Autorka: Agnieszka Kowalewska Moduł 6 Systemy wykonywania kary Wykonywanie kary pozbawienia wolności ma na celu wzbudzanie w skazanym woli współdziałania w kształtowaniu jego społecznie pożądanych postaw, w szczególności poczucia odpowiedzialności oraz potrzeby przestrzegania porządku prawnego i tym samym powstrzymania się od powrotu do przestępstwa. Dla osiągnięcia tego celu prowadzi się zindywidualizowne oddziaływania na skazanych w ramach określonych w ustawie systemów wykonywania kary. Zapamiętaj! Kara pozbawienia wolności wykonywana jest w jednym z trzech systemów: zwykłym terapeutycznym programowanego oddziaływania System wykonywania kary nie jest związany z rodzajem ani typem zakładu karnego. W każdym zakładzie karnym poszczególni skazani mogą odbywać karę w różnych systemach. SYSTEM TERAPEUTYCZNY(art. 96 k.k.w.) Zapamiętaj! W tym systemie odbywają karę skazani: z niepsychotycznymi zaburzeniami psychicznymi, w tym skazani za przestępstwo określone w art. 197-203 kk, popełnione w zwiazku z zaburzeniami preferencji seksualnych edu.cossw.pl strona 1
upośledzeni umysłowo uzależnieni od alkoholu uzależnieni od środków odurzających lub psychotropowych skazani niepełnosprawni fizycznie, wymagający oddziaływania specjalistycznego, zwłaszcza opieki psychologicznej, lekarskiej, rehabilitacyjnej jeśli przemawiają za tym względy lecznicze wychowawcze, w oddziale terapeutycznym mogą odbywać karę także inni skazani za ich zgodą karę pozbawienia wolności w systemie terapeutycznym wykonuje się przede wszystkim w oddziale terapeutycznym o określonej specjalizacji. Wykonywanie kary w systemie terapeutcznym dzięki stosowaniu środków leczniczych i psychokorekcyjnych uwzględniających właściwości i potrzeby skazanych zmierza do przygotowania ich do powrotu do społeczeństwa. Szczegółowe cele wykonywania kary w tym systemie określa art. 97 1 k.k.w., który zalicza do nich potrzebę zapobiegania pogłębianiu się patologicznych cech osobowości, przywracania równowagi psychicznej oraz kształtowania zdolności współżycia społecznego i przygotowania do samodzielnego życia. Realizacji wymienionych celów służy dostosowanie wykonywania kary do potrzeb w zakresie leczenia, zatrudnienia, nauczania i wymagań higieniczno-sanitarnych. Odbywanie kary w systemie terapeutycznym nie wymaga zgody skazanego. Jednak leczenie i rehabilitacja skazanych, u których stwierdzono uzależnienie od alkoholu albo środków odurzających lub psychotropowych, a taże skazanego za przestepstwo określone w art. 197-203 k.k. popełnione w związku z zaburzeniami preferencji seksualnych wymaga orzeczenia sądu penitencjarnego (art. 117 k.k.w.) w wypadku, gdy oni sami nie wyrażają na to zgody. Jeżeli osoba uzależniona uporczywie odmawia współdziałania w wykonaniu programu leczenia i rehabilitacji, dyrektor zakładu zawiadamia o tym sąd który orzekł o obowiązku poddania się osoby uzależnionej leczeniu i rehabilitacji w toku odbywania kary pozbawienia wolności. (par. 4 pkt.3 rozp.ministra sprawieliwości z dnia 21.12.2006 r.) Brak współdziałania osoby uzależnionej w wykonaniu programu leczenia i rehabilitacji uwzględnia się w szczególności przy dokonywaniu ocen okresowych postępów skazanych w resocjalizacji, opiniowaniu raz udzielaniu nagród (par.4 pkt.4 j.w.) edu.cossw.pl strona 2
SYSTEM PROGRAMOWANEGO ODDZIAŁYWANIA (art.95 kkw). System programowanego oddziaływania potraktowany został w kodeksie karno wykonawczym jako oferta skierowana pod adresem skazanego, z której może on skorzystać bądź ją odrzucić. Spośród skazanych dorosłych w tym systemie odbywają karę jedynie ci, którzy po przedstawieniu im projektu programu oddziaływania wyrażą zgodę na współudział w jego opracowaniu i realizacji. Przyznanie skazanym prawa do wyboru systemu, który jest szczególnie zorientowany na resocjalizację, stanowi wyraz ich podmiotowego traktowania w procesie wykonywania kary, a jednocześnie jest istotnym czynnikiem zwiększającym prawdopodobieństwo uzyskania pozytywnych wyników podejmowanych oddziaływań. Zasada traktowania oddziaływań resocjalizacyjnych jako oferty doznaje jednak ograniczeń, jeśli chodzi o młodocianych, którzy obligatoryjnie odbywają karę pozbawienia wolności w systemie programowanego oddziaływania. Przeniesienie ich do innego systemu wykonywania kary jest możliwe dopiero wtedy, kiedy ukończą 21 lat i staną się skazanymi dorosłymi w rozumieniu kodeksu. W odniesieniu do młodocianych ustawodawca przyjął że konieczność poddania ich intensywnym oddziaływaniom wychowawczym zwiększającym ich szanse na pozytywną readaptację społeczną po wyjściu z zakładu stanowi dostatecznie uzasadnienie dla rezygnacji z zasady dobrowolnej resocjalizacji. W przypadku skazanych dorosłych administracja zakładu karnego zobowiązana jest do poinformowania ich o zasadach kierowania do poszczególnych systemów odbywania kary oraz obowiązkach i uprawnieniach związanych z realizacją indywidualnego programu oddziaływania i udzielenie skazanemu informacji o sposobie i terminie opracowania programu w celu uzyskania jego zgody na współudział w tworzeniu i realizacji tego programu. W programach oddziaływania ustala się zwłaszcza: rodzaje zatrudnienia i nauczania skazanych, kontakty skazanych z rodziną i innymi osobami bliskimi wykorzystywanie czasu wolnego możliwości wywiązywania się z ciążących na nich obowiązków oraz inne przedsięwzięcia niezbędne dla przygotowania skazanych do powrotu do społeczeństwa ( art. 95 2 kkw). Wykonywanie programów oddziaływania podlega okresowym ocenom; programy te mogą ulegać zmianom (art. 95 3 kkw). Jeśli zachodzą warunki określone w art. 96, skazanego przenosi się do odbywania kary w systemie terapeutycznym. Skazanego dorosłego przenosi się do odbywania kary w systemie zwykłym, jeżeli nie przestrzega on wymagań ustalonych w programie oddziaływania (art.95 4 kkw). edu.cossw.pl strona 3
SYSTEM ZWYKŁY (art. 98 kkw). W systemie zwykłym kara pozbawienia wolności wykonywana jest wobec skazanych dorosłych, jesli nie odbywają jej w innym systemie: terapeutycznym albo programowanego oddziaływania. W systemie zwykłym skazany może korzystać z dostępnego w zakładzie karnym zatrudnienia, nauczania oraz zajęć kulturalno-oświatowych i sportowych. Skazani w trakcie wykonywania kary pozbawienia wolności mogą zmienić swoją decyzję i po wyrażeniu zgody na współudział w opracowaniu i realizacji indywidualnego programu oddziaływania przejść do systemu programowanego oddziaływania. Zastępczą karę pozbawienia wolności wykonuje się w w systemie zwykłym, w miarę możliwości w oddzieleniu od innych skazanych, chyba że szczególne względy przemawiają za skierowaniem do innego systemu (art 99 1 kkw). Ukarani karą aresztu orzeczoną za wykroczenie lub karami porządkowymi oraz osoby, wobec których zastosowano środki przymusu skutkujące pozbawieniem wolności, odbywają je oddzielnie od skazanych, w systemie zwykłym, chyba że szczególne względy przemawiaja za skierowaniem do innego systemu (art.99 2 kkw). Jeżeli wobec skazanego wykonywana jest kolejno kara pozbawienia wolności, a następnie kara orzeczona za wykroczenie albo kara porządkowa lub środek przymusu skutkujący pozbawieniem wolności, to w czasie wykonywania tej kary lub środka skazany pozostaje w takim systemie wykonywania kary, do jakiego został skierowany w czasie odbywania kary pozbawienia wolności. (art.99 3 kkw). Metody wychowania w oddziaływaniach penitencjarnych Definicja Metoda (od greckiego methodos - droga, sposób) to zespół środków i sposobów, których systematyczne stosowanie prowadzi do osiągnięcia zamierzonego celu. edu.cossw.pl strona 4
Metoda wychowania to sposób realizacji zadań wychowawczych. Wychowanie to świadomie organizowana działalność zmierzająca do rozwoju jednostki i przygotowania jej do życia w społeczeństwie. Metody wychowania dzielimy na : METODY WPŁYWU OSOBISTEGO, METODY WPŁYWU SYTUACYJNEGO, METODY WPŁYWU SPOŁECZNEGO, METODY KIEROWANIA SAMOWYCHOWANIEM. METODY WPŁYWU OSOBISTEGO Oparte na dobrym kontakcie wychowawcy z osadzonym, co jest niezbędnym warunkiem skuteczności tych metod. Metody te oznaczają, że zachowanie wychowawcy mają dla wychowanka wartość nagrody lub kary. Interakcja między wychowawca a skazanym tworzy tzw. stosunek wychowawczy, który może być zewnętrzny lub wewnętrzny. Stosunek wychowawczy zewnętrzny - jest wtedy gdy skazany ogranicza swe kontakty z wychowawcą do niezbędnych lub traktuje je jako sposób unikania kar lub uzyskiwania korzyści. Jest to stosunek formalny. Stosunek wychowawczy wewnętrzny- jest wtedy gdy wychowawca ma dobry kontakt ze skazanym, jest autorytetem i osoba odniesienia dla skazanego. Skazany zabiega o aprobatę dla swoich działań, radzi się jak postąpić, zwierza się ze swoich kłopotów, ma do wychowawcy zaufanie. Środkami realizacji metody wpływu osobistego są: przykład własny, doradzanie wychowawcze, przekonywanie, wyrażanie aprobaty i dezaprobaty. Działanie przykładem własnym metoda ta polega na naśladownictwie lub inaczej na odwzorowywaniu wychowawcy przez skazanego przy czym zakres oraz stopień tego odwzorowywania mogą być różne. Zachowanie skazanego (odwzorowywanie) winno być ogólnie aprobowane przez personel, przez innych osadzonych szczególnie ta grupę osadzonych która jest dla skazanego grupą odniesienia. Po drugie te odwzorowywane zachowania powinny pozwolić skazanemu osiągnąć cele, które mają dla niego wartość i są dla niego ważne. Po trzecie wychowawca powinien to zauważyć i wyrazić stosowną aprobatę. Doradzanie wychowawcze polega na sugerowaniu wyboru zachowania temu kto tego potrzebuje, formą jej może być delikatna sugestia albo jasno sprecyzowana, konkretna rada. Przy okazji wychowawca krytykuje niestosowne analizowanie przez niego własnej sytuacji, co mogłoby spowodować wybór niekorzystnego zachowania. Skazany uczy się w ten sposób prawidłowego analizowania swojej sytuacji i unikania wadliwych zachowań. Przekonywanie celem tej metody jest zmiana przekonań, co nie jest łatwe, zwłaszcza gdy przekonania są silne. Zmiana przekonań ma istotne znaczenie dla zmiany postaw, w skład których one wchodzą. Przekonywanie polega na oddziaływaniu na świadomość i uczucia. Jest to sposób edu.cossw.pl strona 5
skłaniania wychowanka do podjęcia pewnych działań (odmiennych od dotychczasowych)przy osobistej akceptacji tych działań oraz uznaniu powodów ich podjęcia. Nie bez znaczenia są tu aprobata, dezaprobata, perswazja. Metoda wpływu osobistego wiąże się z pojęciem autorytetu. Definicja Autorytet (łac. powaga, znaczenie) oznacza wpływ osoby cieszącej się uznaniem na sferę życia społecznego. Autorytet wychowawczy opiera się na zaufaniu i profesjonalizmie. Wychowawca staje się osoba odniesienia dla osadzonego, co powoduje, że jest on skłonny uwzględnić jego sugestie, opinie lub rady w sterowaniu swoim zachowaniem. Autorytet nie powstaje nagle, buduje się go powoli i jest niezbędnym warunkiem pomyślnego procesu resocjalizacji. METODY WPŁYWU SYTUACYJNEGO Polegają na wykorzystaniu i tworzeniu sytuacji wpływających korzystnie na skazanego zgodnie z celami resocjalizacji. Metody wpływu sytuacyjnego mają służyć zarówno uczeniu się pewnych zachowań jak i oduczaniu innych. Oddziaływanie sytuacyjne może i powinno spełniać rolę wzmacniającą dla tych nowych zachowań. Środkami realizacji metod wpływu sytuacyjnego są: nagradzanie i karanie wychowawcze, organizowanie doświadczeń, uświadamianie skutków zachowań, trening. Nagradzanie wychowawcze nagroda aby spełniła swoją funkcję musi być atrakcyjna i odpowiednia do włożonego przez skazanego wysiłku i jakości czynu nagradzanego. Nagroda może być również przyznana w celu zachęcenia do poprawy zachowania. Nagroda nie może być spóźniona ani utracić swej atrakcyjności przez częste jej powtarzanie. Bliskie związki czasowe między zachowaniem a jego następstwem ułatwiają uczenie się pożądanych zachowań. Błędem wychowawczym jest nagroda zapewniona, a nie otrzymana mimo spełnienia przez skazanego wymaganych warunków. edu.cossw.pl strona 6
Karanie wychowawcze kara, która prowadzi do zaniechania lub zmiany zachowań negatywnych spełnia swą wychowawczą funkcję. Ważne jest by oceniać zachowanie (przekroczenie) a nie osądzać ludzi (wymierzać sprawiedliwość). Przy karaniu należy uwzględniać następujące zasady: indywidualizacji dopasowanie kary do osoby ukaranego odpowiedniość dostosowanie kary do wagi czynu nagannego stopniowania za pierwszy czyn negatywny łagodniejsza kara a za następne surowsza niestosowania zbiorowej odpowiedzialności kara indywidualna nie zbiorowa. Organizowanie doświadczeń metoda ta polega na stwarzaniu takich sytuacji, w których pozytywne (pożądane przez wychowawcę) zachowania skazanego powodują w sposób nie sztuczny a naturalny. Nagrody i kary nie wynikają z interwencji wychowawcy lecz z takiego a nie innego zachowania się w określonej sytuacji. Do wychowawcy należy stworzenie takich sytuacji i troska o to by w tych sytuacjach znalazł się skazany. Jest to trening w zakresie dokonywania wyborów zachowań kiedy istnieją dwie albo kilka możliwości zachowań. Jeśli sytuacja jest celowo zorganizowana a więc sztuczna to zachowanie skazanego i karzące lub nagradzające skutki tego zachowania są naturalne. Są rezultatem naturalnego zachowania się więźnia w określonej, realnie istniejącej sytuacji. Drugim wariantem opisanej metody jest wprowadzenie (włączenie) osadzonego do grupy(społeczności)skazanych, gdzie określony system norm, wartości i sankcji już funkcjonuje. Uświadamianie skutków zachowań - podstawa tej metody jest prawidłowość, zgodnie z którą wyobrażenie sobie przez człowieka następstw swojego zachowania przez porównywanie go z dotychczasowymi doświadczeniami, wpływa na formy aktualnej i przyszłej aktywności jednostki. Uświadamianie podopiecznym skutków różnych zachowań zawsze musi odwoływać się do takich konsekwencji, które maja dla nich wartość nagrody lub kary. Ukazywane osadzonemu konsekwencje danego postępowania muszą być dostępne jej doświadczeniu i wyobraźni. Nie mogą być dla niego obojętne, muszą mieć wartość nagrody lub kary, posługiwanie się tą metoda należy zaczynać uświadamiania podopiecznemu tych następstw, które odnoszą się jego egoistycznych motywacji a następnie stopniowo przechodzić do wywoływania świadomości skutków o coraz szerszym znaczeniu społecznym. Trening metoda ta polega na celowym stwarzaniu odpowiednich warunków i sytuacji, w których powtarzałyby się te zachowania podopiecznego, które zamierzamy utrwalić. Sytuacje te mogą być organizowane w sposób naturalny lub sztuczny. edu.cossw.pl strona 7
METODY WPŁYWU GRUPOWEGO W tej grupie metod podstawowym środkiem oddziaływania jest grupa a mówiąc dokładniej mała grupa społeczna. Zachodzi tutaj strategia dwustopniowego wpływu: 1. Wychowawca wpływa na grupę, a ona poprzez procesy, zjawiska, siły w niej występujące, poprzez dynamikę grupy. 2. Wywołuje zmiany w członkach tego zespołu, który tę grupę tworzy, czyli w wychowankach lub wychowanku. Wpływ wychowawczy na jednostkę może wywołać tylko grupa, która ma cechy grupy odniesienia dla wychowanka czyli jest taką grupą którą wychowanek się utożsamia. Aby wychowanek zechciał uczestniczyć w życiu grupy musi ona być spójna, zgodna wewnętrznie i zaspokajać potrzeby wychowanka w atrakcyjny dla niego sposób. Grupa ma być atrakcyjna tzn. cieszyć się uznaniem na tle innych grup. Wychowawca musi pamiętać, że żadna nowo utworzona grupa formalna nie jest w stanie spełniać w/w zadań. Rola wychowawcy polega na przetworzeniu grupy formalnej w grupę którą można nazwać kolektywem. Najważniejsze zasady, które są warunkami skutecznego sterowania grupą: zasada konsolidacji jednostek wokół osoby wychowawcy, zasada stanowienia zadań zespołowych, zasada kontrastowego określania środowiska grupy. METODY KIEROWANIA SAMOWYCHOWANIEM To właśnie samowychowanie jest celem działalności wychowawczej. Zdolność jednostki do samowychowania (samorealizacji) i jej kreatywność jest jednym z mierników skuteczności innych metod wychowania. Nie od razu wychowanek jest zdolny do samoregulacji w pełnym zakresie, stad wychowawca stara się wspierać, podnosić, sprzyjać uświadomieniu sobie przez wychowanka celów i technik pracy nad sobą, wzmacniania próby wychowanka oraz inspiruje autokreację. Niezwykle ważnym czynnikiem skuteczności w tej grupie metod jest uwzględnienie wolności jednostki i poszanowanie jej praw. Wyróżniamy następujące metody kierowania samowychowaniem: metody przybliżenia wychowankom celów i ideałów pracy nad sobą, metody stymulowania wychowanka do realizacji określonego programu pracy nad sobą, metody przyswajania wychowankowi określonych technik pracy nad sobą. edu.cossw.pl strona 8
Źródła prawa 1. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 25 sierpnia 2003 r. w sprawie regulaminu organizacyjno porządkowego wykonywania tymczasowego aresztowania 2. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 25 sierpnia 2003 r. w sprawie regulaminu organizacyjno porządkowego wykonywania kary pozbawienia wolności 3. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy Bibliografia 1. Hołda Z., "Prawo karne wykonawcze", Wyd. Kantor Wydawniczy Zakamycze, Kraków 1999. 2. Kawecka Stańdo B., "Prawne podstawy resocjalizacji" Wyd. Kantor Wydawniczy Zakamycze, Kraków 2000. 3. Wprowadzenie do metodyki pracy penitencjarnej. S. Bednarczak, K. Jędrzejak, B. Nowak, I. Urbańska COSSW Kalisz, 2005 r 4. Metodyka resocjalizacji. Stanisław Górski IWZZ, W-wa 1985r 5. Więzienie jako instytucja karna i resocjalizacyjna H. Machel Gdańsk 2003 r. 6. Resocjalizacja red. B. Urban, J. M. Stanik tom I Pedagogium W-wa 2007 r. edu.cossw.pl strona 9