Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody (Parki nar. Rez. Przyr.)

Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody (Parki nar. Rez. Przyr.) 23 3 411 426 2004 EDYTA SERAFIN, STANISŁAW CZACHOROWSKI Zgrupowania chruścików (Trichoptera) Parku Krajobrazowego Pojezierza Iławskiego SERAFIN E., CZACHOROWSKI S. 2004. The assemblages of caddisflies (Trichoptera) of the Landscape Park of Iława Lake District. Parki nar. Rez. Przyr. 23: 411 426. ABSTRACT: In the years 1997 2002 the caddisflies (Trichoptera) of the Iława Lake District Landscape Park were studied. 2156 specimens representing 56 species were found. 10 larval assemblages were distinguished in the examined area 5 for lakes (2 mesotrophic and 3 dystrophic ones), one for astatic waters, one associated with streams and lakes, two for small streams and one of mixed type, poorly defined. In general, the species compositions of those assemblages were typical of the habitats they represented but most of them were of regional character. The most valuable habitats for the development of caddisflies were lakes, streams, canals and ditches. Rivers were degraded and have no particular value for Trichoptera, moreover, anthropogenic habitats were the substitutes for riverine species. Although the park is of great natural and landscape values its caddisfly fauna is composed mainly of common species. Possibly this situation is connected with the origins of the park originally it was an agricultural area, afforested afterwards and finally protected. It is possible that the caddisfly fauna has been in the phase of recolonization and renaturalization but this hypothesis needs to be investigated. KEY WORDS: Trichoptera, caddisflies, assemblages, landscape park, faunistics, protection. Edyta Serafin: Katedra Zoologii, Akademia Rolnicza, ul. Akademicka 13, 20 033 Lublin, e-mail: eserafinek@wp.pl; Stanisław Czachorowski: Katedra Ekologii i Ochrony Środowiska, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, ul. Plac Łódzki 3, 10 727 Olsztyn, e-mail: czachor@moskit.uwm.edu.pl WSTĘP Stan poznania trichopterofauny obszarów chronionych Polski jest daleki od zadawalającego. Parki krajobrazowe należą do najsłabiej zbadanych form ochrony przyrody pod kątem omawianego rzędu owadów. Obecnie na terenie naszego kraju istnieje 119 parków krajobrazowych (WALCZAK i in. 2001). Dotychczas opublikowano dane dotyczące Trichoptera zaledwie 8 obiektów tego typu (CZACHOROWSKI i in. 2000; ABRASZEWSKA-KOWALCZYK, KOWALCZYK 2002; KOWALCZYK, MAJECKI 2002; KOWALCZYK i in. 2002; MAJEWSKI, CZACHOROWSKI 2002; BUCZYŃSKI i in. 2003; CZACHOROWSKI, MAJEWSKI 2003; BUCZYŃSKI, SERAFIN 2004; CZACHOROWSKI, BUCZYŃSKI 2004). Jednakże nie wszystkie opracowania zawierają dane faunistyczne dotyczące całego terenu danego parku; nierzadko badano wyłącznie chruściki wybranych [411]

412 Edyta Serafin, Stanisław Czachorowski biotopów. Dodatkowo przeprowadzone analizy wskazują (CZACHOROWSKI, MAJEWSKI 2003), że istnieje duże prawdopodobieństwo odnalezienia w niezbadanych parkach krajobrazowych gatunków chruścików dotychczas niewykazanych z obszarów chronionych w Polsce, w tym także gatunków z czerwonej listy. Istnieje więc pilna potrzeba inwentaryzacji tych obszarów pod kątem fauny chruścików. Pojezierze Iławskie, w obrębie którego położony jest Park Krajobrazowy Pojezierza Iławskiego, należy do obszarów o dużych walorach przyrodniczych ze względu na bogatą i zróżnicowaną sieć hydrograficzną. Dotychczasowe informacje dotyczące trichopterofauny parku są bardzo fragmentaryczne, opublikowano dane w odniesieniu do kilku jezior na terenie parku (CZACHOROWSKI 1998) oraz niepełną listę gatunków chruścików (CZACHOROWSKI, MAJEWSKI 2003). Celem prezentowanych badań były: przedstawienie pełnej listy gatunków Trichoptera parku, analiza zgrupowań poszczególnych typów wód oraz wskazanie najcenniejszych dla trichopterofauny siedlisk i środowisk parku. CHARAKTERYSTYKA TERENU BADAŃ Park Krajobrazowy Pojezierza Iławskiego leży na Pojezierzu Wschodniopomorskim, w centralnej części Pojezierza Iławskiego (KONDRACKI 2000). Zajmuje on powierzchnię 25,045 ha. Mimo iż jest on zaliczany do parków leśnych (lesistość rzędu 62%), to właśnie wody powierzchniowe, ich typy oraz wzajemne powiązania, decydują o unikalnych cechach tego obszaru. Najistotniejsze są tu jeziora (43 zbiorniki w parku i otulinie, jeziorność 27%), wraz z głównym jeziorem parku rynnowym Jeziorakiem. Większość jezior jest płytka, najgłębsze to małe śródleśne jeziorka, np. Urowiec czy Jasne. Wody płynące reprezentowane są przez znacznie przekształcone przez człowieka rzeki (Osa, Liwa i Rucewka) oraz liczne strumienie zasilające wiele zagłębień bezodpływowych czy torfowisk. Te ostatnie często otaczają jeziora dystroficzne. Bardzo ważna jest również sieć kanałów i rowów łącząca poszczególne jeziora czy strumienie. Na terenie parku ścierają się wpływy klimatu kontynentalnego i morskiego, co w rezultacie prowadzi do zmienności stanów pogody, różnic w długościach trwania sezonu wegetacyjnego oraz przesunięcia pór roku. Średnia roczna temperatura wynosi +7 C, najcieplejszym miesiącem jest lipiec, najchłodniejszym styczeń. Roczna suma opadów wynosi 600 650 mm, zaś pokrywa śnieżna zalega przez 70 90 dni (MATUSZEK i in. 2000). MATERIAŁ I METODY Badania prowadzono w latach 1997 2002, głównie w sezonie wiosennym i letnim. Uwzględniono łącznie 70 stanowisk (Ryc. 1), reprezentujących następujące typy wód: jeziora (24 obiekty), niewielkie zbiorniki astatyczne (7), zbiorniki torfowiskowe (2), rzeki (3), strumienie (12) oraz rowy i kanały (18).

Zgrupowania chruścików (Trichoptera) Parku Krajobrazowego Pojezierza Iławskiego 413 Mort¹g Rucewka Ewingi Zalewo Rucewo Wlk. B¹dze B¹dze Jerzwa³d Kamieniec P³askie Gaudy Liwa Januszewskie Czerwica Siemiany Jeziorak Szymbark Osa I³awa 1. 2. 3. 4. 5. Ryc. 1. Rozmieszczenie stanowisk badawczych. 1 granica parku krajobrazowego, 2 większe jeziora, 3 rzeki i większe kanały, 4 miejsca poboru prób hydrobiologicznych, 5 miejsca połowu w pułapkę świetlną. Fig. 1. The lay-out of study sites. 1 the boundary of the landscape park, 2 larger lakes, 3 rivers and larger canals, 4 places where samples were taken, 5 places where imagines were light trapped. Larwy odławiano czerpakiem hydrobiologicznym, jak również zbierano z podłoża metodą na upatrzonego. Imagines łowiono siatką entomologiczną, czerpakiem entomologicznym (koszenie roślinności przybrzeżnej) oraz w pułapkę świetlną. Łącznie w ponad 250 próbach złowiono 2156 osobników Trichoptera. Materiał dowodowy znajduje się w zbiorach autorów. W analizie materiału przy określeniu struktury dominacji, podział na poszczególne klasy przyjęto za BIESIADKĄ (1980). Zgrupowania gatunków wyróżniono na podstawie analizy współwystępowań. Współwystępowania między gatunkami, jak również podobieństwa faunistyczne jakościowe wyliczono formułą Jaccarda (SZUJECKI 1983), zaś ilościowe ze wzoru Biesiadki (1980). Wyniki wyliczeń porządkowano metodą najkrótszego dendrytu. W obliczeniach różnorodności gatunkowej wykorzystano wskaźnik PIE Hurlberta (LAMPERT, SOMMER 1996), natomiast wskaźniki naturalności biocenoz (jakościowy i ilościowy) wyliczono na podstawie wzorów podanych przez CZACHOROWSKIEGO i BUCZYŃSKIEGO (1999).

414 Edyta Serafin, Stanisław Czachorowski Tab. 1. Typ siedliska wodnego: A rzeki, B strumienie, C kanały i rowy, D jeziora, E zbiorniki torfowiskowe, F zbiorniki astatyczne; G imagines zebrane do pułapki świetlnej. Grupy troficzne: r rozdrabniacze, d drapieżniki, z zbieracze, g glonopijcy, f filtratory. S suma osobników; PIE wskaźnik Hurlberta; Wns jakościowy wskaźnik naturalności biocenoz, Wni ilościowy wskaźnik naturalności biocenoz. *Limnephilus larwa może należeć do następujących gatunków: L. flavicornis, L. marmoratus, L. politus, L. rhombicus. Table 1. Type of aquatic habitat: A rivers, B streams, C canals and ditches, D lakes, E peat bog water bodies, F temporary water bodies; G imagines caught to a light trap. Feeding groups: r shredders, d predators, z gatherers, g algae pierces, f filter-feeders. S sum of specimens; PIE Hurlbert`s index; Wns Naturality index (qualitative), Wni Naturality index (quantitative). *Limnephilus larva can belong to one of the following species: L. flavicornis, L. marmoratus, L. politus, L. rhombicus. Lp. No. Gatunek/Takson Species/Taxon Grupa troficzna Feeding group Typ siedliska wodnego Water habitat type A B C D E F 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 1. Orthotrichia costalis (CURT.) g 4 29 33 Orthotrichia sp. g 2 2 2. Ecnomus tenellus (RAMB.) d 2 99 101 3. Holocentropus dubius (RAMB.) d 1 1 1 3 4. Holocentropus picicornis (STEPH.) d 3 3 6 Holocentropus sp. d 1 1 5. Cyrnus crenaticornis (KOL.) d 36 6 42 6. Cyrnus flavidus MCL. d 124 2 126 7. Cyrnus trimaculatus (CURT.) d 38 1 39 Cyrnus sp. d 3 1 4 8. Plectrocnemia conspersa (CURT.) d 1 11 1 13 9. Lype reducta (HAGEN) z 1 1 2 10. Psychomyia pusilla (FABR.) z 42 10 52 11. Tinodes waeneri (L.) z 6 6 12. Hydropsyche angustipennis (CURT.) f 118 202 157 1 18 496 13. Hydropsyche contubernalis MCL. f 2 2 Hydropsyche sp. ( ) f 15 9 32 56 14. Agrypnia obsoleta (HAGEN) r 3 3 15. Agrypnia pagetana CURT. r 6 3 9 16. Agrypnia varia (FABR.) r 2 2 4 17. Oligostomis reticulata (L.) r 1 23 3 27 18. Oligotricha striata (L.) r 1 23 24 4 19 10 81 19. Trichostegia minor (CURT.) r 1 1 20. Phryganea bipunctata RETZ. r/d 1 1 3 5 21. Phryganea grandis L. r/d 6 43 49 cd. na str. 415 G S

Zgrupowania chruścików (Trichoptera) Parku Krajobrazowego Pojezierza Iławskiego 415 cd. ze str. 414 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Phryganea sp. r/d 2 5 6 6 19 22. Phryganeidae non det. r/d 3 4 2 3 12 23. Goera pilosa (FABR.) g 15 3 18 24. Lasiocephala basalis (KOL.) r 2 2 25. Anabolia furcata BRAU. r 1 1 Anabolia sp. r 42 13 11 66 Anabolia laevis (ZETT.) (?) r 12 10 56 78 26. Glyphotaelius pellucidus (RETZ.) r 1 1 27. Nemotaulius punctatolineatus (RETZ.) r 2 2 28. Limnephilus bipunctatus CURT. r 1 1 29. Limnephilus centralis CURT. (?) r 5 5 30. Limnephilus decipiens (KOL.) r 2 2 31. Limnephilus extricatus MCL. r 7 7 32. Limnephilus flavicornis (FABR.) r 6 8 5 19 33. Limnephilus fuscicornis RAMB. r 1 1 2 34. Limnephilus griseus (L.) r 1 3 4 35. Limnephilus lunatus CURT. r 23 12 1 3 39 36. Limnephilus marmoratus CURT. r 2 2 37. Limnephilus nigriceps (ZETT.) r 3 11 14 38. Limnephilus politus MCL. r 6 14 20 39. Limnephilus rhombicus (L.) r 2 4 15 1 12 34 40. Limnephilus stigma CURT. r 3 2 2 5 1 13 41. Limnephilus vittatus (FABR.) r 1 1 2 Limnephilus sp.* r 4 2 8 26 1 41 Limnephilus sp. r 1 2 10 1 14 42. Chaetopteryx villosa (FABR.) r 57 57 43. Potamophylax rotundipennis (BRAU.) r 31 31 Potamophylax sp. r 2 9 11 44. Halesus digitatus (SCHRANK) r 1 21 6 28 45. Halesus radiatus (CURT.) r 12 11 23 Halesus sp. r 2 2 46. Molanna angustata CURT. z 10 28 26 64 47. Molannodes tinctus (ZETT.) z 9 9 48. Triaenodes bicolor (CURT.) z 29 29 49. Mystacides azurea (L.) z 4 3 7 50. Mystacides longicornis (L.) z 2 31 38 71 51. Mystacides nigra (L.) z 3 19 10 32 cd. na str. 416

416 Edyta Serafin, Stanisław Czachorowski cd. ze str. 415 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Mystacides sp. z 4 5 9 52. Athripsodes cinereus (CURT.) z 50 23 32 12 117 Athripsodes sp. z 1 54 9 3 67 53. Leptocerus tineiformis CURT. z 1 1 2 54. Oecetis furva (RAMB.) d 1 1 55. Oecetis lacustris (PICT.) d 1 5 6 56. Oecetis ochracea (CURT.) d 1 6 7 Oecetis sp. d 1 1 Suma osobników sum of specimens: 127 516 398 634 33 33 414 2155 Suma taksonów Sum of taxa: 6 23 24 49 7 10 39 70 Wskaźnik PIE PIE index: 0,13 0,8 0,8 0,92 0,62 0,83 Wskaźnik Wns Wns index 8,6 6,7 6,2 9,8 4,7 9,7 Wskaźnik Wni Wni index 15,9 6,3 5,4 11,3 4,0 7,0 WYNIKI Ogólna charakterystyka trichopterofauny parku W Parku Krajobrazowym Pojezierza Iławskiego stwierdzono występowanie 56 gatunków Trichoptera (Tab. 1), co stanowi 21% fauny krajowej. Eudominantem była Hydropsyche angustipennis, filtrator i potamobiont. Do dominantów należały: Cyrnus flavidus, Athripsodes cinereus i Ecnomus tenellus (gatunki jeziorne), do subdominantów: Oligotricha striata, Mystacides longicornis, Anabolia laevis, Molanna angustata, Chaetopteryx villosa, Psychomyia pusilla, Phryganea grandis, Cyrnus crenaticornis, C. trimaculatus i Limnephilus lunatus (gatunki jeziorne i strumieniowe). Pozostałe taksony to recedenci. Najwięcej taksonów stwierdzono w jeziorach 49, znacznie mniej, bo 24 w rowach i kanałach, 23 strumieniach, zaledwie 7 w torfiankach i 6 w rzekach. Największą liczbę larw złowiono w jeziorach (634 osobników), następnie w strumieniach (516), rowach i kanałach (398), rzekach (127), najmniej w wodach torfowiskowych i drobnych zbiornikach astatycznych po 33 osobniki. Najszerszym spektrum siedliskowym odznaczyły się Hydropsyche angustipennis oraz Oligotricha striata. Wartości wskaźnika różnorodności gatunkowej PIE wahały się od 0,92 dla jezior do 0,13 dla rzek. Wskaźnik naturalności Wns biocenoz (jakościowy) przyjął wartości od 9,8 do 4,7, zaś ilościowy od 4 do 15,9 (Tab. 1). Najwyższymi wskaźnikami naturalności odznaczyły się rzeki i jeziora, zwłaszcza w ujęciu jakościowym. Stosunkowo wysokimi wskaźnikami naturalności odznaczyły się także zbiorniki astatyczne, dodatkowo wskaźnik jakościowy (Wni) był wyższy niż ilościowy, co wskazuje na większą dominacje gatunków niespecyficznych.

Zgrupowania chruścików (Trichoptera) Parku Krajobrazowego Pojezierza Iławskiego 417 33,3 42,4 D B C F E A 26,1 17,2 21,4 49,5 10,3 B C A D 13,4 7,1 11,4 F E Ryc. 2. Podobieństwa faunistyczne jakościowe pomiędzy faunami chruścików (Trichoptera) badanych siedlisk wodnych: A rzeki, B strumienie, C kanały i rowy, D jeziora, E zbiorniki torfowiskowe, F zbiorniki astatyczne. Fig. 2. Qualitative faunistic similarities between the caddisfly fauna (Trichoptera) of the examined types of aquatic habitats: A rivers, B streams, C canals and ditches, D lakes, E peat bog water bodies, F temporary water bodies. Podobieństwa faunistyczne w ujęciu jakościowym między różnymi typami zbiorników kształtowały się następująco: największe podobieństwo zaznaczyło się pomiędzy faunami strumieni oraz rowów i kanałów, a także strumieni i jezior. Siedliska te tworzą wyraźnie wyodrębniający się blok (Ryc. 2). W przypadku podobieństw faunistycznych w ujęciu ilościowym największą wartość wskaźnika osiągnęły fauny strumieni oraz rowów i kanałów aż 49,5%, mniejszą natomiast fauny strumieni i jezior (Ryc. 3). Wyraźnie więc wyodrębniły się fauny drobnych cieków (strumienie) oraz cieków antropogenicznie przekształconych (rowy, kanały), w ujęciu jakościowym nawiązując do fauny jeziornej. W strukturze troficznej analizowanego materiału przeważały rozdrabniacze (34 taksony), zbieracze (13) oraz drapieżniki (12). Pozostałe grupy glonopijcy i filtaratory były reprezentowane przez nieliczne taksony. W analizie współwystępowania wyodrębniło się wyraźnie 10 zgrupowań (oznaczonych literą Z) larw Trichoptera (Ryc. 4). Najwyższą wartością współwystępowania (100%) odznaczyły się dwie grupy gatunków: Z1. Cyrnus trimaculatus, Ecnomus tenellus, Goera pilosa, Leptocerus tineiformis, Limnephilus fuscicornis, Lype reducta, Mystacides azurea, Oecetis lacustris,

418 Edyta Serafin, Stanisław Czachorowski O. ochracea, Orthotrichia costalis, Psychomyia pusilla zgrupowanie to można powiązać z jeziorem mezotroficznym i/lub śródleśnym, Z2. Limnephilus bipunctatus, Limnephilus centralis, Trichostegia minor zgrupowanie wód astatycznych. W dalszej kolejności wyodrębniły się, choć osiągnęły niższe wartości wskaźnika współwystępowania (od 40 do 60), następujące zgrupowania: Z3. Molanna angustata, Mystacides nigra, Halesus digitatus, Halesus radiatus, Limnephilus politus gatunki zasiedlające na badanym terenie zarówno brzegi jezior jak i strumienie łączące jeziora, można więc uznać je za zgrupowanie jeziorno-strumieniowe; Z4. Cyrnus flavidus, Limnephilus nigriceps, Phryganea grandis zgrupowanie jeziorne, typowe raczej dla jezior dystroficznych; Z5. Cyrnus trimaculatus, Limnephilus bipunctatus, Limnephilus griseus nietypowe zgrupowanie wskazujące na kontakt fauny wód jeziornych z fauną wód okresowych. Na niskim poziomie współwystępowania znalazły się następujące zgrupowania: Z6. Cyrnus crenaticornis, C. trimaculatus, Mystacides nigra, Hydropsyche sp. zgrupowanie jezior mezotroficznych i/lub przepływowych; Z7. Agrypnia varia, Holocentropus dubius, Oecetis furva zgrupowanie jezior dystroficznych; Z8. Agrypnia pagetana, Holocentropus picicornis zgrupowanie charakterystyczne dla jeziora dystroficznego (torfowiskowego), gatunki te mogą być również związane z trwałymi drobnymi zbiornikami, aczkolwiek na badanym obszarze siedliska te występują sporadycznie; Z9. Athripsodes cinereus, Hydropsyche angustipennis, Molanna angustata zgrupowanie niewielkich cieków, Z10. Plectrocnemia conspersa, Potamophylax rotundipennis zgrupowanie czystych cieków, strefa rytralu. Ogółem wyróżniono 5 zgrupowań jeziornych (2 dla jezior mezotroficznych i 3 dla dystroficznych), jedno charakterystyczne dla wód astatycznych, jedno jeziornostrumieniowe, dwa typowe dla cieków (strumieniowo-kanałowe) oraz jedno o bliżej nieokreślonym statusie. Fauna chruścików poszczególnych typów siedlisk wodnych W rzekach wykazano obecność zaledwie 5 gatunków oraz jednego taksonu oznaczonego do rangi rodzaju. Na stanowiskach, gdzie cieki miały najszersze koryto i najszybszą prędkość nurtu odnotowano obecność gatunków typowych dla małych i średnich rzek nizinnych: Hydropsyche angustipennis, Halesus digitatus czy Limnephilus rhombicus. W miejscach, w których cieki znacznie się zwężały oraz ulegały wypłyceniu, i tym samym upodabniały się do strumieni, obecne były również

Zgrupowania chruścików (Trichoptera) Parku Krajobrazowego Pojezierza Iławskiego 419 TRI.BIC. CYR.CRE. HYD.SP. PLE.CON. POT.ROT. Z1 LIM.FUS. LEP.TIN. LAS.BAS. LIM.RHO. LYP.PHA. ECN.TEN. LIM.LUN. GLY.PEL. OEC.OCH. OEC.LAC. CYR.TRI. Z5 LIM.STI. OLI.STR. MYS.AZU. PSY.PUS. LIM.GRI. Z2 LIM.CEN.? LIM.BIP. GOE.PIL. ORT.COS. TRI.MIN. MYS.NIG. MYS.LON. OLI.RET. OEC.FUR. Z3 HAL.DIG. HOL.DUB. AGR.VAR. LIM.DEC. CHA.VIL. HAL.RAD. MOL.ANG. ANA.LAE. LIM.FLA. LIM.POL. ATH.CIN. HYD.ANG. AGR.PAG. HOL.PIC. CYR.FLA. LIM.NIG. PHR.GRA. AGR.OBS. PHR.BIP. Z4 100% 60-40% 40-30% 30-20% <20% Ryc. 3. Dendryt współwystępowania gatunków chruścików (Trichoptera) Parku Krajobrazowego Pojezierza Iławskiego; na podstawie materiału larwalnego. Fig. 3. The dendrite of the co-occurrence of caddisfly species (Trichoptera) in the Iława Lake District Landscape Park; based on larval material.

420 Edyta Serafin, Stanisław Czachorowski gatunki cieków okresowych oraz wód dystroficznych i torfowiskowych (Oligostomis reticulata, Oligotricha striata). Fauna rzek odznaczyła się najniższym wskaźnikiem różnorodności gatunkowej, PIE = 0,13. Związane jest to prawdopodobnie z bardzo słabym zróżnicowaniem siedliskowym niewielkich i jednorodnych rzek parku, co jest rezultatem zarówno naturalnego słabego wykształcenia tych siedlisk jak również ich przekształceń antropogenicznych. Natomiast najwyższą wartość osiągnął tu wskaźnik naturalności biocenoz, co związane jest występowaniem prawie wyłącznie typowych gatunków rzecznych. W strumieniach stwierdzono występowanie 17 gatunków oraz 6 wyższych taksonów. Do eudominantów należały Hydropsyche angustipennis oraz Chaetopteryx villosa gatunek rytralu, do dominantów Athripsodes cinereus oraz Anabolia sp., do subdominantów: Limnephilus lunatus, Oligostomis reticulata, Oligotricha striata, Halesus digitatus, Anabolia laevis i Halesus radiatus. Oprócz gatunków typowych dla śródleśnych strumieni o dnie piaszczystym lub strumieni terenów otwartych z bujną roślinnością przybrzeżną, wyraźny udział w faunie strumieniowej miały gatunki stwierdzone w rzekach parku. Wskaźnik różnorodności gatunkowej dla omawianego siedliska jest dość wysoki i wynosi 0,8. Wskaźniki naturalności były stosunkowo niskie (Tab. 1), co wskazuje na liczną obecność gatunków niespecyficznych. W rowach i kanałach wykazano obecność 17 gatunków i 7 wyższych taksonów. Do eudominantów zaliczono: Hydropsyche angustipennis oraz Athripsodes sp., do dominantów: Potamophylax rotundipennis, Oligotricha striata oraz Athripsodes cinereus, do subdominantów: Limnephilus rhombicus, Anabolia sp., Limnephilus lunatus, Plectrocnemia conspersa, Anabolia laevis, Potamophylax sp., Limnephilus (objaśnienia Tab. 1). Wartość wskaźnika PIE jest wysoka i wynosi 0,83. Interesujący jest udział gatunków rzecznych (Potamophylax sp.) oraz strumieniowych (Plectrocnemia conspersa), których nie stwierdzono w wyżej omówionych siedliskach. Rowy i kanały należą do jednych z bardziej zróżnicowanych siedlisk ze względu na typ roślinności przybrzeżnej i wodnej, ilości detrytusu, ocienienie i biotopy bezpośrednio stykające się z tymi siedliskami, co znajduje odzwierciedlenie w wartościach wszystkich wskaźników dla ich fauny. Wskaźniki naturalności biocenoz były stosunkowo niskie i tylko nieco niższe niż w przypadku strumieni (Tab. 1). Jeziora okazały się najbogatszym w gatunki środowiskiem na obszarze parku. Wykazano 38 gatunków i 11 taksonów wyższego rzędu. Do eudominantów należał Cyrnus flavidus, gatunek związany z elodeidami jezior eutroficznych, do dominantów: Anabolia laevis, Psychomyia pusilla, Cyrnus trimaculatus, C. crenaticornis, Athripsodes cinereus limnobionty i limnofile, do subdominantów: Mystacides longicornis, Triaenodes bicolor, Molanna angustata, Mystacides nigra, Goera pilosa i Limnephilus politus. Oprócz gatunków związanych z elodeidami i nimfeidami dużym udziałem odznaczyły się gatunki związane z piaszczystymi brzegami jezior bogatymi w detrytus. Jeziora uzyskały również najwyższą wartość wskaźnika PIE aż 0,92, co związane jest m.in. z występowaniem dwu odmiennych

Zgrupowania chruścików (Trichoptera) Parku Krajobrazowego Pojezierza Iławskiego 421 typów troficznych jezior: eutroficznych i dystroficznych z charakterystycznymi dla nich faunami. Wysokie wartości wskaźników naturalności (Tab. 1) wskazują na dużą specyficzność fauny jeziornej. W zbiornikach torfowiskowych stwierdzono obecność 4 gatunków i 3 taksonów wyższego rzędu. Do eudominantów należały Oligotricha striata gatunek acydotolerancyjny oraz Phryganea sp., do dominantów Agrypnia varia i Limnephilus stigma gatunki związane z wodami kwaśnymi, do subdominantów Holocentropus dubius tyrfofil oraz Limnephilus sp. Wartość wskaźnika PIE osiągnęła 0,62. Fauna ta jest uboga gatunkowo, dominują tu acidotolerancyjne eurytopy. W tym typie siedlisk zanotowano najniższe wartości wskaźników naturalności (Tab. 1). W drobnych zbiornikach astatycznych stwierdzono występowanie 7 gatunków oraz 3 taksonów wyższej rangi. Do eudominantów należały: Oligotricha striata, Limnephilus centralis (?) oraz L. stigma, do dominantów Athripsodes sp. oraz Limnephilus griseus, do subdominantów: Limnephilus bipunctatus, L. vittatus, Limnephilus* (objaśnienie w Tab. 1) oraz Trichostegia minor. Większość to gatunki specyficzne dla tego rodzaju siedliska, przystosowane do wysychania zbiorników w miesiącach letnich. Obecność Oligotricha striata oraz Limnephilus stigma wskazuje na zakwaszenie części stanowisk, zaś larw w rodzaju Athripsodes na utrzymywanie się wody w okresie letnim w jednym z badanych zbiorników. Wskaźnik PIE osiągnął wysoką wartość 0,83. Wskaźniki naturalności biocenoz były stosunkowo wysokie, niższa wartość Wns niż Wni wskazuje na większe ilościowo znaczenie gatunków niespecyficznych. DYSKUSJA Stwierdzona liczba 56 gatunków chruścików jest niska stanowi zaledwie 21% fauny krajowej, jednakże porównywalna z danymi uzyskanymi z 8 dotychczas zbadanych parków krajobrazowych. Regiony sąsiadujące z parkiem nie były badane pod kątem trichopterofauny, trudno więc ustalić, czy trichopterofauna badanego parku krajobrazowego jest bogatsza gatunkowo od terenów sąsiadujących. Istnieją natomiast informacje dotyczące dwu grup bezkręgowców badanych w PKPI wykazano tu 47 gatunków ważek 65% fauny krajowej (BUCZYŃSKI 2003) oraz 52 gatunki chrząszczy wodnych (PRZEWOŹNY, BUCZYŃSKI 2002; GAWROŃSKI i in. 2003) wiele z nich to gatunki chronione, wskaźnikowe i rzadkie. W przypadku Trichoptera prawie wszystkie wykazane gatunki to taksony pospolite. Uderzający jest zupełny brak gatunków z czerwonej listy i parasolowych, których należało się spodziewać na obszarze objętym ochroną. Podobną sytuację odnotowano w PK Lasy Janowskie (CZACHOROWSKI i in. 2000). Brak takich rodzajów biotopów wodnych jak stawy czy większe rzeki oraz degradacja obszarów źródliskowych na badanym obszarze wpłynęły prawdopodobnie na strukturę ilościową i jakościową stwierdzonych gatunków. Nie bez znaczenia pozostaje także silne odkształcenie

422 Edyta Serafin, Stanisław Czachorowski niektórych badanych siedlisk dotyczy to głównie rzek (naturalny charakter wykazują tylko nieliczne odcinki tych cieków) oraz torfowisk i zbiorników na ich obszarach (zarybianie, nadmierne zarastanie roślinnością naturalna sukcesja). Siedliska te przedstawiają najmniejszą wartość dla zachowania fauny chruścików parku, co znajduje potwierdzenie w niskich wartościach obliczonych wskaźników oraz liczbach osobników czy taksonów, w tym brak gatunków z czerwonych list. Taki stan wynika prawdopodobnie z faktu wcześniejszej, silnej antropopresji i wykorzystywania rolniczego analizowanego terenu. Dopiero od kilkudziesięciu lat można mówić o ewentualnych procesach renaturalizacyjnych. Niekorzystne dla trichopterofauny jest również turystyczne użytkowanie niektórych jezior szczególnie dystroficznych (np. Jezioro Jasne) turyści niszcząc strefę przybrzeżną tych zbiorników likwidują mikrosiedliska chruścików. Do najważniejszych typów siedlisk dla chruścików, i zarazem najcenniejszych na terenie parku, należą jeziora, strumienie oraz rowy i kanały. Tworzą one wyraźne bloki w dendrytach podobieństw (Ryc. 2 i 3), choć występują w dwu różnych konfiguracjach. Jeziora odznaczają się najwyższym wskaźnikiem PIE i wysokimi wskaźnikami naturalności, co potwierdza, że są one najistotniejsze dla rozwoju chruścików i jako największe zbiorniki zostały najsłabiej odkształcone antropogenicznie na terenie parku. Nie bez znaczenia pozostaje również zróżnicowanie troficzne jezior, dla których wyodrębniono łącznie 5 zgrupowań larwalnych chruścików. Jeziora okazały się także najcenniejszymi obiektami w badaniach nad ważkami PKPI stwierdzono w nich największą liczbę gatunków (BUCZYŃSKI 2003). Siedliska te, pozostając w stałej łączności hydrologicznej ze strumieniami oraz rowami i kanałami tworzą wraz z nimi w miarę jednolitą przestrzeń życiową dla rozwoju chruścików z podobnym składem gatunkowym oraz podobnymi warunkami siedliskowymi. Mimo iż składają się na nią różne typy wód: płynące i stojące oraz naturalne i antropogeniczne, można wskazać między nimi wiele podobieństw dotyczących walorów siedliskowych: dno piaszczyste z dużą ilością grubego i drobnego detrytusu, znaczna ilość zawiesiny w wodzie, podobna temperatura (porównując płytkie cieki i brzegi jezior) oraz zacienienie (teren leśny). To wszystko wpływać może na migracje gatunków jeziornych do cieków i na odwrót, co istotniejsze, bez znaczenia jest tu podział na wody naturalne i uregulowane, co wykazał również w przypadku ważek BUCZYŃSKI (2003). W przypadku chruścików można także zauważyć, iż rowy i kanały stały się siedliskami zastępczymi dla fauny rzecznej świadczy o tym znalezienie larw Potamophylax rotundipennis czy Lasiocephala basalis gatunków nie stwierdzonych w rzekach PKPI. Analiza podobieństw faunistycznych między typami wód jak i analiza współwystępowań wskazują na mieszanie się różnych elementów synekologicznych. Wydaje się, że na terenie parku tworzą się unikalne zgrupowania, powstające właśnie na skutek mieszania się faun i przenikanie niektórych elementów do siedlisk zastępczych. Wspomniane mieszanie się faun najprawdopodobniej wymuszone było zmianami środowiskowymi. Taka sytuacja wynika prawdopodobnie z faktu

Zgrupowania chruścików (Trichoptera) Parku Krajobrazowego Pojezierza Iławskiego 423 wcześniejszego antropogenicznego odkształcenia wielu siedlisk wodnych jak i zachodzących procesów renaturalizacyjnych. Jeśli teza ta jest słuszna, to w przyszłości wraz z zachodzącymi procesami renaturalizacyjnymi siedlisk i rekolonizacją fauny chruścików można spodziewać się dalszych zmian w strukturze i charakterze zgrupowań chruścików. Wskazane byłyby dalsze badania w tym kierunku. Wysokie wartości wskaźników naturalności dla drobnych zbiorników wskazują na występowanie w ich obrębie najbardziej typowej fauny, przede wszystkim gatunków przystosowanych do wysychania. Jednakże wyższe wartości wskaźnika Wns niż Wni wskazują, że ilościowo dominują tu gatunki niespecyficzne, przypadkowe. Mimo wysokiej wartość wskaźnika PIE nie można uznać fauny drobnozbiornikowej za stabilną. Potwierdza to wyodrębnione tu zgrupowanie larwalne Z2 obejmujące nietypowo gatunki charakterystyczne zarówno dla niewielkich zbiorników śródleśnych jak i terenów otwartych (śródpolnych i śródłąkowych). Wyraźny jest brak na badanym obszarze kilku pospolitych gatunków wód astatycznych, np. Limnephilus auricula czy L. sparsus niewykluczone, że występują w siedliskach tego rodzaju, co jednak wymagałoby dalszych badań. Na badanym terenie wyróżniono 10 zgrupowań, z których najliczniejsze były zespoły jeziorne charakterystyczne dla zbiorników mezotroficznych i dystroficznych. Mimo iż badane jeziora zaliczane są do eutroficznych i dystroficznych (MATUSZEK i in. 2000), nie stwierdzono występowania zgrupowania chruścików typowego dla jeziora eutroficznego. Wprawdzie część gatunków zgrupowania Z1 to gatunki typowe także dla jezior eutroficznych, aczkolwiek jako całość tworzą wyraźny zespół wód mezotroficznych i śródleśnych (CZACHOROWSKI 1998). Taki stan wynikać może z położenia jezior uznanych za eutroficzne; są to z reguły zbiorniki śródleśne z dużą ilością detrytusu, często z ubogą roślinnością szuwarową i wodną, co stwarza dogodne warunki rozwoju dla gatunków preferujących wody o niższej trofii. Zgrupowanie Z6 ze względu na obecność Hydropsyche angustipennis wykazuje inklinacje w kierunku typowego dla jezior przepływowych, co jest zgodne z charakterem hydrologicznym badanego terenu. Zgrupowanie Z3 obejmuje gatunki migrujące, spotykane zarówno na brzegach jezior, jak również w ciekach łączących poszczególne zbiorniki. W jeziorach dystroficznych wyodrębniły się trzy różne zespoły (Z4, Z7, Z8), w których licznie odnotowano charakterystyczne występowanie gatunków z rodzaju Cyrnus sp. i Holocentropus sp. (CZACHOROWSKI 1998). Z kolei larwy z rodzaju Agrypnia sp. wskazują na charakter torfowiskowy badanych jezior. Wyróżnione zgrupowania dla siedlisk jeziornych wykazują wybitnie regionalny charakter świadczy o tym wysokie podobieństwo składu gatunkowego tychże ze zgrupowaniami opracowanymi dla całej Polski (CZACHOROWSKI 1998). Natomiast w skali lokalnej, porównując wyodrębnione zgrupowania ze zgrupowaniami wyróżnionymi dla Pojezierza Olsztyńskiego (CZACHOROWSKI 1994) czy Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego (CZACHOROWSKI, KORNIJÓW 1993) podobieństwa składu gatunkowego są znikome i wynikają raczej z charakteru siedliska i roślinności (strefa nimfeidów, elodeidów, helofitów), nie zaś z trofii jezior.

424 Edyta Serafin, Stanisław Czachorowski Zgrupowania wód płynących były słabo reprezentowane na badanym terenie grupę Z9 tworzą dwa gatunki (Athripsodes cinereus oraz Hydropsyche angustipennis) występujące zarówno w wodach naturalnych (strumienie), jak i antropogenicznych (rowy i kanały). Wprawdzie występują one także w jeziorach, ale w w/w wodach płynących osiągają największe liczebności. Zgrupowanie Z10 skupia gatunki reofilne, występujące wyłącznie w rowach i kanałach, co świadczy o tym, iż siedliska te pełnią funkcje zastępcze w stosunku do rzek i obszarów źródłowych. Plectrocnemia conspersa to gatunek zasiedlający źródła i strumienie źródłowe, Potamophylax rotundipennis piaszczyste strumienie i rzeki. Pierwszy gatunek najczęściej grupowany jest z Potamophylax nigricornis, zatem zgrupowanie Z 10 ma raczej lokalny charakter, wynikający z cech naturalnych i przekształceń cieków parku. Najbardziej dyskusyjnym zgrupowaniem wyodrębnionym w PKPI jest zgrupowanie Z5. Strefa kontaktowa gatunków tworzących Z5 to prawdopodobnie wiosenne wody zbiorników astatycznych położonych tuż przy brzegach jezior. Status Limnephilus bipunctatus, gatunku dość rzadkiego w Polsce, jest także enigmatyczny (WALLACE 1991) ze względu na różne typy siedlisk, w którym znajdywane są larwy, nie może być wyznacznikiem konkretnego zgrupowania. Mimo swych niewątpliwych walorów przyrodniczych i estetycznych Park Krajobrazowy Pojezierza Iławskiego nie jest ostoją wybitnie cennej fauny Trichoptera jej głównym atutem wydaje się być dosyć wysoka liczba stwierdzonych gatunków. Najcenniejsze typy środowisk wodnych dla rozwoju chruścików opisane w pracy nie są obecnie zagrożone. Pozostałe badane biotopy wodne nie przedstawiają na dzień dzisiejszy większej wartości dla zachowania gatunków zasiedlają ją głównie gatunki eurytopowe. Wydaje się, że otrzymane wyniki są typowe dla obszarów, które pierwotnie były terenami rolniczymi, później je zalesiono, a następnie objęto ochroną. Tereny te wydają się być z pozoru naturalne (CZACHOROWSKI i in. 1998), aczkolwiek procesy renaturalizacji i rekolonizacji trwają na nich od niedawna albo dopiero mogą nastąpić. Na terenie PKPI są one już widoczne na przykładzie bardziej dyspersyjnej grupy jaką są ważki (BUCZYŃSKI 2003), co może świadczyć o możliwości zaistnienia podobnej sytuacji dla chruścików, i co w przyszłości mogłoby zaowocować wzrostem bioróżnorodności gatunkowej Trichoptera. Potwierdzenie tej hipotezy wymagałoby jednak opracowania planu wieloletniego monitoringu chruścików PKPI, co zostało również postulowane w przypadku chruścików PK Lasy Janowskie (CZACHOROWSKI i in. 2000). PIŚMIENNICTWO ABRASZEWSKA-KOWALCZYK A., KOWALCZYK J.K. 2002. Stawonogi. [W:] Świat zwierząt Brudzeńskiego Parku Krajobrazowego, A. ABRASZEWSKA-KOWALCZYK, J.K. KOWALCZYK, J. HEJDUK, M. PRZYBYLSKI, W. TUSZEWICKI. Mantis, Olsztyn, 61 62. BIESIADKA E. 1980. Water beetles (Coleoptera) of the eutrophic Lake Zbęchy (Leszno voiv.). Pol. Ecol. Stud. 6: 263 275.

Zgrupowania chruścików (Trichoptera) Parku Krajobrazowego Pojezierza Iławskiego 425 BUCZYŃSKI P. 2003. Ważki (Odonata) Parku Krajobrazowego Pojezierze Iławske. Rocz. nauk. Pol. Tow. Ochr. Przyr. Salamandra 7: 65 87. BUCZYŃSKI P., CZACHOROWSKI S., MOROZ M., STRYJECKI R. 2003. Odonata, Coleoptera, Trichoptera and Hydrachnidia of springs in Kazimierski Landscape Park (Eastern Poland) and factors affecting the characters of these ecosystems. Supplementa ad Acta Hydrobiologica, 5: 13 39. BUCZYŃSKI P., SERAFIN E. 2004. Pierwsze dane o chrząszczach (Coleoptera) i chruścikach (Trichoptera) zbiorników antropogenicznych w parkach krajobrazowych Łuku Mużakowa (Polska, Niemcy). [W:] Badania ważek, chrząszczy i chruścików na obszarach chronionych. Streszczenia referatów, komunikatów i posterów, P. BUCZYŃSKI, E. SERAFIN, A. PTASZYŃSKA (red.). Wyd. Mantis, Olsztyn, 25. CZACHOROWSKI S. 1994. Concomitance of caddis fly (Trichoptera) larvae in four Masurian lakes differing trophically (north-eastern Poland). Acta Hydrobiol. 36: 213 225. CZACHOROWSKI S. 1998. Chruściki (Trichoptera) jezior Polski. Charakterystyka rozmieszczenia larw. WSP, Olsztyn. CZACHOROWSKI S., BUCZYŃSKI P. 1999. Wskaźniki naturalności biocenoz potencjalne narzędzie w monitorowaniu stanu ekologicznego torfowisk Polski. [W:] Problemy aktywnej ochrony ekosystemów wodnych i troficznych w polskich parkach narodowych. S. RADWAN, R. KORNIJÓW (red.). Wyd. UMCS, Lublin: 153 158. CZACHOROWSKI S., BUCZYŃSKI P. 2004 Chruściki w krajobrazie rolniczym: larwy Trichoptera Krzczonowskiego Parku Krajobrazowego (południowo-wschodnia Polska). Parki nar. Rez. Przyr. 23:93 110, CZACHOROWSKI S., BUCZYŃSKI P., ALEXANDROVITCH O., STRYJECKI R., KURZĄTKOWSKA A. 1998. Materiały do znajomości owadów i pajęczaków rezerwatu Las Warmiński (Pojezierze Olsztyńskie). Parki nar. Rez. Przyr. 17: 75 86. CZACHOROWSKI S., BUCZYŃSKI P., STRYJECKI R. 2000. Chruściki (Trichoptera) Parku Krajobrazowego Lasy Janowskie. Parki nar. Rez. Przyr. 19: 65 84. CZACHOROWSKI S., KORNIJÓW R. 1993. Analysis of the distribution of caddis larvae in the elodeid zone of two lakes of East Poland, based on the concept of habitual islands. Pol. Arch. Hydrobiol. 40: 165 180. CZACHOROWSKI S., MAJEWSKI T. 2003. Stan poznania chruścików (Trichoptera) obszarów chronionych Polski. Rocz. nauk. Pol. Tow. Ochr. Przyr. Salamandra, 7: 167 181. GAWROŃSKI A., BUCZYŃSKI P., PRZEWOŹNY M. 2003. Kałużnice (Coleoptera: Hydrophilidae) nowe dla Pojezierza Mazurskiego i Pomorskiego. Wiad. ent., Poznań, 22: 54. KONDRACKI J. 2002. Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. KOWALCZYK J.K., MAJECKI J. 2002. Stan poznania i wstępna charakterystyka bezkręgowców parku krajobrazowego wzniesień łódzkich. Acta Univ. Lodz., Folia Biol. et Oecol. 1: 183 197. KOWALCZYK J.K., KRZEPTOWSKI M., LENKOWSKI T., MAJECKI J., MARCINIAK B., MASTALERZ M., MYŚLICKA Z., NADOLSKI J., WANAT M. 2002. Aktualny stan poznania entomofauny Bolimowskiego Parku Krajobrazowego ze szczególnym uwzględnieniem Doliny rzeki Rawki. Acta Univ. Lodz., Folia Biol. et Oecol. 1: 199 216. LAMPERT W., SOMMER U. 1996. Ekologia wód śródlądowych. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. MAJEWSKI T., CZACHOROWSKI S. 2002. Chruściki (Trichoptera) Mazurskiego Parku Krajobrazowego czy wiemy co chronimy? [W:] S. CZACHOROWSKI., L. BUCHHOLZ (red.), Ogólnopolska konferencja naukowa Ochrona owadów w Polsce ekologiczne i gospodarcze konsekwencje wymierania i ekspansji gatunków, Olsztyn 21 32 września 2002. Polskie Towarzystwo Entomologiczne, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, Poznań Olsztyn: 51.

426 Edyta Serafin, Stanisław Czachorowski MATUSZEK M., RODZIEWICZ M., SOKOŁOWSKI J. 2000. Park Krajobrazowy Pojezierza Iławskiego. Zespół Parków Krajobrazowych w Jerzwałdzie, Jerzwałd. PRZEWOŹNY M., BUCZYŃSKI P. 2002. Wstępne dane o chrząszczach wodnych (Coleoptera) Parku Krajobrazowego Pojezierza Iławskiego (północna Polska). Rocz. nauk. Pol. Tow. Ochr. Przyr. Salamandra 6: 137 139. SZUJECKI A. 1983. Ekologia owadów leśnych. PWN, Warszawa. WALCZAK M., RADZIEJOWSKI J., SMOGORZEWSKA M, SIENKIEWICZ J., GACKA-GRZESIK E., PISARSKI Z. 2001. Obszary chronione w Polsce. Dział Wydawnictw IOŚ, Warszawa. WALLACE I.D. 1991. A review of the Trichoptera of Great Britain. Research et survey in nature conservation no. 32: 1 61. STRESZCZENIE W latach 1997 2002 badano chruściki (Trichoptera) Parku Krajobrazowego Pojezierza Iławskiego. Zebrano 2156 osobników należących do 56 gatunków. Na badanym obszarze wyróżniono 10 zgrupowań larwalnych chruścików 5 jeziornych (2 dla jezior mezotroficznych i 3 dla dystroficznych), jedno charakterystyczne dla wód astatycznych, jedno jeziorno-strumieniowe, dwa typowe dla małych cieków oraz jedno mieszane, o bliżej nieokreślonym statusie. Generalnie skład gatunkowy zbiorowisk jest typowy dla poszczególnych siedlisk, jednakże większość z nich wykazuje charakter regionalny. Najcenniejszymi siedliskami dla zachowania trichopterofauny parku są jeziora, strumienie, rowy i kanały. Rzeki parku są zdegradowane i nie przedstawiają większej wartości dla rozwoju chruścików. Co więcej, gatunki rzeczne rozwijają się w siedliskach zastępczych jakimi są wody antropogeniczne. Mimo że park odznacza się dużymi walorami przyrodniczymi i krajobrazowymi, fauna chruścików obejmuje w większości gatunki pospolite. Być może jest to związane z pochodzeniem parku początkowo był to obszar rolniczy, który następnie zalesiono, a później objęto ochroną. Istnieje prawdopodobieństwo, że fauna chruścików znajduje się obecnie w fazie rekolonizacji i renaturalizacji, aczkolwiek potwierdzenie tej hipotezy wymagałoby regularnego monitorowania trichopterofauny parku w przyszłości. Nadesłano do redakcji: sierpień 2004 r. Przyjęto do druku: październik 2004 r.