Informator uro w Polsce w roku 20.?.?. Ekonomiczne, polityczne i społeczne aspekty rezygnacji z waluty narodowej
Wojciech Kalwat Historia monetarna Polski rozpoczęła się już w okresie rządów Mieszka I. Pierwszy władca Polan wypuścił serię monet denarowych, których znaczenie ideologiczne było nader wymowne krzyż i schematycznie przedstawiona świątynia symbolizowały świeżo przyjęty chrzest. Kto bił pierwszy (monety) facet z dziesięciozłotówki czy ten z dwudziestozłotówki? Powyższa geneza krajowego pieniądza jest od niedawna kwestionowana, a moneta, która widnieje na współczesnym banknocie dziesięciozłotowym, bywa przypisywana Mieszkowi II. Jeżeli przyjąć ten pogląd, to za pierwszego władcę emitującego monety należałoby uznać Bolesława Chrobrego. Monety bite z jego rozkazu dają nam nie tylko pierwsze wyobrażenie władcy i jego znaku do dzisiaj trwają dyskusje, czy ptakiem tym jest orzeł, kogut, gołębica, czy może paw ale po raz pierwszy podają nazwę Polski, co jest świadectwem starszym niż kronikarskie zapiski. Pieniądz w państwie pierwszych Piastów nie był efektem procesów gospodarczych. Monarcha, emitując monetę, traktował ją jako nośnik treści propagandowych. Pieniądz kruszcowy świadczył o jego potędze, bogactwie, politycznych dążeniach i ambicjach, toteż pierwsze emisje były niewielkie i wystarczały najwyżej na żołd dla książęcej drużyny. Sytuacja uległa zmianie w czasach Bolesława Śmiałego. Wówczas to produkcja mennicza była na tyle duża, że polskie denary wyparły z obrotu monety obce. Czy na monecie może być tylko orzeł albo tylko reszka? Za rządów Władysława Hermana doszło do złamania tzw. książęcego regale menniczego. Wszechwładny palatyn Sieciech, zapewne za zgodą słabego księcia, wybił prywatne monety ze swoim imieniem. Książę Bolesław Krzywousty nie pozwolił na takie uszczuplanie swej władzy, a w historii numizmatyki zapisał się jako ten, który wyemitował pierwsze denary opłatkowe brakteaty, które charakteryzowały się tym, że były bite jednostronnie. Wpływ na to choć dopiero za następców Krzywoustego miało zmniejszanie ciężaru monet. Wkrótce stały się one tak cienkie, że tłoczenie wizerunku było możliwe 1
tylko z jednej strony. Te kruche monety podlegały silnej deprecjacji w wyniku celowej polityki książąt dzielnicowych, którzy poprzez zaniżanie ich wagi starali się podnosić swoje dochody. W tym celu od czasu do czasu zarządzali przymusową wymianę pieniędzy, oczywiście z korzyścią dla swego skarbca. Proceder ten był jedną z głównych przyczyn obalenia rządów Mieszka Starego. Co było najpierw złoty czy grosz? Ciągła deprecjacja monety nie odpowiadała rozwojowi gospodarczemu w XIII i XIV stuleciu. Wówczas do obrotu weszły zupełnie nowe i pełnowartościowe monety srebrny grosz i złoty dukat, zwany także florenem. Ten pierwszy zadomowił się w Polsce i całej Europie Środkowej za sprawą reform monetarnych w Czechach. Wacław II, król Czech, a z czasem i Polski, po odkryciu bogatych złóż srebra zaczął bić szerokie grosze, które szybko stały się walutą o charakterze międzynarodowym. Wzorując się na pięknych groszach praskich, król Kazimierz Wielki także zaczął bić grosze z wane k rakowsk imi. O d t e j p o r y grosz używany jest w Polsce w praktyce b e z p r z e r w y, c h o ć d o k o ń c a i s t n i e n i a I Rzeczypospolitej w obiegu znajdował się stary poczciwy denar. W jakim kraju 18 groszy kosztowało 30 groszy? Mennictwo polskie czasu Jagiellonów wobec braku krajowych złóż kruszcu było nader słabe, a wraz z rozwojem stosunków towarowo-pieniężnych nie potrafiło zaspokoić zapotrzebowania na monetę. Wobec tego nad Wisłą królowały: czeskie grosze, świdnickie półgrosze i węgierskie floreny. Konieczność określenia wartości tego ostatniego spowodowała powstanie pieniężnej jednostki obrachunkowej złotego polskiego równego 30 groszom. Na przekształcenie się jej w rzeczywistą monetę trzeba było poczekać do 1663 r. Tymczasem w XVI w. pojawiły się duże srebrne monety zwane talarami. Pierwsze tego typu pieniądze zaczęto emitować za panowania Zygmunta Starego. Wpływ na ten stan rzeczy miał duży napływ kruszców do Polski, co było związane z rozwojem handlu wiślanego i dużym eksportem produktów rolnych. Mennictwo polskie było odbiciem syt u a cj i g osp o d arc z ej i ko n d ycj i p ańs t w a. Za Zygmunta III Wazy mennice wypuszczały cenione monety, wśród których prym wiódł trojak (3 grosze), który był wzorcem dla wielu obcych monet tego typu. Kryzys polityczny kraju, liczne niszczycielskie wojny, jakie dotknęły Polskę, pustka w skarbcu oraz konieczność wypłaty zaległego żołdu zmusiły Jana Kazimierza do wybicia niepełnowartościowych monet. Pierwszą z nich była srebrna złotówka, której wartość nominalna wynosiła 30 gros z y, a l e z aw a r to ś ć s r e b r a c z y n i ł a z niej monetę 18-groszową. Nic też dziwnego, że monogram królewski JCR umieszczany na tymfach bo tak zwano te monety tłumaczono z łaciny jako początek nieszczęść królestwa. Równie dużo szkód wywołało wypuszczenie olbrzymiej ilości miedzianych 2
szelągów zwanych boratynkami. Na dodatek kraj został zalany monetą fałszywą, co doprowadziło do zamieszania na rynku pieniężnym i spadku wartości pieniądza. Stan anarchii w mennictwie polskim trwał aż do drugiej połowy XVIII w. Najbardziej dramatyczna w skutkach okazała się fałszerska działalność króla Prus Fryderyka II podczas wojny siedmioletniej. Uporządkowania stosunków monetarnych podjął się dopiero Stanisław August Poniatowski. Pod koniec istnienia pierwszej Rzeczypospolitej wreszcie rozpoczęto emisję pieniądza papierowego. Kiedy Polacy nie mieli pieniędzy, ale mieli dużo rodzajów pieniędzy? Po trzecim rozbiorze zaborcy wprowadzili swoje systemy monetarne, ale co ważne przez cały okres zaborów ludność polska liczyła i płaciła w groszach i złotówkach. Dotyczyło to zwłaszcza ziem Polski centralnej, gdzie w obiegu kursowała waluta Księstwa Warszawskiego i Królestwa Kongresowego. Okres odrębnego pieniądza zakończył się po powstaniu listopadowym. Wówczas to władze carskie najpierw dostosowały polski system złotowy do systemu opartego na rosyjskim rublu, jednocześnie wprowadzając obok napisu polskiego napis rosyjski, a następnie rosyjska waluta uzyskała wyłączność. Podobne procesy przebiegały w innych zaborach, ale warto podkreślić, że ludność polska posługiwała się nadal w rozliczeniach polskim systemem monetarnym. Wielka wojna nie oszczędziła ziem polskich. Zniszczenia związane z walkami były niczym w porównaniu z grabieżczą polityką zaborców, toteż młode państwo polskie stanęło wobec niezwykle trudnego zadania. Należało scalić trzy odmienne systemy polityczne i gospodarcze. Pilną sprawą było wprowadzenie waluty, będącej przecież jednym z symboli niezawisłości, a w tej dziedzinie panował prawdziwy chaos. Oprócz wprowadzonej przez Niemców marki polskiej kursowały niemieckie marki, austriackie korony, rosyjskie ruble, okupacyjne ostruble, ukraińskie hrywny i karbowańce oraz mnóstwo lokalnych pieniędzy zdawkowych. Zaprowadzenie ładu w tym galimatiasie nie było łatwe, zwłaszcza że państwowość budowano w warunkach wojny na wielu frontach i wobec kompletnego braku zasobów kruszcowych. W 1918 r. ujednolicono system pieniężny, ustanawiając markę polską jedynym prawnym środkiem płatniczym. Waluta ta od samego początku traktowana była jako tymczasowa i nieustannie poddawana presji wysokiej inflacji. Próby zapobieżenia temu zjawisku przegrywały z doraźnymi potrzebami państwa. Na dodatek kolejne rządy traktowały inflację jako metodę nakręcania koniunktury. Sytuacja taka nie mogła trwać wiecznie i wkrótce inflacja przerodziła się w hiperinflację. Doraźne działania nie były w stanie powstrzymać tego bardzo niekorzystnego dla gospodarki zjawiska. Dopiero wyjątkowe uprawnienia, jakie przyznano rządowi Władysława Grabskiego, pozwoliły zahamować hiperinflację i na miejsce papierowej, prawie nic niewartej marki polskiej w 1924 r. wprowadzić 3
złotego nową polską walutę. Pieniądz ten mimo przeróżnych kryzysów był jedną z najbardziej stabilnych i silnych walut międzywojennej Europy. Ceną była restrykcyjna polityka monetarna prowadząca do zbyt małego obiegu pieniądza, co skutkowało niekorzystną dla gospodarki deflacją. Lata II wojny światowej to czas funkcjonowania ustanowionego przez niemieckiego okupanta Banku Emisyjnego, który wypuszczał okupacyjne złote zwane młynarkami. Jeszcze podczas wojny działalność rozpoczęła Centralna Kasa Skarbowa z ramienia PKWN, która emitowała banknoty. Od września 1945 r. jej obowiązki przejął Narodowy Bank Polski. został zastąpiony nowym, choć jeszcze przez dwa lata w obiegu znajdowały się oba rodzaje pieniędzy. Gdzie prawdziwe było nielegalne, a legalne było absurdalne? Pieniądz jest zasadniczo odbiciem gospodarki, ale sytuacja naszej waluty w PRL-u nie miała wiele wspólnego z zasadami ekonomii. System nakazowo-rozdzielczy doprowadził do zapaści gospodarki i upadku złotego. W latach 80. władze były bezsilne wobec wysokiej inflacji. Relacja złotego do innych walut była określana na dwa sposoby po kursie rzeczywistym zwanym czarnorynkowym i po kursie oficjalnym, odgórnie narzuconym, zupełnie absurdalnym. Po zmianie ustroju przywrócono wolny rynek i znaną z podręczników ekonomii funkcję pieniądza w gospodarce. Zwieńczeniem tych działań była denominacja złotego, którą Sejm uchwalił w 1994 r. W stosunku 10 000:1 stary złoty 4
Ekonomiczne, polityczne i społeczne aspekty rezygnacji z waluty narodowej informator przygotowany w ramach kampanii informacyjnej Euro w Polsce w roku 20...?. Kampania dofinansowana ze środków Narodowego Banku Polskiego. organizatorzy kampanii: Fundacja Universitatis Varsoviensis Fundacja Fundusz Pomocy Studentom Parlament Studentów RP Niezależne Zrzeszenie Studentów patron honorowy kampanii: Przewodnicząca Konferencji Rektorów Akademickich Szkół Polskich opracowanie informatora: projekt okładki Anna Paź grafika Anna Paź layout i skład Marcin Frontczak adiustacja Anna Książkowska wydawca: Fundacja Universitatis Varsoviensis Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część ani całość tej publikacji nie może być bez zgody wydawcy reprodukowana, użyta w innej publikacji ani przechowywana w jakiejkolwiek bazie danych.