OPEN ACCESS: UKRAIŃSKIE REALIA [OPEN ACCESS: THE UKRAINIAN REALITY]

Roman Machuga * Тернопільський національний економічний університет OPEN ACCESS: UKRAIŃSKIE REALIA [OPEN ACCESS: THE UKRAINIAN REALITY] Abstrakt: Przedstawiono wyniki badań dotyczących inicjatyw związanych z ruchem Open Access na Ukrainie. Przedmiotem artykułu jest ocena dostępu do prac doktorskich i czasopism naukowych. W badaniach została zastosowana analiza zawartości stron www instytucji państwowych (Wyższa Komisja Atestacyjna, Ministerstwo Edukacji i Nauki) i największej biblioteki Ukrainy (Biblioteka Narodowa im. W.I. Wernadzkiego w Kijowie). Określono liczbę czasopism naukowych i prac doktorskich, ich zakresy tematyczne, kraje pochodzenia oraz języki, w których są wydawane, odsetek czasopism naukowych dostępnych w formie elektronicznej (w ramach ruchu Open Access). Przeprowadzona wieloaspektowa analiza pozwoliła sformułować wniosek, że ruch Open Access na Ukrainie znajduje się w fazie początkowej. CZASOPISMA ELEKTRONICZNE CZASOPISMA NAUKOWE OPEN ACCESS REPOZYTORIUM UKRAINA WOLNY DOSTĘP Abstract: The author aims at presenting the results of research concerning the concept of Open Access in Ukraine. The subject of the paper is the evaluation of access to doctoral dissertations and scientific journals. For this purpose, an analysis of the content of websites of state institutions (such as Higher Attestation Commission of Ukraine and Ministry of Education and Science of Ukraine) as well as of the largest Ukrainian library (The Vernadskyi National Library of Ukraine, Kiev) has been carried out. The number of research papers and scientific journals has been counted and their thematic orientation, countries and languages described. Also calculated has been the percentage of the journals accessible in electronic forms (within Open Access). A multi-dimensional analysis leads to the conclusion that Open Access in Ukraine is in its initial phase. E-JOURNALS OPEN ACCESS REPOSITORIES SCHOLARLY JOURNALS UKRAINE * * * * Dr ROMAN MACHUGA, docent w Katedrze Systemów Zautomatyzowanych i Programowania, Тернопільський національний економічний університет [Tarnopolski Narodowy Uniwersytet Ekonomiczny, Ukraina]; doktor nauk ekonomicznych. Dwie najważniejsze publikacje: (29) Бухгалтерська інформація в управлінських рішеннях підприємств харчової промисловості [Informacja księgowa w decyzjach administracyjnych przedsiębiorstw przemysłu spożywczego]. Бухгалтерський облік і аудит 3, c. 13 21; (28) Алгоритми збору, опрацювання та представлення даних в інформаційній бухгалтерській системі: методика побудови [Algorytmy gromadzenia, opracowania i przedstawiania danych w informacyjnym systemie rachunkowości: metodyka projektowania struktury]. Галицький економічний вісник 1(16), c. 146 154. E-mail: machuga@home.te.ua [ROMAN MACHUGA, PhD in Economics; Assistant Professor at the Chair of Automated Systems and Software Development, Тернопільський національний економічний університет [Ternopil National Economic University, Ukraine]. Two the most important publications: (29) Бухгалтерська інформація в управлінських рішеннях підприємств харчової промисловості [Accounting Information in Administrative Decision-Making Processes in Alimentary Industry Companies]. Бухгалтерський облік і аудит 3, c. 13 21; (28) Алгоритми збору, опрацювання та представлення даних в інформаційній бухгалтерській системі: методика побудови [Algorithms for Collecting, Indexing and Representing of Data in Accountability Information System: Methods for Designing a Structure]. Галицький економічний вісник 1(16), c. 146 154. E-mail: machuga@home.te.ua] 46

Open Access to możliwość uzyskania za pośrednictwem Internetu swobodnego i darmowego dostępu do rożnego rodzaju literatury naukowej, zarówno w swoim kraju, jak i poza jego granicami. Udostępnione materiały mogą zostać wykorzystane w celu poszerzenia wiedzy, kopiowania, cytowania, a także nauczania i działalności naukowej. Ruch Open Access obecnie rozpowszechniony jest w ponad 9 krajach. Niezwykle szybko zaczął upowszechniać się na świecie po zainicjowaniu w Budapeszcie działań promocyjnych na rzecz otwartego dostępu (Budapest Open Access Initiative 14 lutego 22 r.). Aktualnie liczba repozytoriów w świecie według różnych danych sięga od 168 [OpenDOAR, dok. elektr.] do 1659 [ROAR, dok. elektr.]. Na Rysunku 1 przedstawiono dynamikę wzrostu liczby repozytoriów i archiwizowanych w nich e-printów. Według powołanych źródeł, na Ukrainie zostało zarejestrowanych 1 13 repozytoriów, co stanowi około,6-,81% ogólnej liczby. Pierwsze z nich zostało zarejestrowane w kwietniu 26 r. Dla porównania, w Polsce liczba repozytoriów wynosi 12 19 (w odsetkach,72-1,18% ogólnej liczby), a pierwsze repozytorium zostało zarejestrowane w czerwcu 25 r. Gdy chodzi o liczbę e-printów umieszczonych w repozytoriach Ukrainy, udział ich wynosi tylko,16,26% zasobów wszystkich repozytoriów świata. Dla porównania: udział e-printów w repozytoriach Polski sięga,77,82%, to jest o 3,2-4,7 razy więcej od udziału Ukrainy. Rys. 1. Liczba repozytoriów i e-printów według lat Źródło: Generator statystyk serwisu ROAR (zakładka Graphical analysis), wykres wygenerowany 2.3.21, http://roar.eprints.org/ Repozytoria założone na Ukrainie z reguły mają charakter instytucjonalny: zawierają literaturę naukową autorstwa pracowników danej instytucji. W Tarnopolu, z którego pochodzę i gdzie pracuję, są 4 wyższe uczelnie: Tarnopolski Narodowy Uniwersytet Ekonomiczny (moje miejsce pracy), Тarnopolski Narodowy Uniwersytet Techniczny im. I. Puluja (Тернопiльський нацiональний технiчний унiверситет iменi Iвана Пулюя), Тarnopolski Narodowy Uniwersytet Pedagogiczny im. V. Hnatiuka (Тернопільський національний педагогічний університет ім. В. Гнатюка) oraz Tarnopolska Państwowa Akademia Medyczna (Тернопільський державний медичний університет ім. І. Я. Горбачевського). Z wymienionych uczelni tylko Uniwersytet Techniczny po- 47

siada repozytorium instytucjonalne (http://elartu.tstu.edu.ua/) і propaguje umieszczenie własnej literatury naukowej w otwartym dostępie. Repozytorium to zostało uruchomione 2 września 28 r. Do jego założenia zostało wykorzystane oprogramowanie DSpace. Obecnie zbiór liczy około 3 e-printów [ELARTU Інституційний, dok. elektr.]. W repozytorium tym znajduje jeden mój artykuł pt. Методи інтелектуального аналізу наслідків прийняття управлінських рішень як основа перебудови алгоритмів обробки облікової інформації [Metody intelektualnej analizy skutków podjęcia decyzji administracyjnych jako podstawa przebudowy algorytmów przetwarzania informacji księgowej, Мачуга 29, dok. elektr.]. Niestety, w pozostałych wymienionych trzech uczelniach tarnopolskich ruch Open Access nie jest obecnie wspierany i propagowany. Literatura naukowa w otwartym dostępie to bezpłatne, dostępne online, recenzowane artykuły z czasopism, referaty z konferencji, sprawozdania techniczne, rozprawy i materiały badawcze" [Відкритий доступ, dok. elektr.]. Z wymienionych rodzajów dokumentów, najbardziej popularnymi na Ukrainie typami literatury naukowej są artykuły z czasopism naukowych oraz rozprawy doktorskie. Na Ukrainie obecnie oficjalnie zarejestrowano około 12 tytułów czasopism naukowych. Pełna lista ciągle jest aktualizowana. Jest ona udostępniona na stronie internetowej Biblioteki Narodowej Ukrainy im. W. Wernadzkiego (Национальнa библиотекa Украины имени В.И. Вернадского, Киев) [Наукова періодика України, dok. elektr.]. Wymienione na liście czasopisma naukowe wydawane są w rożnych regionach Ukrainy, dotyczą rożnej tematyki, publikowane są w nich artykuły w różnych językach. Na Rysunku 2 przedstawiony jest schemat podziału ogólnej liczby czasopism naukowych według obwodów (na Ukrainie jest 25 obwodów). Podział nie jest równomierny, ponieważ największa liczba czasopism przypada na obwód kijowski (479, to jest około 4% ogólnej liczby). Dla porównania: w obwodzie tarnopolskim, który reprezentuję, wydawane są jedynie 22 czasopisma naukowe, co wynosi 1,85% ich ogólnej liczby. Rys. 2. Podział czasopism naukowych według obwodów 5 479 45 4 35 3 25 2 15 121 1 84 76 59 55 5 36 3 29 25 22 22 18 16 16 14 14 13 12 12 12 7 6 5 5 Kijowski Charkowski Doniecki Lwowski Dniepropietrowski Odeski Zaporoski Ługański Aut. Rep. Krymu Chersoński Połtawski Tarnopolski Czernowiecki Chmielnicki Obwód Iwano-Frankowski Rówieński Wołyński Sumski Czerkaski Winnicki Żytomierski Mikołajewski Zakarpacki Czernihowski Kirowogradzki 48

Wiele czasopism naukowych na Ukrainie wydawanych jest w formie drukowanej. Dostęp do nich można uzyskać tylko w dużych bibliotekach naukowych. To właśnie staje się przyczyną niemożności zapoznania z treścią publikacji w czasopismach szerokiego grona odbiorców informacji naukowej. W ogólnej liczbie tytułów czasopism naukowych w postaci elektronicznej publikuje się tylko 138 tytułów (około 11,6%), w tym jedynie 24 (czyli 2%) tytuły są wydawane są wyłącznie w formie elektronicznej [Перелік електронних, dok. elektr.]. Pozostałe 114 ( 9,6%) czasopism naukowych ukazuje się w formie drukowanej oraz wersji elektronicznej w wolnym dostępie. Rozkład tematyki czasopism naukowych jest również nierównomierny. Na Rysunku 3 przedstawiono podział ogólnej liczby czasopism według tematyki, а na Rysunku 4 podział tematyki czasopism naukowych wychodzących w postaci elektronicznej i swobodnie udostępnianych. Rys. 3. Podział czasopism naukowych według tematyki 6 556 5 4 333 3 2 29 28 199 184 163 146 1 17 14 13 Technika Gospodarka Filologia Historia Medycyna Pedagogika Fizyka i matematyka 75 65 63 6 55 5 46 32 26 24 2 19 1 Biologia Prawoznawstwo Gospodarka rolna Filozofia Psychologia Politologia Historia sztuki Geografia Socjologia Chemia Tematyka czasopism naukowych Geologia Zarządzanie państwowe Architektura Weterynaria Farmacja Wychowanie fizyczne Nauki wojskowe 1 Bezpieczeństwo narodowe W wielu czasopismach ukraińskich publikowane są artykuły o jednorodnej tematyce związanej z jedną dyscypliną naukową. Wydawane są także czasopisma składające się z kilku podserii zróżnicowanych tematycznie. Na przykład, czasopismo naukowe Zeszyty Naukowe Narodowego Uniwersytetu Akademia Kijowsko- Mohilanska (Наукові записки Національного університету "Києво-Могилянська академія") obejmuje 13 różnych podserii: biologia i ekologia; gospodarka; historia; nauki komputerowe; teoria i historia kultury; pedagogika; psychologia; nauki polityczne; socjologia; filologia; filozofia i religioznawstwo; chemia [Наукові записки, dok. elektr.]. Ze schematu przedstawionego na Rysunku 3 wynika, że najwięcej czasopism naukowych publikowanych jest w dziedzinach: techniki i gospodarki, filologii, historii, medycyny, pedagogiki, fizyki і matematyki oraz biologii. W innych dyscyplinach naukowych liczba tytułów czasopism jest ograniczona, co utrudnia publikowa- 49

nie wyników badań naukowych. W czasopismach elektronicznych najliczniej reprezentowane są technika, gospodarka, fizyka i matematyka, pedagogika, medycyna (Rysunek 4). Rys. 4. Struktura elektronicznych czasopism naukowych według tematyki Geografia; 3; 2,2% Inne (ilość <3); 12; 8,7% Technika; 27; 19,6% Gospodarka rolna; 3; 2,2% Filologia; 4; 2,9% Gospodarka; 16; 11,6% Psychologia; 5; 3,6% Prawoznawstwo; 5; 3,6% Geologia; 5; 3,6% Historia; 6; 4,3% Zarządzanie państwowe; 8; 5,8% Biologia; 8; 5,8% Medycyna; 11; 8,% Pedagogika; 11; 8,% Fizyka i matematyka; 14; 1,1% W ukraińskich czasopismach naukowych można publikować artykuły w różnych językach. Podział czasopism według języków, w których są drukowane artykuły, przedstawiony został na Rysunku 5. Wynika z niego, że artykuł w języku ukraińskim można opublikować w wielu czasopismach naukowych (1135, 95,5% ogólnej liczby). Również w znaczącej liczbie czasopism naukowych możliwe jest publikowanie artykułów w języku rosyjskim (88, 68,%) i angielskim (556, 46,8%). Udział artykułów publikowanych w innych językach (niemiecki, francuski, polski itd.) jest niewielki. Na przykład opublikowanie artykułu w języku polskim jest możliwe na Ukrainie tylko w 45 czasopismach ( 3,8% ogólnej liczby). Rozprawy doktorskie na Ukrainie to jest jeden z rodzajów literatury naukowej, w której są odzwierciedlone wyniki własnych badań autora z określonego tematu według wybranej dziedziny. Do każdej rozprawy doktorskiej autor jest zobowiązany opracować autoreferat. Autoreferat rozprawy doktorskiej to broszura w formacie А5 о objętości od 2 do 35 stron tekstu. W autoreferacie autor podaje krótkie streszczenie pracy doktorskiej według rozdziałów, podstawowe wyniki przeprowadzonych badań, wykaz swoich publikacji dotyczących tematu rozprawy, wiadomości o organizacjach, w których praca została wykonana i w których będzie odbywać się obrona rozprawy oraz nazwisko opiekuna naukowego. Cechą autoreferatu jest to, że musi on być napisany w języku państwowym (ukraińskim). Rozprawa doktorska może być napisana w językach zarówno ukraińskim, jak i rosyjskim, procedura jej obrony także może odbywać się w wybranym przez autora języku. Na miesiąc przed obroną rozprawy doktorskiej autoreferat przesyła się drogą pocztową do instytucji naukowych, zgodnie z wykazem, do najważniejszych specjalistów ukraińskich w zakresie wybranej tematyki naukowej oraz do głównych bibliotek innych państw (byłych republik Związku Radzieckiego). Zawiadomienie o publicznej obronie jest ogłaszane w czasopiśmie Wyższej Komisji Atestacyjnej Ukrainy (Вища Aтестаційна Kо- 41

місія України, http://www.vak.org.ua/). W taki sposób odbywa się informowanie naukowców o tematyce badań naukowych. Rys. 5. Podział czasopism według języków, w których są drukowane artykuły 12 1135 1 8 88 6 556 4 2 49 45 22 25 Ukraiński Rosyjski Angielski Niemiecki Polski Francuski Inne Języki Po pomyślnej publicznej obronie pierwszy egzemplarz rozprawy doktorskiej (książka) zostaje przekazany do największej biblioteki Ukrainy Narodowej Biblioteki im. W. Wernadzkiego w Kijowie. Biblioteka posiada elektroniczne wersje wszystkich autoreferatów rozpraw doktorskich, które zostały obronione od roku 1998. W razie potrzeby można przejrzeć publicznie dostępne autoreferaty, dokonać poszukiwania według określonych kryteriów (słowa kluczowe, rok obrony, tematyka itd.) za pomocą formularza wyszukiwawczego dostępnego pod adresem http://www.nbuv.gov.ua/eb/ep_r.html. Wyszukiwanie przeprowadza się tylko w języku ukraińskim. Wszystkie zgromadzone w bibliotece wersje elektroniczne autoreferatów są udostępniane bez ograniczeń. Obecnie w zbiorach biblioteki przechowuje się około 64 rozpraw doktorskich oraz 82 autoreferatów. Na Rysunku 6 przedstawiony jest podział rozpraw doktorskich i autoreferatów, które są przechowywane w bibliotece według lat, a na Rysunku 7 według tematyki. Dane liczbowe przedstawione na Rysunku 6 odzwierciedlają stałe zmniejszenie z roku na rok liczby obronionych rozpraw doktorskich. Można to wyjaśnić zarówno zmniejszeniem zainteresowania pracą naukową na Ukrainie, jak i corocznym podnoszeniem wymagań dotyczących rozpraw doktorskich i procedur jej obrony przez Wyższą Komisję Atestacyjną. Różnica w liczbie rozpraw doktorskich i autoreferatów może brać się stąd, że Narodowa Biblioteka Ukrainy im. W. Wernadzkiego gromadzi również autoreferaty rozpraw doktorskich obronionych za granicą. Dominują rozprawy doktorskie dotyczące techniki, medycyny i gospodarki. Najmniej prac na Ukrainie obroniono z architektury i nauk wojskowych (Rysunek 7). 411

Rys. 6. Podział rozpraw doktorskich i autoreferatów według lat 7 6 5 4 3 2 1 662 695 2421 527 6356 5739 6425 5437 6138 556 6322 4974 5592 4552 5244 477 4763 3887 4387 3834 4544 348 36 3321 3676 3841 419 2637 2622 1395 163 2413 233 888 615 93 199 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2 21 22 23 24 25 75 168 18 76 26 27 28 29 Lata Dysertacje Autoreferaty Rys. 7. Podział rozpraw doktorskich według tematyki 16 14 12 14412 1273 111 1 8 694 6 4 2 Technika Medycyna Gospodarka Fizyka i matematyka Pedagogika 528 Filologia 474 4377 Prawoznawstwo 4236 Biologia 3284 Historia 2533 Gospodarka rolna 246 1917 1622 15 Chemia Filozofia Psychologia Politologia Tematyka 956 Historia sztuki 847 Zarządzanie państwowe 772 Geografia 729 Weterynaria 597 Wychowanie fizyczne 575 Geologia 544 Farmacja 536 Socjologia 324 Bezpieczeństwo narodowe 297 Architektura 253 Nauki wojskowe 412

Mając swobodny dostęp do autoreferatów, można łatwo i szybko zapoznać się z wynikami badań przeprowadzonych na Ukrainie według określonej tematyki. Jeżeli pojawia się konieczność szczegółowej znajomości treści określonych rozpraw doktorskich (metod badań, z których korzystano, wyników pośrednich, bibliografii itd.), wtedy należy korzystać z nich na miejscu, w Bibliotece im. W. Wernadzkiego (Kijów). Brak swobodnego dostępu do pełnych tekstów rozpraw doktorskich utrudnia szczegółowy wgląd w wyniki badań naukowych. Dla porównania, największa biblioteka Federacji Rosyjskiej Rosyjska Biblioteka Państwowa (Российская Государственная Библиотека, http://diss.rsl.ru/?lang=en) umożliwia, za opłatą, korzystanie z czytelni wirtualnych na terytorium wszystkich krajów byłego Związku Radzieckiego. W czytelniach wirtualnych można uzyskać dostęp do zdigitalizowanych wersji pełnotekstowych rosyjskich rozpraw doktorskich. Biblioteka ta realizuje również projekt otwartego dostępu do wersji elektronicznych autoreferatów i rozpraw doktorskich, które autorzy, na podstawie umowy, mogą przekazać do biblioteki. Obecnie w dostępie swobodnym znajduje się 3 autoreferatów i rozpraw doktorskich [Сигла Поиск, dok. elektr.]. Na Ukrainie, w przeciwieństwie do Federacji Rosyjskiej, autorzy nie mają możliwości przekazywania wersji elektronicznych swoich rozpraw do jednego archiwum w celu zapewnienia scentralizowanego swobodnego dostępu do nich dla szerokiego grona odbiorców. Przeprowadzona wieloaspektowa analiza pozwoliła wywnioskować, że ruch Open Access na Ukrainie znajduje się w fazie początkowej i wymaga propagowania wśród szerokiego grona naukowców zarówno na poziomie państwowym, jak i regionalnym. WYKORZYSTANE ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA ELARTU Інституційний репозитарій ТНТУ імені Івана Пулюя, dok. elektr. http://elartu.tstu.edu.ua/ [odczyt: 21.3.21]. OpenDOAR. http://www.opendoar.org/find.php [odczyt: 18.3.21]. ROAR (Registry of Open Access Repositories). http://roar.eprints.org/cgi/roar_search/advanced?location_country=&software=&type=&order=date/title [odczyt: 18.3.21]. Відкритий доступ. Інституційний репозитарій ЧНУ, dok. elektr. http://library.chnu.edu.ua/index.php?page=ua/2infres/5open_access [odczyt: 18.3.21]. Мачуга, Р.І. (29). Методи інтелектуального аналізу наслідків прийняття управлінських рішень як основа перебудови алгоритмів обробки облікової інформації, dok. elektr. http://elartu.tstu.edu.ua/handle/123456789/38 [odczyt: 19.3.21]. Наукова періодика України. Національна бібліотека України ім. В.І. Вернадського, dok. elektr. http://www.nbuv.gov.ua/portal/ [odczyt: 1.3.21]. Наукові записки Національного університету "Києво-Могилянська академія". Наукова періодика України, dok. elektr. http://www.nbuv.gov.ua/portal/soc_gum/naukma/index.html [odczyt: 2.3.21]. Перелік електронних наукових фахових видань України. Вища атестаційна комісія України, dok. elektr. http://www.vak.org.ua/docs//prof_journals/ejournal_list.pdf [odczyt: 19.3.21]. Сигла Поиск Результаты Электронная библиотека диссертаций Страница 1. Российская государственная библиотека, dok. elektr. http://sigla.rsl.ru/table.jsp?f=116&t=1&v=&f=116&t=1&v1=&f=116&t=1&v2=&f=4&t=2&v3=&f=17&t=1&v 4=&f=116&t=3&v5=dlopen&cc=c3&s=2&ce=...6 [odczyt: 2.3.21]. 413