dr Piotr Kurowski dr hab. Piotr Broda Wysocki Ubóstwo w Polsce Krajowa Izba Gospodarcza Komitet Dialogu Społecznego, ul. Trębacka 4 00-074 Warszawa
1. Ubóstwo i jego pomiar 2. Wykluczenie społeczne 3. Linie i zasięg ubóstwa w Polsce 4. Czynniki zagrożenia ubóstwem 5. Ubóstwo i nierówności w Polsce i w UE 6. Ubóstwo energetyczne
Ubóstwo jest zjawiskiem względnym w czasie Charakter subiektywny ubóstwa Ubóstwa nie można sprowadzić wyłącznie do poziomu dochodów Ubóstwo siłą rzeczy jest elementem programów partii politycznych Postęp w badaniach przyniósł wielość definicji tego zjawiska Dla naukowców jest to temat badawczy, ale nie można zapomnieć, że ostatecznie najważniejszy jest człowiek, którego ubóstwo dotyka
Pierwotne podejście - ubóstwo absolutne (w Polsce: minimum egzystencji czy biologiczne) Ubóstwo relatywne (% przeciętnych wydatków lub mediany dochodów ogółu gospodarstw) Urzędowa linia ubóstwa (dostęp do pomocy społecznej) Ubóstwa konsensualne Ubóstwo subiektywne
Linia ubóstwa: granica oddzielająca ubogich od nieubogich Stopa / zasięg ubóstwa: udział gospodarstw domowych uznanych za ubogich według danej linii Głębokość ubóstwa (luka dochodowa): o ile (%) mają wzrosnąć dochody, by wyjść ze sfery ubóstwa Korelacje ubóstwa z innymi cechami gospodarstw domowych
R. Lenoir w 1974 r. Les exclus W latach 90. XX w. pojęcie wykluczenia społecznego zdobywa coraz większą popularność Wykluczenie sensu largo: Nie sprowadza się do miar ubóstwa, nierówności dochodów, deprywacji czy braku zatrudnienia Wielowymiarowość: brak zasobów i praw Bardziej proces, niż stan Wykluczenie sensu stricte: brak dostępu do dobrej pracy (working poor)
Wielowymiarowy wskaźnik ubóstwa i wykluczenia społecznego w badaniach Eurostatu EU-SILC: % osób zagrożonych ubóstwem relatywnym linią jest 60% krajowej mediany rocznych dochodów do dyspozycji po transferach społecznych wskaźnik deprywacji materialnej - % osób z brakiem możliwości zaspokojenia 4 z 9 danych potrzeb) % osób w wielu do 59 lat mieszkających w gospodarstwach o niskiej intensywności pracy (tam gdzie osoby dorosłe przepracowały roku wcześniej mniej niż 20% swego potencjału
Proces integracji UE, Agenda Socjalna z 2000 r., Strategia na rzecz zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu Europa 2020 przyniosły duży postęp w ujednoliceniu badań i zbieraniu danych Badanie wydatków katastroficznych (mieszkanie, energia, zdrowie) Ubóstwo energetyczne (ang. fuel poverty), w którym stykają się: deficyty inwestycyjne sektora energetycznego i rosnące koszty energii, złe warunki mieszkaniowe i niska efektywność energetyczna zasobów mieszkaniowych, słaba kondycja części gospodarstw domowych
Rola Banku Światowego w zwalczaniu skrajnej nędzy w krajach rozwijających się UNDP i rola Milenijnych Celów Rozwoju (2000) w politykach krajowych Wyeliminowanie skrajnego ubóstwa i głodu Zapewnienie powszechnego nauczania podstawowego Promocja równości płci Ograniczenie umieralności dzieci Poprawa opieki zdrowotnej nad matkami Ograniczenie chorób HIV/AIDS, malarii i innych Stosowanie zrównoważonych metod gospodarki zasobami naturalnymi Budowanie globalnego porozumienia na rzecz rozwoju Jeszcze inne spojrzenie to badanie jakości życia (OECD)
Badania na ten temat były niewygodne dla ówczesnych władz Do lat 70. - okresu pewnego stopnia liberalizacji - rzadko publikowane Rozwijano te analizy latach 80. Ubóstwo nie dotykało rodzin osób pracujących, choć te żyły na poziomie skromnym. Związane było z sytuacjami problemowymi (uzależnienia, ciężkie choroby, dysfunkcje w rodzinie itd.). Stara bieda z dziedzictwa PRL była rozproszona : duże rodziny robotników rolnych (wieś), u robotników niewykwalifikowanych (miasta), samotni emeryci i renciści, rodziny samotnych matek itd.
Punktowe badania - poniżej minimum socjalnego: Pod koniec lat 60.: ok. 20% ludności, w 1975 28% 1974 r. 60% dzieci w rodzinach 1979 r. 40-50% rodzin emerytów i rencistów W latach 80. wzrost ubogich z 3,3 do 8,6 miliona osób (wg E. Tarkowskiej, Zrozumieć biednego. O dawnej i nowej biedzie w Polsce )
Transformacja i duża zmiana warunków Wzrost bezrobocia, wysoka inflacja Szybki spadek PKB Spadek płac realnych i dochodów w rolnictwie Zwiększenie się różnic dochodowych Skokowy przyrost nowej biedy w latach 1990-1992 Wzrost znaczenia tworzonego systemu pomocy społecznej Stabilizacja ubóstwa w latach 1993-1996
Minimum egzystencji uwzględnia jedynie potrzeby niezbędne do przeżycia i zachowania zdrowia Wartości ME w latach 2014-2015 r. (per capita) Linia ME Osoba samotna w wieku: produkcyjnym emerytalnym Rodzina z: DM DS DM + DS DM + 2 DS 2014 544 515 441 482 464 478 2015 546 518 441 482 464 478 DM: dziecko w wieku 4-6 lat, DS: dziecko w wieku 14-16 lat Źródło: obliczenia IPiSS.
Kwota która uprawnia do ubiegania się o świadczenie pieniężne z pomocy społecznej Wartości w latach 2014-2015 r. (per capita) Rok Gospodarstwo 1- osobowe Gospodarstwo 4- osobowe 2014 542 456 2015 634 514 Źródło: GUS (2015) Ubóstwo w Polsce w latach 2013 2014
50% średnich wydatków ogółu gospodarstw domowych Wartości w latach 2014-2015 r. (per capita) Rok Gospodarstwo 1- osobowe Gospodarstwo 4- osobowe 2014 713 481 2015 734 496 Źródło: GUS (2015) Ubóstwo w Polsce w latach 2013 2014
25% 20% 17,0% 18,4% 18,5% 20,4% 20,3% 18,1% 19,2% 18,1% 17,7% 17,3% 17,6% 17,3% 17,4% 16,9% 16,3% 16,2% 16,2% 15,5% 15% 10% 15,0% 9,5% 11,1% 10,9% 11,8% 12,3% 15,1% 14,6% 7,8% 6,6% 10,6% 8,3% 7,4% 6,8% 7,2% 12,8% 12,2% 12,2% 5% 5,6% 5,7% 5,8% 6,6% 6,8% 7,4% 7,4% 6,5% 0% 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Ubóstwo skrajne (minimum egzystencji) Ubóstwo relatywne Ubótwo "ustawowe" Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.
Źródło: GUS (2015) Ubóstwo w Polsce w latach 2013 2014 Krajowa Izba Gospodarcza Komitet Dialogu Społecznego, ul. Trębacka 4 00-074 Warszawa
MS winno zapewniać odnowę sił, posiadanie i wychowanie dzieci oraz utrzymanie więzi społecznych Wyznacza dostateczny, choć skromny poziom godnego życia Linia MS Osoba samotna w wieku: Rodzina z: produkcyjnym emerytalnym DM DS DM + DS DM + 2 DS 2014 1 071 1 071 881 935 852 835 2015 1 080 1 080 882 937 855 840 DM: dziecko w wieku 4-6 lat, DS: dziecko w wieku 14-16 lat Źródło: obliczenia IPiSS.
SFERA NIEDOSTATKU (MINIMUM SOCJALNE) 65% 60% 58,7% 58,6% 55% 50% 50,4% 49,8% 52,2% 53,8% 57,2% 45% 40% 47,9% 46,7% 42,5% 43,4% 44,7% 43,4% 35% 30% 1994 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2010 2011 2012 2013 2014 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.
Twarze ubóstwa w Polsce Rodziny z dziećmi bardziej narażone na ryzyko ubóstwa
Samotni Rodzice z dziećmi Z 4 i więcej dzieci Z 3 dzieci Z 2 dzieci Z 1 dzieckiem 6,5 5,6 4 4,5 1,8 2,7 9 11,2 18,1 26,9 Bez dzieci na utrzymaniu 1-osobowe OGÓŁEM 1,6 1,8 2,5 2,3 6,5 7,4 0 5 10 15 20 25 30 % GD poniżej ME w 2015 % GD poniżej ME w 2014 Źródło: GUS (2015) Ubóstwo w Polsce w latach 2013 2014 oraz GUS (2016), Zasięg ubóstwa ekonomicznego w Polsce w 2015 r. Krajowa Izba Gospodarcza Komitet Dialogu Społecznego, ul. Trębacka 4 00-074 Warszawa
65 lub więcej lat 4 4,3 18-64 lata 6,4 7 0-17 lat 9,7 10,3 GD Ogółem 6,8 7,4 0 2 4 6 8 10 12 2011 2014 Źródło: opracowanie na podstawie GUS (2015) Ubóstwo w Polsce w latach 2013 2014 Krajowa Izba Gospodarcza Komitet Dialogu Społecznego, ul. Trębacka 4 00-074 Warszawa
Country Total Children Adults Elderly (0 17) (18 64) (65 +) EU-28 24,4 27,8 25,4 17,8 EA-18 23,5 25,6 25,1 16,0 Hungary 31,1 41,4 31,5 18,1 Greece 36,0 36,7 40,1 23,0 Spain 29,2 35,8 31,8 12,9 Latvia 32,7 35,3 30,0 39,3 Italy 28,3 32,1 30,0 20,2 Portugal 27,5 31,4 28,3 21,1 UK 24,1 31,3 23,2 19,3 Ryzyko ubóstwa Ireland 27,4 30,3 29,2 13,0 Croatia 29,3 29,0 29,3 29,7 i wykluczenia Lithuania 27,3 28,9 25,6 31,9 Poland 24,7 28,2 25,2 18,2 społecznego Estonia (¹) 26,0 23,8 24,0 35,0 Slovakia 18,4 23,6 18,1 13,4 w 2014 r. (Eurostat) Austria 19,2 23,3 18,9 15,7 Belgium 21,2 23,2 21,6 17,3 Źródło: Eurostat. France 18,5 21,6 19,9 10,1 Germany 20,6 19,6 22,0 17,4 Krajowa Izba Gospodarcza Komitet Dialogu Czech Republic 14,8 19,5 14,6 10,7 Społecznego, ul. Trębacka 4 00-074 Warszawa Netherlands 16,5 17,1 18,9 6,9
Wyższe 0,8 Średnie 3,7 4,7 Zasadnicze zawodowe 9,7 10,1 Co najwyżej gimnazjalne GD Ogółem 6,8 7,4 15 18,2 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 2011 2014 Źródło: opracowanie na podstawie GUS (2015) Ubóstwo w Polsce w latach 2013 2014 Krajowa Izba Gospodarcza Komitet Dialogu Społecznego, ul. Trębacka 4 00-074 Warszawa
Utrzymujący się ze źródeł niezarobkowych Renciści Emeryci Na własnym rachunku 5 3,1 4,1 5,8 10,7 12,5 17,9 21,1 Rolnikow Pracowników Gospodarstwa OGÓŁEM 5,6 6,5 6,5 7,4 12,1 14,7 0 5 10 15 20 25 2015 2014 Źródło: opracowanie na podstawie GUS (2015) Ubóstwo w Polsce w latach 2013 2014 Krajowa Izba Gospodarcza Komitet Dialogu Społecznego, ul. Trębacka 4 00-074 Warszawa
Wieś M poniżej 20 tys. M od 20 do 100 tys. M od 100 do 200 tys. M od 200 do 500 tys. 5,4 4,6 5,1 3,1 3,7 2,2 3,2 8,5 11,3 11,8 M - 500 tys. i więcej Miasta razem OGÓŁEM 1,1 1,0 3,5 4,6 6,5 7,4 0 2 4 6 8 10 12 14 2015 2014 Źródło: opracowanie na podstawie GUS (2015) Ubóstwo w Polsce w latach 2013 2014 Krajowa Izba Gospodarcza Komitet Dialogu Społecznego, ul. Trębacka 4 00-074 Warszawa
Zachodniopomorskie 7,1 Pomorskie 9,2 Kujawsko- Pomorskie 9,6 Warmińsko- Mazurskie 13,2 Podlaskie 11,2 Zagrożenie ubóstwem skrajnym (ME) w 2014 r. w województwach (Polska 7,4%) Źródło: opracowanie na podstawie GUS (2015) Ubóstwo w Polsce w latach 2013 2014 Lubuskie 6,4 13,2-9,4 9,2-8,5 7,1-6,1 6,0-4,9 Krajowa Izba Gospodarcza Komitet Dialogu Społecznego, ul. Trębacka 4 00-074 Warszawa Dolnośląskie 5,1 Wielkopolskie 8,9 Opolskie 6,1 Łódzkie 6,1 Śląskie 4,9 Świętokrzyskie 8,5 Małopolskie 6,0 Mazowieckie 5,7 Lubelskie 9,4 Podkarpackie 9,4
Bieda na obszarach wiejskich i w małych miastach Niskie wykształcenie, brak kwalifikacji Bieda dziedziczona enklawy post-pgr-ów Grupy szczególnie narażone na ubóstwo
Zagrożenie ubóstwem i wykluczeniem społecznym badanie EU SILC (2015), % populacji Źródło: Eurostat. Krajowa Izba Gospodarcza Komitet Dialogu Społecznego, ul. Trębacka 4 00-074 Warszawa
Zagrożenie ubóstwem i wykluczeniem społecznym według EU SILC (2015), w tys. osób Źródło: Eurostat. Krajowa Izba Gospodarcza Komitet Dialogu Społecznego, ul. Trębacka 4 00-074 Warszawa
Krajowa Izba Gospodarcza Komitet Dialogu Źródło: Eurostat. Społecznego, ul. Trębacka 4 00-074 Warszawa
Bieda mieszkaniowa i ubóstwo energetyczne
Udział (%) wydatków mieszkaniowych w budżetach gospodarstw 25 20 19,7 18,4 18,9 19,7 20,2 20,8 20,3 20,8 15 12,3 12,1 12,2 10 5 0 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Mieszkanie W tym nośniki energii Źródło: obliczenia na podstawie BBGD.
w % Mizerne warunki mieszkaniowe: Ludności wg pow. użytkowej na osobę w 2011 r. 30 20 21,6 18,8 21,4 22,9 10 8,8 0 1,4 poniżej 5,0 3,1 5,0-6,9 7,0-9,9 10,00-14,9 w m² 15,00-19,9 20,0-29,9 30,0 i więcej Źródło: dane GUS, Spis powszechny 2011.
Mieszkania i ludność w mieszkaniach o warunkach substandardowych Ludność w mieszkaniach substandardowych - 2002 17,1 Ludność w mieszkaniach substandardowych - 2011 14,1 Mieszkania substandardowe - 2002 15,9 Mieszkania substandardowe - 2011 10,7 0 4 8 12 16 20 Źródło: GUS, Spis powszechny 2011.
Trudności w ogrzaniu mieszkania w stosunku do potrzeb pracownicy rolnicy prac na wł rachunek 10,8 11,5 10,9 emeryci 17,7 renciści 25,6 bez źródeł utrzymania 33,8 Ogółem 14,7 0 5 10 15 20 25 30 35 40 Źródło: GUS, Badanie EU-SILC (2012).
Trudności w ogrzaniu mieszkania w stosunku do potrzeb Wieś Miasta do 20 tys. 16,7 16,7 Miasta 20-100 tys. Miasta 100-200 tys. Miasta 200-500 tys. 13,1 13,7 14,2 Miasta ponad 500 tys. 11,2 Miasta Ogółem 13,8 14,7 0 5 10 15 20 Źródło: dane GUS badanie EU-SILC 2012.
Krajowa Izba Gospodarcza Komitet Dialogu Społecznego, ul. Trębacka 4 00-074 Warszawa
DZIĘKUJEMY? PYTANIA Krajowa Izba Gospodarcza Komitet Dialogu Społecznego, ul. Trębacka 4 00-074 Warszawa