Marlena PIEKUT AKCESJA DO UE A WYDATKI W GOSPODARSTWACH DOMOWYCH W EUROPIE ŚRODKOWO-WSCHODNIEJ 1. Wstęp Wzrost konsumpcji oraz wyraźna poprawa poziomu życia społeczeństw krajów wysoko i średnio rozwiniętych powoduje, że współczesną fazę rozwoju gospodarczego nazywa się coraz częściej gospodarką konsumpcyjną. Konsumpcja nie jest już biernym efektem rozwoju gospodarczego, ale ważnym jej stymulatorem. Masowa produkcja stosunkowo tanich towarów konsumpcyjnych, dzięki dużej skali produkcji oraz ciągłym innowacjom produktowym, a także wysokie zatrudnienie, przy szybkim wzroście dochodów ludności umożliwiają nabywanie wytwarzanych towarów i usług. Konsumpcja to najbardziej powszechna czynność człowieka 1. Celem jej jest zaspokajanie potrzeb ludzkich poprzez użytkowanie określonych dóbr lub usług. W wyniku konsumpcji zużywane są przedmioty konsumpcji, czyli dobra żywnościowe, nieżywnościowe, a także usługi. Podmiotem konsumpcji jest konsument, konsumuje on produkty i usługi zaspokajające potrzeby podstawowe oraz zużywa urządzenia, wyroby i inne dobra dla zaspokojenia potrzeb wyższego rzędu 2. Proces konsumpcji odbywa się w gospodarstwie domowym. Gospodarstwo domowe natomiast to zespół osób spokrewnionych lub niespokrewnionych, które mieszkają razem i wspólnie się utrzymują. Jeżeli któraś z osób mieszkających razem w gospodarstwie domowym oddzielnie się utrzymuje, to osoba ta tworzy oddzielne gospodarstwo domowe 3. Dwie dekady przemian systemowych dokonały wielu zmian w gospodarstwach domowych przede wszystkim z krajów Europy Środkowo-Wschodniej. Przejście od gospodarki centralnie planowanej do gospodarki rynkowej wywołało duże zmiany w warunkach życia konsumentów. Celem opracowania jest porównanie wydatków na wybrane dobra i usługi w krajach Europy Środkowo-Wschodniej do średniej dla krajów starej Unii. W artykule uwzględniono Kolegium Nauk Ekonomicznych i Społecznych, Politechnika Warszawska, Filia w Płocku 1 Bywalec Cz. 2010: Konsumpcja a rozwój gospodarczy i społeczny. Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa, s. 11-12 2 Sztucki T. (1998), Encyklopedia Marketingu. Definicje, zasady, metody. Agencja Wydawnicza Placet, Warszawa 3 Gospodarstwa domowe i rodziny (2003), Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań. Powszechny Spis Rolny. GUS, Warszawa
cztery grupy wydatków konsumpcyjnych, tj. wydatki na żywność, na wyposażenie mieszkania i prowadzenie gospodarstwa domowego, na zdrowie oraz na rekreację i kulturę. 2. Zróżnicowanie potencjału społeczno-gospodarczego Na początku warto prześledzić zróżnicowanie przestrzenne niektórych zmiennych ekonomicznych, które odzwierciedlają poziom rozwoju gospodarczego i równocześnie wpływają na poziom konsumpcji. W analizach porównawczych wskaźnikiem bardzo często wykorzystywanym do oceny poziomu rozwoju gospodarczego oraz poziomu życia ludności jest produkt krajowy brutto na osobę. Miara ta przedstawia końcowy efekt działalności wszystkich podmiotów gospodarki narodowej i jest równa sumie wartości dodanej brutto wytworzonej przez wszystkie krajowe jednostki instytucjonalne, powiększone o podatki i akcyzy oraz pomniejszone o dotacje. Poziom PKB stanowi podstawowy i syntetyczny miernik rozwoju gospodarczego, zaś dysproporcje poziomu rozwoju dobrze obrazuje PKB na 1 mieszkańca. Jego wzrost świadczy o pomyślnie rozwijającej się gospodarce, a co się z tym wiąże o osiągnięciu wyższego poziomu dobrobytu indywidualnego, więc również konsumpcji. W analizowanych krajach Europy Środkowo-Wschodniej w 2000 r. najwyższy poziom PKB na mieszkańca osiągnęła Słowenia 10 800 euro, a najniższy Łotwa i Litwa po 3600 euro na mieszkańca. Dekadę później Słowenia utrzymała pierwszą pozycję w utworzonym rankingu, natomiast na ostatniej pozycji znalazła się Polska, podczas gdy w 2000 r. zajmowała z Węgrami 3 pozycję. W 2011 r. PKB na mieszkańca w Polsce wyniosło 9600 euro. W latach 2000-2011 największe średnioroczne tempo wzrostu odnotowano w Słowacji, z roku na rok poziom PKB na mieszkańca wzrastał o 10,9%, a następnie na Litwie 9,9%. Najniższe tempo wzrostu zauważono w Słowenii, gdzie z roku na rok PKB per capita wzrastało o 4,5%. Relatywnie niskie tempo wzrostu zauważono też w Polsce 6,3%. Tabela 1. PKB na mieszkańca w krajach Europy Środkowo-Wschodniej w latach 2000-2011 PKB w euro na mieszkańca Średnioroczne tempo Lokata kraju Wyszczególnienie 2000 2004 2011 zmian w latach 2000-2011 2000 2011 Republika Czeska 6200 9000 14800 8,23 2 2 Estonia 4500 7200 12100 9,41 5 4 Łotwa 3600 4900 9800 9,53 7/8 7 Litwa 3600 5400 10200 9,93 7/8 5 Węgry 4900 8100 9900 6,60 3/4 6 Polska 4900 5300 9600 6,30 3/4 8 Słowenia 10800 13600 17600 4,54 1 1 Słowacja 4100 6300 12800 10,90 6 3
Źródło: obliczenia własne na podstawie danych Eurostat Pomiędzy krajami Europy występowały i występują dysproporcje w poziomie rozwoju gospodarczego, co wpływa też na poziom życia ludności. Współczynnik zmienności wskazuje jednak na zmniejszające się różnice pomiędzy wyróżnionymi krajami Europy Środkowo- Wschodniej w zakresie PKB na mieszkańca. W 2000 r. współczynnik zmienności dla wyróżnionych krajów wynosił 44,5%, w 2004 r. 38,3%, a w 2011 r. 23,8%, świadczy to o pozytywnych tendencjach niwelowania zróżnicowań międzyregionalnych. Do porównań sytuacji materialnej w gospodarstwach domowych dobrym wskaźnikiem jest faktyczne spożycie indywidualne przypadające na jednego członka gospodarstwa domowego, tzw. Actual Indywidual Consumption per capita - AIC per capita. Wskazuje się 4, że miara ta obejmuje spożycie gospodarstw domowych niezależnie od źródła finansowania, dzięki temu bardziej niż PKB na osobę nadaje się do porównań sytuacji w gospodarstwach domowych. W krajach Europy Środkowo-Wschodniej najwyższy udział AIC per capita w 2000 r. posiadała Słowenia, podobnie jak dwanaście lat później. Najniższe wartości odnotowano w 2000 r. dla Łotwy, a w 2012 r. dla Węgier. Polska na początku dekady zajęła wśród analizowanych krajów trzecią pozycję na osiem analizowanych krajów, natomiast w 2012 r. przedostatnią. Największą dynamikę wzrostu AIC per capita w latach 2000-2012 odnotowano w Słowacji, a następnie na Łotwie i Litwie. W krajach starej UE wartość AIC per capita jest zdecydowanie większa niż w krajach Europy Środkowo-Wschodniej. W 2000 r. w krajach UE-15 AIC wyniosło 16 300 euro na mieszkańca, a w 2012 r. 21 400 euro na mieszkańca. Tabela 2. AIC na mieszkańca w krajach Europy Środkowo-Wschodniej w latach 2000-2012 AIC w euro na mieszkańca Średnioroczne tempo Lokata kraju Wyszczególnienie 2000 2004 2012 zmian w latach 2000-2012 2000 2011 UE-15 16 300 18 400 21 400 2,3 - - Republika Czeska 3 800 5 600 8 900 8,0 2 2 Estonia 3 000 4 700 8 000 8,8 5 5 Łotwa 2 600 3 600 7 600 10,4 8 6 Litwa 2 700 4 100 8 100 10,4 6/7 4 Węgry 3 300 5 500 6 400 6,8 4 8 Polska 3 600 4 000 7 100 7,2 3 7 Słowenia 7 400 9 000 11 900 4,4 1 1 Słowacja 2 700 4 100 8 800 11,5 6/7 3 Źródło: obliczenia własne na podstawie danych Eurostat 4 Murawska A., Poziom życia w krajach Europy i Unii Europejskiej na podstawie Actual Indywidual Consumption per capita, Ekonomia i Prawo, Polszakiewicz B., Boehlke J. (red.), Tom XII, nr 3/2013, ss. 405.
Udział osób w populacji, których tzw. wyrównany dochód rozporządzalny (po transferach socjalnych) znajduje się poniżej linii ubóstwa, czyli poniżej 60% krajowej mediany wyrównanych dochodów rozporządzalnych nazywamy zagrożonych ubóstwem relatywnym. We wskaźniku tym przywiązuje się uwagę do dochodu, którym dysponują gospodarstwa domowe, wliczając do niego zasiłki i transfery socjalne. Jeżeli dochód jest mniejszy niż 60% przeciętnych wydatków gospodarstw w danym kraju, to oznacza, że rodzina taka żyje poniżej progu ubóstwa. Wskaźnik ten nie mierzy bogactwa czy ubóstwa, ale niskie dochody w porównaniu z innymi mieszkańcami danego kraju. Największe zagrożenie ubóstwem relatywnym w 2000 r. wystąpiło w Estonii i dotyczyło 18% ogółu populacji, najmniejsze zaś w Republice Czeskiej 8%. Jedenaście lat później Litwini byli w największym stopniu zagrożeni ubóstwem relatywnym blisko 18%, natomiast Czesi utrzymali swoją pierwszą pozycję około 10% zagrożonych było ubóstwem. W latach 2000-2011 w większości krajów, z wyjątkiem Węgier, średnio z roku na rok zagrożenie ubóstwem obniżało się. W Polsce wskaźnik ten ulegał zmniejszeniu z roku na rok o ponad 2%. Dodatnie tempo wzrostu wskaźnika zagrożenia ubóstwem odnotowano na Węgrzech, a względna stabilizację w Słowenii. Tabela 3. Wskaźnik zagrożenia ubóstwem w krajach Europy Środkowo-Wschodniej w latach 2000-2011 Wskaźnik zagrożenia ubóstwem* w Średnioroczne tempo Lokata kraju Wyszczególnienie % ogółu populacji zmian w latach 2000-2000 2005** 2011 2011 2000 2011 UE-15 15,0 15,7 16,7 0,43 Republika Czeska 8,0 10,4 9,8-0,99 1 1 Estonia 18,0 18,3 17,5-0,26 7 5 Łotwa 16,0 19,4 19-0,35 4/5 7 Litwa 17,0 20,5 19,2-0,93 6 8 Węgry 11,0 13,5 13,8 1,22 2/3 4 Polska 16,0 20,5 17,7-2,08 4/5 6 Słowenia 11,0 12,2 13,6 0,15 2/3 3 Słowacja bd*** 13,3 13-0,38 bd 2 Komentarz: * punkt odcięcia: 60% mediany dochodu po transferach socjalnych ** z powodu braku danych dla roku 2004 przedstawione dane dla roku 2005 *** bd = brak danych Źródło: obliczenia własne na podstawie danych Eurostat Wskaźnikiem, który służy ocenie warunków popytu i podaży na rynku pracy jest poziom płacy minimalnej. Poziom ten ustalany jest ustawowo lub w drodze porozumienia międzysektorowego. W analizie uwzględniono płacę minimalną wyrażoną w standardzie siły nabywczej. Według Eurostat standard siły nabywczej (SSN) jest sztuczną jednostką walutową. W teorii przyjmuje się, za jeden SSN można kupić tę samą ilość dóbr i usług w
danym kraju. Jednakże różnice cen pomiędzy państwami wskazują, iż różne ilości krajowych jednostek walutowych są potrzebne do zakupu tych samych towarów i usług w zależności od kraju. SSN uzyskiwane jest dzięki podzieleniu każdego agregatu gospodarczego kraju w walucie krajowej przez jego odpowiednik w parytetach siły nabywczej. W 2000 r. i w 2011 r. największą płacę minimalną w SSN odnotowano w Słowenii, średnioroczne tempo zmian kształtowało się na poziomie 16%. W 2000 r. najmniejszą płacę minimalną w przeliczeniu na SSN posiadała Łotwa, a w 2011 r. Litwa. Polska z płacą minimalną wynoszącą blisko 289 SSN w 2000 r. i 575 SSN w 2011 r. zajęła drugą pozycję wśród analizowanych krajów. Najwyższe tempo wzrostu płac minimalnych w latach 2000-2011 odnotowano w Estonii, z roku na rok płaca minimalna wzrastała o 24% oraz na Łotwie o 23%. Najniższe tempo wzrostu odnotowano dla Republiki Czeskiej, płace minimalne w rzeczonym okresie zwiększały się rokrocznie o 7%. Tabela 4. Płaca minimalna w krajach Europy Środkowo-Wschodniej w latach 2000-2011 Płaca minimalna w SSN Średnioroczne tempo zmian Lokata kraju Wyszczególnienie 2000 2004 2011 w latach 2000-2011 2000 2011 Republika Czeska 233,7 379,1 431,2 7,1 3 5 Estonia 156,2 251,3 366,9 23,8 7 7 Łotwa 152,1 214,2 398,4 22,9 8 6 Litwa 221,0 243,5 359,8 17,0 4 8 Węgry 199,3 339,6 454,3 23,2 6 3 Polska 288,7 341,8 574,9 19,6 2 2 Słowenia 493,1 617,3 881,9 16,0 1 1 Słowacja 211,5 276,6 449,0 21,1 5 4 Źródło: obliczenia własne na podstawie danych Eurostat Z przedstawionej analizy wynika więc, że Słowenia i Republika Czeska stoją na czele większości rankingów, natomiast na drugim końcu znajdują się w zależności od analizowanego wskaźnika Litwa, Łotwa oraz Polska. 3. Wydatki na żywność Potrzeby żywnościowe należą do priorytetowych potrzeb fizjologicznych człowieka i są elementarnymi, których zaspokojenie warunkuje rozwój innych potrzeb. Wydatki na żywność w gospodarstwach domowych przesądzają o ilości i jakości spożywanej żywności. Ekonomiści nurtu heterodoksyjnego Myrdal, Galbraith twierdzą, że w krajach słabo rozwiniętych wydatki na żywność można traktować jako inwestycję w kapitał ludzki 5. 5 Landreth H, Colander D.C. 2005. Historia myśli ekonomicznej, PWN, Warszawa, s. 421.
Z danych Eurostat wynika, że udział wydatków na żywność w wydatkach ogółem w gospodarstwach domowych we wszystkich analizowanych krajach Europy Środkowo- Wschodniej w latach 1995-2012 uległ zmniejszeniu, najwięcej na w Łotwie o blisko 17 pkt. proc. oraz w Litwie o 14 pkt. proc. W Polsce w latach 1995-2012 udział wydatków na żywność w wydatkach ogółem w gospodarstwach domowych uległ zmniejszeniu o ponad 11 pkt. proc. W krajach Piętnastki udział wydatków na żywność w wydatkach ogółem w gospodarstwach domowych jest relatywnie niższy niż w krajach, które przystąpiły do Wspólnoty w 2004 r. W UE-15 w analizowanym okresie udział wydatków na żywność uległ zmniejszeniu o 1,4 pkt. proc. Większe tempo zmian w poziomie wydatków na żywność w gospodarstwach domowych z Europy Środkowo-Wschodniej w większości krajów odnotowano przed akcesją do UE, jedynie w Słowacji oraz w Polsce zauważono większe tempo zmian w wydatkach na żywność po przystąpieniu tych krajów do Wspólnoty Europejskiej. Z przeprowadzonej analizy wynika więc, że udział wydatków na żywność i napoje bezalkoholowe w strukturze wydatków konsumpcyjnych w gospodarstwach domowych ulega zmniejszeniu. Fakt ten jest poniekąd potwierdzeniem prawa Engla w zakresie kształtowania się wydatków żywnościowych w warunkach wzrostu poziomu dochodów w gospodarstwach domowych. Mimo obserwowanego spadku udziału wydatków na żywność w wydatkach ogółem w gospodarstwach domowych w krajach Europy Środkowo-Wschodniej stanowią one nadal dominującą grupę wydatków konsumpcyjnych. WYKRES 1: Udział wydatków na żywność w wydatkach ogółem w gospodarstwach domowych w latach 1995, 2004 i 2012 oraz średnioroczne tempo wzrostu w latach 1995-2003 i 2004-2012 w krajach UE Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat.
4. Wydatki na wyposażenie mieszkania Wyposażenie w dobra trwałego użytku to ważna cecha preferencji konsumpcyjnych gospodarstw domowych, a w efekcie modelu konsumpcji. Wyposażenie wnętrz mieszkalnych oszczędza czas konsumentów oraz ułatwia codzienne prace. Posiadanie dóbr trwałych świadczy o zamożności konsumentów oraz zapewnia komfort życia członkom gospodarstw domowych. Skądinąd wiadomo, że im jest wyższy stopień wyposażenia w dobra trwałego użytkowania, tym jest większa swoboda gospodarowania bieżącymi dochodami, a także tym wyższa średnia ocena poziomu życia. Wraz z poprawą sytuacji materialnej w gospodarstwach domowych przybywa w nim dóbr trwałego użytku 6. Słaby 7 wskazuje, że zachowania takie są czynnikiem zmieniającym zachowania konsumpcyjne społeczeństwa, unowocześniającym strukturę konsumpcji i strukturę wyposażenia gospodarstw domowych w dobra trwałego użytkowania. Z danych Eurostat wynika, że w latach 1995-2012 w gospodarstwach domowych Estończyków, Węgrów oraz Słoweńców udział wydatków na wyposażenie mieszkania w wydatkach ogółem uległ zmniejszeniu. W pozostałych krajach rzeczony udział utrzymał się na zbliżonym poziomie lub uległ zwiększeniu. W Polsce w 2012 r. na wydatki związane z użytkowaniem mieszkania przeznaczano 4,5% wydatków ogółem. W krajach Piętnastki w latach 1995-2012 udział wydatków na wyposażenie mieszkania uległ zmniejszeniu o 1,3 pkt.proc. Większe tempo zmian w wydatkach na wyposażenie mieszkania w okresie 2004-2012 w porównaniu do 1995-2003 odnotowano w Łotwie i Polsce. W pozostałych krajach Europy Środkowo-Wschodniej odnotowano podobne lub mniejsze tempo zmian w okresie po przystąpieniu do UE w porównaniu przed okresem przedakcesyjnym. Na Węgrzech natomiast zauważono ujemne tempo zmian w wydatkach na wyposażenie mieszkania w latach 2004-2012. WYKRES 2: Udział wydatków na wyposażenie mieszkania w wydatkach ogółem w gospodarstwach domowych w latach 1995, 2004 i 2012 oraz średnioroczne tempo wzrostu w latach 1995-2003 i 2004-2012 w krajach UE 6 Pankowski K. 2011, Wzrost standardu wyposażenia gospodarstw domowych. Komunikat z badań, CBOS, Warszawa. 7 Słaby T. (red.) 2009, Reakcje polskiego konsumenta na kryzys gospodarczy, Wydawnictwo SGH, Warszawa.
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat. 5. Wydatki na zdrowie Jedną z potrzeb, która pojawia się w ramach funkcjonowania gospodarstwa domowego, jest ochrona zdrowia. Warto pamiętać, że lepszy stan zdrowia to lepszy kapitał ludzki. Ważną kwestią jest zapewnienie przez Państwo godziwej ochrony zdrowia obywateli. Inwestowanie w ochronę zdrowia jest traktowane, jako inwestowanie w rozwój cywilizacyjny i w kapitał ludzki 8. Wielkość wydatków ponoszonych z budżetów domowych na zdrowie w dużej mierze zależy od przyjętego w danym kraju systemu opieki zdrowotnej. Udział wydatków na zdrowie w wydatkach ogółem w gospodarstwach domowych w krajach Europy Środkowo-Wschodniej w 2012 r. kształtował się od 2,4% w Estonii do około 4,5% na Węgrzech i w Litwie. W Polsce udział wydatków na zdrowie w wydatkach ogółem w 2012 r. wyniósł 4,6% i był większy w porównaniu do roku 1995 o 2 pkt. proc. W latach 1995-2012 w większości krajów, z wyjątkiem Estonii i Łotwy, odnotowano wzrost udziału wydatków na zdrowie w wydatkach ogółem w gospodarstwach domowych. Zauważono też większe tempo wzrostu wydatków na zdrowie w okresie po akcesji w porównaniu z okresem przedakcesyjnym, wyjątek stanowiły Węgry i Słowenia. W krajach Piętnastki średnioroczne tempo wzrostu w latach 1995-2003 wyniosło 6,6%, a w latach 2004-2012 2,0%. WYKRES 3: Udział wydatków na zdrowie w wydatkach ogółem w gospodarstwach domowych w latach 1995, 2004 i 2012 oraz średnioroczne tempo wzrostu w latach 1995-2003 i 2004-2012 w krajach UE 8 Frączkiewicz-Wronka A., Zarządzanie publiczne w teorii i praktyce ochrony zdrowia, Wolters Kluwer Polska 2009
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat. Wskazuje się 9, że zmiany w systemach wartości współczesnych konsumentów przekładają się na zwiększone zainteresowanie własnym wyglądem i jakością życia. Konsumenci, zwłaszcza z gospodarstw domowych wysokodochodowych, coraz większą uwagę przywiązują do ochrony własnego zdrowia. Nabywają drogie i lepsze jakościowo kosmetyki, ekologiczną żywność, suplementy diety. Korzystają także z operacji plastycznych, centrów odnowy biologicznej, czy innowacyjnych środków farmakologicznych. 6. Wydatki na rekreację i kulturę Na skutek licznych działań marketingowych konsumpcja przeistacza się w potrzebę, której zaspokojenie staje się warunkiem samorealizacji 10. Jedną z bardziej deficytowych wartości w życiu ludzi jest czas wolny, i choć społeczeństwa są coraz bogatsze to odczuwany jest coraz większy brak czasu. Jednym z obszarów czasu wolnego jest rekreacja i uczestnictwo w kulturze. Korzystanie z różnego rodzaju usług rekreacyjno-kulturalnych to wyznacznik poziomu i jakości życia, poziomu kultury i stanu zdrowia, to forma inwestowania w rozwój osobowości, samokształcenia, kształtowania aspiracji i potrzeb, rozwijania zainteresowań 11. Należy także pamiętać, że większe wydatki w gospodarstwach domowych na usługi mogą pozytywnie wpłynąć na wzrost gospodarczy. Rozwój usług kulturalno-rekreacyjnych 9 Zalega T. (2012), Konsumpcja. Determinanty, teorie, modele. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa. 10 Szafraniec K. (2011), Młodzi 2011, Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, Warszawa. 11 Dąbrowska A., Gutkowska K., Janoś-Kresło M., Ozimek I. (2010), Korzystanie z usług związanych z zagospodarowaniem czasu wolnego przez gospodarstwa domowe w świetle wyników badań. (w) Ozimek I. Zachowania konsumentów na rynku dóbr i usług. Wybrane aspekty, Difin, Warszawa
wpływa na wzrost zatrudnienia, co generuje dochody dla przedsiębiorców i pozytywnie wpływa na przychody publiczne w formie podatków. Najwyższy udział wydatków na rekreację i kulturę wśród krajów Europy Środkowo- Wschodniej odnotowano w 2012 r. w Słowacji oraz Republice Czeskiej ponad 9% wydatków ogółem, najmniejszy zaś w gospodarstwach domowych Litwinów oraz Estończyków 6-7% wydatków ogółem. W Polsce na rekreację i kulturę przeznaczano blisko 8% wydatków ogółem w gospodarstwach domowych. Największy wzrost udziału wydatków na rekreację i kulturę w latach 1995-2012 odnotowano w gospodarstwach domowych Łotyszy i Litwinów, o ponad 3 pkt. proc. Najwyższe średnioroczne tempo wzrostu wydatków na rekreację i kulturę w latach 1995-2003 odnotowano w gospodarstwach domowych Estończyków i Słowaków, z roku na rok wydatki zwiększały się o 14,7%. W kolejnym okresie 2004-2012 najwyższe tempo wzrostu wydatków na rekreację i kulturę zauważono w gospodarstwach domowych Łotyszy, Litwinów i Polaków, z roku na rok wydatki zwiększały się o 10,7%. WYKRES 4: Udział wydatków na rekreację i kulturę w wydatkach ogółem w gospodarstwach domowych w latach 1995, 2004 i 2012 oraz średnioroczne tempo wzrostu w latach 1995-2003 i 2004-2012 w krajach UE Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat. 7. Zakończenie Sytuacja społeczno-gospodarcza w krajach Europy Środkowo-Wschodniej jest zróżnicowana. Z danych wynika, że najkorzystniejszą sytuację odnotowuje się w Słowenii oraz w Republice Czeskiej; najwyższe wskaźniki PKB na osobę oraz faktycznego spożycia indywidualnego przypadającego na jednego członka gospodarstwa domowego, a także najniższy poziom zagrożenia ubóstwem. W Słowenii dodatkowo zauważono najwyższy
poziom płacy minimalnej. Jedne z najniższych poziomów na osobę PKB oraz faktycznego indywidualnego spożycia zauważono w Polsce. Natomiast największe zagrożenie ubóstwem odnotowano w Litwie i Łotwie. Z przeprowadzonych analiz wydatków w gospodarstwach domowych w krajach Europy Środkowo-Wschodniej wynika, że systematycznie zmniejsza się udział wydatków na żywność w wydatkach ogółem, co świadczy o poprawiającej się sytuacji materialnej gospodarstw domowych z tego obszaru geograficznego. Odsetek ten jednak nadal jest wyższy niż w krajach starej UE. Można się jednak spodziewać, że z czasem różnice te będą zanikać. Udział wydatków na wyposażenie mieszkania w większości krajów Europy Środkowo-Wschodniej jest niższy lub na zbliżonym poziomie jak w krajach UE-15. Tempo wzrostu wskazuje jednak na rosnące znaczenie wydatków na wyposażenie mieszkania w budżetach domowych. Zmiany w systemach opieki zdrowotnej w krajach byłego Bloku Wschodniego, a także pojawiające się trendy konsumpcyjne (większa dbałość o zdrowie) powodują, że zwiększa się udział wydatków na zdrowie w wydatkach ogółem w gospodarstwach domowych. Wydatki na rekreację i kulturę związane są z zaspokajaniem potrzeb wyższego rzędu. Tempo zmian wskazuje na zwiększanie się tych wydatków w budżetach domowych. W miarę bogacenia się społeczeństw można prognozować dalszy wzrost wydatków na rekreację i kulturę w budżetach domowych. Niewątpliwie zmiany w wydatkach w gospodarstwach domowych są rezultatem procesów globalizacji i integracji. Wskazuje się 12 zatem, że w zmieniającej się rzeczywistości społeczno-gospodarczej i cywilizacyjnej, coraz ważniejszą rolę odgrywa konsument jako jednostka gospodarująca, jako podmiot oddziaływań rynkowych, jako podmiot rynkowy na europejskim i globalnym rynku. Społeczeństwa krajów wysoko rozwiniętych to społeczeństwa konsumpcyjne. W krajach Europy-Środkowo Wschodniej dopiero tworzą się takie społeczeństwa. Bibliografia Opracowania: Dąbrowska A., Gutkowska K., Janoś-Kresło M., Ozimek I. 2010, Korzystanie z usług związanych z zagospodarowaniem czasu wolnego przez gospodarstwa domowe w świetle wyników badań. (w) Ozimek I. Zachowania konsumentów na rynku dóbr i usług. Wybrane aspekty, Difin, Warszawa. 12 Kieżel E. (red.) (2010) Konsument i jego zachowania na rynku europejskim, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa
Gospodarstwa domowe i rodziny, 2003, Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań. Powszechny Spis Rolny. GUS, Warszawa. Kieżel E. (red.) (2010) Konsument i jego zachowania na rynku europejskim, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa Murawska A., Poziom życia w krajach Europy i Unii Europejskiej na podstawie Actual Indywidual Consumption per capita, Ekonomia i Prawo, Polszakiewicz B., Boehlke J. (red.), Tom XII, nr 3/2013, ss. 399 411. Landreth H, Colander D.C. 2005. Historia myśli ekonomicznej, PWN, Warszawa Pankowski K. 2011, Wzrost standardu wyposażenia gospodarstw domowych. Komunikat z badań, CBOS, Warszawa. Słaby T. (red.) 2009, Reakcje polskiego konsumenta na kryzys gospodarczy, Wydawnictwo SGH, Warszawa. Szafraniec K. 2011, Młodzi 2011, Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, Warszawa. Sztucki T., Encyklopedia Marketingu. Definicje, zasady, metody. Agencja Wydawnicza Placet, Warszawa 1998. Zalega T. (2012), Konsumpcja. Determinanty, teorie, modele. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa Strony internetowe: Eurostat, Final consumption expenditure of households by consumption purpose - COICOP 3 digit - aggregates at current prices http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/statistics/search_database; stan na dzień 30.03.2014.