewnątrzzakładowy akt prawny, scalający i regulujący zasady bezpieczeństwa podczas wykonywania procesów pracy, ujmowane w wielu regulacjach prawnych, a jednocześnie stanowiący narzędzie działań organizacyjnych zapobiegających wypadkom przy pracy i chorobom zawodowym. Można powiedzieć, iż dobrze opracowana i wdrożona stanowi swoisty projekt całego systemu zarządzania bezpieczeństwem pracy i taką też spełnia rolę, ponieważ zawierając w swej treści m.in. wykazy prac szczególnie niebezpiecznych czy prac wykonywanych przez co najmniej dwie osoby, jak również wszelkie zasady związane z organizacją tych prac oraz prac tzw. energetycznych, pełni funkcję informacyjną, wskazującą właściwy kierunek zarządzania bezpieczeństwem pracy. Podsumowując, należy stwierdzić, że potrzeba, sens, jak też cel Instrukcji organizacji bezpiecznej pracy wypływają z istoty wszelkich regulacji prawnych dotyczących ochrony pracy i ta istota rzeczy powinna towarzyszyć zespołowi opracowującemu tego typu instrukcję. Celem wypełnienia tytułowej roli niniejszego opracowania, które w swym tytule nosi nazwę poradnika, w dalszej treści przytoczę przykładowy schemat Instrukcji organizacji bezpiecznej pracy dla przykładowej elektrociepłowni. Powinna ona zobrazować przedmiot oraz ułatwić czytelnikom pracę nad tego typu dokumentem, w momencie konieczności wdrożenia go w swym przedsiębiorstwie. Żywię też głęboką nadzieję, iż poniższy przykład stanowić będzie zarówno kompendium wiedzy zawartej w gąszczu przepisów prawnych, jak również przydatne narzędzie pracy. Jerzy Dudek były członek Sieci Ekspertów ds. BHP certyfikowanych przez Centralny Instytut Ochrony Pracy Państwowy Instytut Badawczy 9
INSTRUKCJA ORGANIZACJI BEZPIECZNEJ PRACY (IOBP) PRZYKŁAD Treść poniższa to przykładowy schemat zawartości IOBP, która powinna stanowić pewien zbiór zasad zawartych w gąszczu przepisów prawa celem uporządkowania i ułatwienia wdrożenia tych przepisów bez konieczności ich poszukiwania przez poszczególnych pracowników, natomiast kursywą (pogrubioną) wprowadzony jest komentarz autora odnoszący się do danego tekstu. 1. CEL INSTRUKCJI Instrukcja powinna określać cel jej wdrożenia np.: Celem instrukcji jest określenie jednolitych metod postępowania przy wykonywaniu i dokumentowaniu prac, w tym szczególnie niebezpiecznych, w warunkach szczególnego zagrożenia, zwanych dalej pracami niebezpiecznymi na obiektach we wszystkich komórkach organizacyjnych, tak aby prace te były prowadzone w sposób technicznie poprawny oraz w sposób zapewniający bezpieczeństwo życia, zdrowia, mienia i środowiska. UWAGA! Należy pamiętać, że nawet najwyższy poziom wiedzy opracowujących IOBP nie jest gwarantem całkowitego uporządkowania wszystkich zasad organizacji bezpiecznej pracy, gdyż życie często generuje sytuacje, których nikt wcześniej nie był w stanie nawet przewidzieć. Niemniej jednak im wyższy poziom wiedzy i świadomości (wypływającej z IOBP) wykazują pracownicy, tym łatwiej jest im w takich sytuacjach wypracować właściwy algorytm postępowania szczególnie w procesach pracy nie ujętych w instrukcji. 10
2. PRZEDMIOT I ZAKRES INSTRUKCJI W tym punkcie powinien zostać wskazany przedmiot oraz zakres opracowania, jak np.: Przedmiotem instrukcji są: ogólne zasady bezpiecznego wykonania prac przy obsłudze urządzeń i instalacji, ogólne zasady w stosunku do obowiązku opracowania instrukcji eksploatacji, ogólne zasady dotyczące organizacji i dokumentowania prac szczególnie niebezpiecznych, które obowiązują pracowników powołanych do wykonywania tego rodzaju prac, jak również pracowników zewnętrznych prowadzących takie prace na terenie zakładu. 3. ODPOWIEDZIALNOŚĆ I UPRAWNIENIA Punkt ten powinien nakreślać odpowiedzialność, kompetencje i uprawnienia poszczególnych osób, chociażby w zakresie konieczności okresowej aktualizacji instrukcji w przypadku zmian w przepisach, zmian technologii czy innych zmian mających wpływ na poziom bezpieczeństwa pracy. Powinien on również wskazywać odpowiedzialność w zakresie przestrzegania instrukcji, i tak np.: Za aktualizację niniejszej instrukcji odpowiedzialny jest specjalista ds. BHP (choć niekoniecznie robi to samodzielnie). Za organizację pracy zgodnie postanowieniami niniejszej instrukcji odpowiedzialna jest kadra kierownicza oraz pozostali pracownicy w zależności od zakresu uprawnień, a także wykonawcy zewnętrzni wykonujący prace niebezpieczne na terenie zakładu. 4. ISTOTNE OKREŚLENIA DEFINICJE Celem ułatwienia odbioru treści instrukcji należy przywołać definicje, którymi się będziemy posługiwać. Przy czym chciałbym zwrócić uwagę, iż w znowelizowanych przepisach energetycznych [8] nie znajdziemy definicji poleceniodawcy, dopuszczającego, koordynującego, nadzorującego, kierującego zespołem pracowników, kierownika robót oraz kilku innych zamieszczonych w przykładzie poniżej. Uważam 11
jednak, że przywołanie i zdefiniowanie tych pojęć jest niezbędne i jest zgodne zarówno z istotą samej instrukcji, jak też przepisów, gdyż w żaden sposób nie występuje tu sprzeczność z obowiązującym prawem. Brak niektórych definicji (zawartych w instrukcji) w przepisach nie stanowi o zakazie zastosowania ich w wewnętrznym akcie prawa, jak w poniższym przykładzie. 1. Dopuszczający wyznaczony przez poleceniodawcę pracownik posiadający ważne świadectwo kwalifikacyjne na stanowisku eksploatacji i upoważniony pisemnie przez prowadzącego eksploatację urządzeń i instalacji energetycznych do wykonywania czynności łączeniowych w celu przygotowania miejsca pracy. 2. Instalacje energetyczne urządzenia energetyczne z układami połączeń między nimi. 3. Instalacje gazowe urządzenia gazowe z układami połączeń między nimi, zasilane z sieci gazowej, znajdującej się na terenie i w obiekcie odbiorcy. 4. Instrukcja BHP (stanowiskowa) zatwierdzona przez pracodawcę instrukcja określająca czynności, które należy wykonać przed rozpoczęciem danej pracy, zasady i sposoby bezpiecznego wykonania pracy, czynności do wykonania po jej zakończeniu oraz zasady postępowania w sytuacjach awaryjnych stwarzających zagrożenia dla życia lub zdrowia ludzkiego. Instrukcje dotyczące prac związanych ze stosowaniem niebezpiecznych substancji chemicznych i ich mieszanin powinny uwzględniać informacje zawarte w kartach charakterystyki tych substancji. 5. Instrukcja eksploatacji zatwierdzona przez prowadzącego eksploatację instrukcja określająca procedury i zasady wykonywania czynności niezbędnych przy eksploatacji urządzeń i instalacji energetycznych, również w sytuacjach awarii i zakłóceń pracy, charakterystyki technicznej obiektu/urządzenia, parametry pracy wartości liczbowe normatywne i dopuszczalne (sygnalizacji, zabezpieczeń, sterowań) oraz zasady regulacji, przeglądów, prób, pomiarów, wymagania kwalifikacyjne, obszar działania, zakres wykonywanych prac, wykaz prowadzonej dokumentacji, prawa i obowiązki, odpowiedzialność, wymagane środki ochrony, jak również zawierająca rysunki, schematy, wykresy itp., opracowana na podstawie odrębnych przepisów oraz dokumentacji producenta. 6. Kierownik robót wyznaczony przez poleceniodawcę pracownik, posiadający ważne świadectwo kwalifikacyjne na stanowisku dozoru, gdy w 12
jednym obiekcie energetycznym jednocześnie pracuje więcej niż jeden zespół pracowników. 7. Kierujący zespołem pracowników wyznaczony przez poleceniodawcę pracownik posiadający ważne świadectwo kwalifikacyjne na stanowisku eksploatacji. 8. Koordynator ds. bhp wyznaczony pracownik, sprawujący nadzór nad bezpieczeństwem i higieną pracy wszystkich osób pracujących w jednym obiekcie, a zatrudnionych u różnych pracodawców. Podstawową rolą koordynatora ds. bhp jest minimalizacja (ograniczanie) zagrożeń i ryzyka wynikłych z pracy co najmniej 2 zespołów należy zwrócić uwagę, iż nie zawsze musi to być osoba pełniąca te same funkcje co kierownik robót. 9. Koordynujący wyznaczony przez poleceniodawcę pracownik komórki organizacyjnej sprawującej dozór nad eksploatacją urządzeń i instalacji energetycznych, przy których będzie wykonywana praca, posiadający ważne świadectwo kwalifikacyjne na stanowisku dozoru. 10. Miejsce pracy należy przez to rozumieć odpowiednio przygotowane stanowisko pracy lub określoną strefę pracy w zakresie niezbędnym dla bezpiecznego wykonywania pracy przy urządzeniach i instalacjach energetycznych. 11. Nadzorujący wyznaczony przez poleceniodawcę pracownik posiadający ważne świadectwo kwalifikacyjne na stanowisku dozoru lub eksploatacji, wykonujący wyłącznie czynności nadzoru. 12. Obiekt energetyczny budynek bądź pomieszczenie, w którym znajdują się urządzenia energetyczne przeznaczone do wytwarzania, przetwarzania, przesyłania i dystrybucji energii cieplnej i elektrycznej. 13. Osoba upoważniona osoba wyznaczona przez prowadzącego eksploatację do wykonywania określonych czynności lub prac eksploatacyjnych, posiadająca aktualne świadectwo kwalifikacyjne. 14. Osoba uprawniona osoba posiadająca kwalifikacje uzyskane na podstawie przepisów prawa energetycznego. 15. Poleceniodawca pracownik upoważniony pisemnie przez prowadzącego eksploatację urządzeń i instalacji energetycznych do wydawania poleceń na wykonanie pracy, posiadający ważne świadectwo kwalifikacyjne na stanowisku dozoru. 13
16. Pomieszczenia, strefy i przestrzenie zagrożone wybuchem to przestrzeń, w której może występować mieszanina wybuchowa substancji palnych z powietrzem lub innymi gazami utleniającymi, o stężeniu zawartym miedzy dolną i górną granicą wybuchowości określoną w odrębnych przepisach o ochronie przeciwpożarowej [11]. 17. Pomieszczenie lub teren ruchu energetycznego odpowiednio wydzielone pomieszczenie lub teren bądź część pomieszczenia lub terenu albo przestrzeni w budynkach lub poza budynkami, w których zainstalowane są urządzenia energetyczne dostępne tylko dla upoważnionych osób. 18. Praca na wysokości jest to każda praca wykonywana na powierzchni znajdującej się na wysokości co najmniej 1,0 metra nad poziomem podłogi lub ziemi, jeżeli: brak jest osłonięcia tej powierzchni pełnymi ścianami do wysokości co najmniej 1,5 m, brak jest stałych konstrukcji lub urządzeń chroniących przed upadkiem. Do pracy na wysokości nie zalicza się pracy na powierzchni, niezależnie od wysokości, na jakiej się znajduje, jeżeli powierzchnia ta: osłonięta jest ze wszystkich stron do wysokości co najmniej 1,5 m pełnymi ścianami lub ścianami z oknami oszklonymi, wyposażona jest w inne stałe konstrukcje lub urządzenia chroniące pracownika przed upadkiem z wysokości. 19. Prace eksploatacyjne prace wykonywane przy urządzeniach energetycznych w zakresie ich obsługi, konserwacji, remontów, montażu i kontrolno-pomiarowym. 20. Pracownicy upoważnieni pracownicy, którzy w ramach swoich obowiązków służbowych lub na podstawie polecenia służbowego wykonują określone prace. 21. Pracownicy uprawnieni pracownicy posiadający sprawdzone i właściwe kwalifikacje w zakresie eksploatacji danego rodzaju urządzeń i instalacji energetycznych, potwierdzone świadectwem kwalifikacyjnym. 22. Prowadzący eksploatację urządzeń i instalacji energetycznych Dyrektor zakładu sprawujący bezpośredni nadzór nad przynależnym mu obszarem eksploatacyjnym zajmującym się eksploatacją i/lub ruchem 14