POLSKA AKADEMIA NAUK MUZEUM I INSTYTUT ZOOLOGII. Tom 37 W arszawa, 31 XII 1994 Nr 12. Chruściki (Trichoptera) Roztocza

Transkrypt

1 POLSKA AKADEMIA NAUK MUZEUM I INSTYTUT ZOOLOGII FRAGMENTA FAUNISTICA Tom 37 W arszawa, 3 XII 994 Nr 2 Wanda R ie d e l, Janusz M a je c k i Chruściki (Trichoptera) Roztocza [Z 2 tabelam i i rysunkiem w tekście] A bstract. The caddisflies of Roztocze (SE Poland) were studied from 986 to 990. Fifty-five species were recorded on the basis of larval forms, pupae and adults. One of the species - A patonia midiebris - is new to the Polish fauna. WSTĘP Badania fauny chruścików na Roztoczu zapoczątkował Majewski (88), który z Biłgoraja i okolic, na podstawie postaci dorosłych, wykazał 6 gatunków: Oligotricha ruficrus. Brachycentrus subnubilis, Limnephilus lunatus, L. griseus, Stenophylax permistus i Oecetis lacustris. Te fragmentaryczne dane o chruścikach były Jedynymi do momentu podjęcia kompleksowych badań faunistycznych w roku 986 na Roztoczu, TEREN BADAŃ. METODY. MATERIAL Położone w południowo-wschodniej Polsce Roztocze graniczy od północy z Wyżyną Lubelską, a od południa z Kotliną Sandomierską. Region ten nie jest zasobny w zbiorniki wód stojących, jednakże zlewnie dwóch głównych rzek: Wieprza i Tanwi są stosunkowo dobrze rozwinięte (rys. ). Odprowadzająca wody z południowej części Roztocza Tanew oraz jej dopływy: Szum, Sopot i Jeleń, w niektórych odcinkach są poprzegradzane licznymi, naturalnymi progami, co w połączeniu z kamienistym dnem i szybkim prądem upodabnia je do rzek górskich (B ie s ia d k a, Kow alik 978). Natomiast Wieprz i Jego dopływy mają charakter bardziej nizinny. Podłoże przeważającej części zlewni Wieprza tworzą skały wapienne, na których zalegają lessy, gliny i piaski. Dno Wieprza jest mało stabilne, najczęściej piaszczyste i muliste, odcinki żwirowate lub kamieniste występują sporadycznie. Ze względu na duży udział zasilania podziemnego

2 3 6 W. Riedel, J. Majeckl (w górnym Wieprzu do 70%) (D y n o w s k a 97), przepływy rzek na Roztoczu są ustabilizowane. Temperatura wód Jest także względnie stabilna i raczej niska. Wody płynące charakteryzują się odczynem obojętnym lub słabo alkalicznym, średnią twardością oraz znaczną zawartością wapnia (S t ę p ie ń i in. 98). Szczególnie interesującymi środowiskami wodnymi są na Roztoczu źródła, przeważnie o charakterze limnokrenów lub reokrenów. Niektóre mają charakter wywierzysk o znacznej wydajności. Temperatura wód w źródłach jest ustabilizowana przeważnie na poziomie około 8 C, a roczne jej wahania nie przekraczają na ogół 0,2-0, C (B ie s ia d k a, K o w a l ik 978). ROZTOCZAŃSKI Z w ie rz y n ie c ^ '0/ ^ B ondyrz O suchy Lubycza Rys.. Stanow iska bad ań n a Roztoczu. W niniejszej pracy wykorzystano zebrane w latach larwy, poczwarki oraz postacie dorosłe chruścików. Larwy i poczwarki poławiano przy użyciu siatki czerpakowej, a także zbierając je ręcznie z leżących na dnie kamieni, zatopionych gałęzi bądź innych przedmiotów. Postacie dorosłe łowiono siatką

3 Chruściki (Trichopteraj Roztocza 37 entomologiczną. Ogółem zebrano 606 larw, 66 poczwarek oraz 272 postaci dorosłych chruścików. Materiały dowodowe znajdują się w Instytucie Zoologii Uniwersytetu Warszawskiego oraz w Zakładzie Biologii Ewolucyjnej Uniwersyte tu Łódzkiego. Autorzy serdecznie dziękują Panu Prof. dr. hab. Bronisławowi S zczęsnemu za zweryfikowanie poprawności oznaczeń niektórych gatunków oraz cenne uwagi we wstępnym etapie przygotowywania pracy. WYKAZ STANOWISK -4. Wieprz: - T a rn aw atk a, 2 - Bondyrz, 3 - Guciów, 4 - o dcinek m iędzy G uciow em a Stokow ą G órą -7. RPN: - wywierzysko u p odnóża Stokowej Góry, 6 - Stokow a G óra, 7 - rezerw at C zerkies 8 9. Wieprz: 8 - o d cin ek łąkowy koło Stokow ej Góry, 9 - O brocz 0. S taw w O broczy n a N od szosy -6. Wieprz: - R u d k a, 2 - Zwierzyniec, 3 - Ż uraw nica, 4 - Błonie koło Szczebrzeszyna, - Szczebrzeszyn, 6 - Łęczna (stanow isko położone poza Roztoczem, nie uw zględnione n a mapie) 7. Ś w inka w Szczebrzeszynie 8.T o p o m ica w Z am ościu 9. s tru m ie ń w p adający do staw ów w Z arzeczu koło Z am ościa Zwierzyniec: 20 - staw w p a rk u, 2 - staw y Echo, 22 - ujście stru m ie n ia Św ierszcz do staw ów Echo, 23 - stru m ie ń Św ierszcz, 24 - o sa d a Zwierzyniec 2 i 26. RPN: 2 - leśnictw o Biały S łup, ols, 26 - Staw F lorianecki 27. górny bieg Rataw icy Tanew : P a a iy, 29 - R ebizanty, 30 - R ezerw at Nad Tanw ią, 3 - O su c h y, 32 - Szos taki, 33 - odcinek powyżej w si Łukow a 34 i 3. Potok Łosiniecld: 34 - R ebizanty, 3 - R ybnica 36 i 37. Potok Je le ń : 36 - S usiec, 37 - przy u jściu Tanwi Sopot: 38 - odcin ek powyżej Nowin, 39 - H am ernia, 40 - stru m y k w pad ający do S o potu w H am erni, 4 - R ezerw at C żarto we Pole, 42 - F ry szark a, 43 - o dcinek powyżej O su ch ó w Nlepryszka: 44 - źródła, 4 - Józefów, 46 - Kowal 47. zbiorn ik przy stac ji kolejowej Józefów R oztoczański (dawniej K rasnobród) 4 8 i 49. M ajdan K asztelański: 48 - potok S zum, 49 - podm okła łą k a przy szosie 0 -. Szum : 0 - G órecko S tare, - R ezerw at Szum, 2 - G órecko K ościelne, 3 - Sigła, 4 - Podlas, - Szos taki 6. Ułów koło T om aszow a Lubelskiego, podm okła łą k a 7 8.Sołokija: 7 - źródła w dolinie rzeki koło wsi Sołokija, 8 - R u d a Ż u raw ieck a 9. dopływ Sołokiji w R udzie ŹurawieckieJ 60.M ach n ó w koło Lubyczy Królewskiej, m u raw a k sero term ic z n a 6. Łasochy koło T om aszow a Lubelskiego. WYNIKI W oznaczonym materiale (łącznie 344 okazów: larw, poczwarek i owadów dorosłych) stwierdzono gatunków (tabela I). Nie potwierdzono obecności czterech z wcześniej wykazanych gatunków. Łączna liczba gatunków Trichoptera znanych z regionu wynosi więc 9, co stanowi około 23% gatunków chruścików znanych z Polski (Tomaszewski 96 i późniejsze doniesienia innych autorów). Wymienione w tabeli I gatunki były związane głównie z różnego typu ciekami: 38% z potokami, strumieniami i rzekami, 0% z wodami stojącymi i takimi ciekami jak małe rzeki i strumienie, 28% z wodami stojącymi i rzekami wolno

4 3 8 W. Rledel, J. Majecłd płynącymi,,% z wszelkiego rodzaju wodami stojącymi,,% ze źródłami. Około 4% gatunków nie wykazywało określonych preferencji środowiskowych. F auna chruścików n a Roztoczu jest stosunkowo uboga. Wskaźnik jej podobieństwa do fauny innych regionów Polski przedstawia się następująco: fauna Tatr - 4%, Pienin - 4%, Bieszczadów - 7%, Beskidu Wschodniego - 2%, Beskidu Zachodniego - 20%, Gór Świętokrzyskich - 30%, Wyżyny Krakowsko- Wieluńskiej - 37%, Wyżyny Małopolskiej - 3%, Niziny Mazowieckiej - 2% i Pojezierza Mazurskiego - 3%. T abela I. Wykaz gatunków Trichoptera zebranych n a Roztoczu. W tabeli zastosow ano oznaczenia: - larwy, p - poczw ar ki, * - larwy zebrane oznaczone przez B. S zc z ę sn e g o. Lp. Gatunek Liczba okazów P c?c? $? Stanowiska. Rhyacophila dorsalis C u r t , 30, 4, 4 2. Rhyacophila Jas d a t a H a g. 2 27, 0, Rhyacophila nubila (Ze t t.) 6 6 3, 30, 39, 4, 0, 4. Rhyacophila polonica M c l. 2 3, 48. Rhyacophila tristis Picr , 30, 34, 36, 37, 39, 40, 4, 48, 0, 6. Hydropsyche angustipennis (C u r t.) 7 7 6, 8, 3, 9 7. Hydropsyche instabilis (C u r t.) Hydropsyche pellucidula (C u r t.) Hydropsyche saxonica M c l Plectrocnemia conspersa (C u r t.) 8. 30, 40, 47, 0. Polycentropus irroratus C u r t Holocentropus dubius (R a m b.) 9 3. Holocentropus picicomis (S t e p h.) Lype reducta (H a g.) ,, 8, 9, , 0, 2,. Oligostomis reticulata (L.) Agrypnia pagetana C u r t Phryganea grandis L Brachycentrus subnubilis (C u r t.) , 3. 8, 9, , 3, 42, 9. Oligoplectrum maculatum (F o u r.) , 8, 9., 33, 38, 2 0. Apatania muliebris M cl. 3 44, 7 2. Umnephilus auricula C u r t 3 2, 2, Limnephilus binotatus C u rt Umnephilus bipunctatus C u r t , Umnephilus centralis C u r t Umnephilus decipiens (K o l.) Umnephilus extricatus M cl Umnephilus griseus (L.) 2 2, 49, Umnephilus ignavus M c l Umnephilus lunatus C u r t. 7 9, 2, Umnephilus nigriceps (Z e t t.) Umnephilus rhombicus (L.) Umnephilus sparsus C u r t. 2 9, 2, Umnephilus stigma C u r t Glyphotaelius pellucidus R e t z. 2

5 Chruściki [Trichoptera) Roztocza Anabolia brevipennis C u r t. AnaboliaJurcata B r a u Anabolia laeuis Z e t t. Anabolia sp. Potamophylax latipennis (C u r t.) Potamophylax luctuosus (P il l & Mm-.) Potamophylax rotundipennis 8 09 (R a mb.) Chaetopteryx ixllosa 68 (F a b r.) Silo pallipes (F a b r.) Lasiocephala basal is (K o l.) Atrhipsodes aterrimus ( S t e p h.) Ceraclea senilis (Bur m.) M ystacides azurea (L.) Mystacides longicomis (L.) Triaenodes bicolor (C u r t.) Oecetis furua (R a m b.) Oecetis ochracea (C u r t.) Notidobia ciliaris (L.) Sericostoma sp. Beraea pullata (C u r t.) Beraeodes minutus (L.) , , 38, 42, 4 2, 3,, 6, 9,, 30, 3. 4, 0, -2 3 ( B r a u.) Hales us tesselatus Halesus sp , 8, 22, 23, 28, 29, , 4, 46, 0, ,, 8, 9, 3, 7. 2, 23. 2, 28, 29, , 4, 0, 2, 3, 29, 30, , 8, 9,, 2, 4,, 29, 30, 34, 42, , , , , , 0, 2, ,. 2,23, , 37,42,4, , Wydaje się, że głównym czynnikiem środowiskowym warunkującym wystę powanie larw chruścików jest charakter dna zbiorników. Widać to szczególnie na przykładzie Wieprza i jego dopływów, których dno, pokryte mułem i łatwo unoszonym przez prąd wody drobnoziarnistym piaskiem, nie zapewnia zróżni cowania mikrosiedlisk. Obecność w wodzie drobnoziarnistych osadów, charak terystycznych dla wód płynących przez obszary pokryte lessem, może wpływać n a utrudnienie pobierania jdokarmu przez detrytusożeme gatunki (H o r n i g, B r u s v e n 986). Stwierdzenie przez Gł a p s k ą (986) tylko 44 gatunków Trichop iera w rzekach lessowego obrzeża Gór Świętokrzyskich potwierdza powyższe przypuszczenie. W illam s (980) twierdzi, że jednorodność podłoża wydatnie ogranicza zróżnicowanie gatunkowe bentosowych organizmów wodnych za mieszkujących strumienie. Jednakowo pospolite występowanie larw Chaetopteryx uillosa, Beraea pullata, Potamophylax latipennis, zarówno w zlewni Wieprza ja k i Tanwi (tab. II), sugeruje brak zależności między występowaniem tych właśnie gatunków, a typem podłoża. Zależność taka występuje natom iast w przypadku larw Siło pallipes oraz przedstawicieli rodzaju Rhyacophila P i c t., których występowanie jest ograniczone praktycznie do zlewni Tanwi (tab. II). Gatunki z rodzaju Silo C u r t, i Rhyacophila P i c t. preferują wody zimne, szybko płynące, na podłożu gruboziarnistym (M a l ic k y 973). W środowiskach o takim

6 320 W. Rledel, J. Majeckl charakterze w dorzeczu Tanwi chruściki z wymienionych rodzajów występują stosunkowo licznie. T ab ela II. N ajpospolitsze g a tu n k i Trichoptera n a Roztoczu. Gatunek Lasiocephala basalis Chaetopteryx uillosa Oligoplectrum maculatum Siło pallipes Beraea pullata Potamophylax latipennis Rhyacophila sp. Zlewnia Wieprza liczba okazów liczba stanowisk Zlewnia Tanwi liczba okazów liczba stanowisk Obserwacje dokonane na Roztoczu korespondują z wynikami uzyskanymi przez W a g n e r a (987), który zaobserwował, że zmiana struktury podłoża z gruboziarnistego na jednolicie drobnoziarniste powoduje drastyczne obniżenie liczebności takich gatunków jak Agapetus Juscipes i Rhyacophila fasciata, nie wpływa natom iast na liczebność larw Chaetopteryx v M o scl Zdecydowanie mniej sza liczba stanowisk, na których łowiono Oligoplectrum maculatum w zlewni Tanwi sugeruje, że w zlewni Wieprza gatunek ten znajduje odpowiedniejsze dla siebie środowiska. Odmienność środowiskową cieków w zlewni Tanwi i Wieprza potwierdza niski wskaźnik podobieństwa fauny chruścików. Brak stabilnego substratu w wielu odcinkach Wieprza powoduje, że przy zatopionych pniach, gałęziach itp. dochodzi do olbrzymiej koncentracji larw niektórych gatunków Trichoptera. Przykładowo, liczba osobników Lasiocephala basalis, przyczepionych do gałęzi o długości około, m i średnicy około -7 cm, oszacowana została na kilka tysięcy. W zebranym materiale zwraca uwagę niewielki udział chruścików z rodziny Hgdropsichidae. Zaliczane do grupy troficznej filtratorów (M a c k a y, W ig g i n s 979) larwy tej rodziny najwyraźniej nie znajdują na Roztoczu odpowiednich środowisk do rozwoju, zarówno w ciekach o dnie pokrytym piaskiem, jak i na kamienistym dnie Szumu i Tanwi. Te ostatnie wydają sie być pod względem struktury podłoża doskonałe dla rozwoju larw z rodzaju Hydropsyche P ic t. Ich ubóstwo jest związane prawdopodobnie z niewielką ilością unoszonej przez wode materii organicznej, bądź też z okresowym nanoszeniem dużej ilości drobnoziarnistych osadów. Nie można oczywiście wykluczyć łącznego oddziaływania tych czynni ków. Zgrupowanie Trichoptera charakterystyczne dla źródeł stwierdzono jedynie w wywierzysku pod Stokową Górą. Na stosunkow o rozległym obszarze źródliskowym znajdowano liczne larwy Chaetopteryx uillosa i Plectrocnemia consperscl W krótkim cieku łączącym źródła z korytem Wieprza znajdowano larwy Potamophylax sp. oraz Lype reducta, a nad wodą łowiono zalatujące z nad rzeki dorosłe Lasiocephala basalis (tab. I). Źródła Niepryszki (44) oraz źródła we wsi Sołokija nad rzeką o tej samej nazwie (7) to stanowiska, w pobliżu których łowiono postacie dorosłe Apatania mulie-

7 Chruściki (Trichoptera^ Roztocza 32 bris. G atunek ten nie był dotychczas wykazywany w faunie Polski, znany jest głównie z Alp i Skandynawii (B o t o s t n e a n u, M a l ic k y 978). Larwy A. muliebris związane są z wodami zimnymi, zarówno stojącymi Jak i płynącymi (B o t o s a n e a n u, M a l ic k y 978, S o l e m 98). Ponieważ dotychczas wśród postaci doskona łych tego gatunku łowiono tylko samice S o l e m (98) wyraził przypuszczenie, iż gatunek ten rozmnaża się wyłącznie partenogenetycznie. PIŚMIENNICTWO W W ater m ites (Hydracarina) of th e so u rc es of Roztocze. A cta hydrobiol., K raków, 220: -34. B o t o sa n e a n u L., M alicky H Trichoptera. In: Il l ie s J. (ed.), L im nofauna E u ro p a e a, S tu ttg a rt, New York, A m sterdam, pp D y n o w sk a I Typy reżim ów rzecznych w Polsce. Zesz. N auk. U J, K raków, 268: -0. G ł a p s k a G C h ru ścik i (Trichoptera) rzek lessow ego o brzeża G ór Ś w iętokrzyskich. Fragm. fau n., W arszaw a, 30: H o r n i g E. C., B r u s v e n M. A Effects o f s u s p e n d e d se d im e n t on leaf p ro cessin g by H esp ero p h yla x occidentalts (Trichoptera: Limnephilidadl a n d P teronarcys califom ica (Plecoptera. Pteronarcidae). G re a t B asin N at., Provo U tah, 46: M ac k a y R. J., W ig g in s G. B Ecological diversity in Trichoptera. A nn. Rev. E n t., Palo Alto, 24: M a j e w s k i E. 88. O w ady żyłkoskrzydłe (N europtera polonica). S y stem aty czny w ykaz krajow ych sleclarek p ra s la tn ic zaw ierający źródłowo zestaw ione w szystkie owoce doty ch czaso w y ch po szu k iw ań z do d an iem odnośnego m ianow nictw a polskiego do o sta tn ic h p otrzeb zastosow anego., W arszaw a, VIII pp. M alicky H O rd n u n g Trichoptera (Kócherfliegen). H an d b. Zool., Berlin, New York, 29, 4 pp. S o l e m J. O. 98. N orwegian A p a ta n ia K olenati (Trichoptera: Lim nephilidae): identificatio n of larvae a n d a sp e c ts of th e ir biology in a h ig h -a ltitu d e zone. E n t. sc a n d., K openhagen, 6: S t ę p ie ń B., R a d w a n s., Kowalik W. 98. M ateriały do znajom ości ch em izm u wód rzeki W ieprz. A nn. UMCS, Lublin, 36: T o m a sz e w sk i C. 96. C h ru śc ik i (Trichopterdj. W: K atalog fau n y Polski, 28. W arszaw a, 04 pp. W a g n e r R. H Effects of a n artificially silted stre a m b o tto m on sp ecies co m position a n d b io m a ss oft Y ichqpterainb reitenb ach. In: B o u r n a u d M., T a c h e t H. (eds.), Proc. th Int. Sym p. Trichoptera, Lyon, F rance, J u ly 986. D o rd re c h t/b o sto n /L a n c a ste r, pp W illiam s D. D Som e re la tio n sh ip s b etw een stre a m b e n th o s a n d s u b s tra te hetero g en ity. Limnol. O ceanogr., Law rance, K ansas, 2: B ie sl a d k a E., K ow alik Z akład Biologii Ew olucyjnej In s ty tu t Biologii Środow iskow ej UL ul. B an a c h a 2 / Łódź In s ty tu t Zoologiczny UW ul. K rakow skie Przedm ieście 2 6 / W arszaw a SUMMARY (Title: Caddisflies [Trichoptera) of Roztocze] The caddisflies (Trichoptera) of Roztocze were studied from 986 to 990. Fifty-five species were recorded (Table I). These species and the earlier recorded ones make the 9 species of Trichoptera known from the region, and this num ber constitutes about 23% of the Polish fauna of caddisflies. Apatonia muliebris is

8 3 2 2 W. Riedel, J. Majecki new to the Polish fauna and it was found near the spring of the Niepryszka River and in Solokija valley. The caddisfly fauna of Roztocze is rather poor and this is probably due to the presence of fine-grained sediments in the stream s which make it difficult for detritivorous larvae to get food. Significant differences, probably due to the different habitat conditions, were found in the caddisfly fauna in the basins of the Wieprz and Tanew Rivers. The Tanew River and its tributaries are usually characterized by a low temperature, a rapid current and a coarse-grained structure of the river bed. Such conditions make it possible for larvae of Silo pallipes and of certain species of the genus Rhyacophila Pict. to exist there. These species were not found in the Wieprz basin. However, only in the Wieprz valley was a community characteristic for springs recorded. This community consisted of larvae of Chaetopteryx villosa and Plectrocnemia conspersa. R edaktorzy pracy - doc. d r hab. A. Liana, dr W. Mikołajczyk