DIAGNOZA SYTUACJI KOBIET NA RYNKU PRACY BADANIE OPINII PUBLICZNEJ

Działanie 1.6. SPO RZL: System aktywizacji zawodowej kobiet DIAGNOZA SYTUACJI KOBIET NA RYNKU PRACY BADANIE OPINII PUBLICZNEJ GRUDZIEŃ 2005

Opracowanie raportu: ASM Centrum Badań i Analiz Rynku przy współpracy z Anną Kulpą-Ogdowską (Katedra Socjologii Szkoła Główna Handlowa i Szkoła Nauk Społecznych przy Instytucie Filozofii i Socjologii PAN) Wszelkich informacji na temat badania i projektu udzielają kierownicy projektu: Dominika Stelmachowicz-Pawyza: d.pawyza@asm-poland.com.pl tel. 024 355 77 17 Katarzyna Świeżawska-Ambroziak k.swiezawska@asm-poland.com.pl tel. 024 355 77 34 Strona internetowa projektu: www.kobietapracująca.org Projekt KOBIETA PRACUJĄCA realizowany jest w ramach: Sektorowego Programu Operacyjnego Rozwoju Zasobów Ludzkich 2004-2006 Priorytetu 1 - Aktywna polityka rynku pracy oraz integracji zawodowej i społecznej Działanie 1.6. Integracja i reintegracja zawodowa kobiet Według schematu: Wspieranie równości szans kobiet i mężczyzn na rynku pracy Okres wdrażania projektu: 2005.08.01 2007.06.30 Instytucja wdrażająca: Departament Wdrażania EFS w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej Koordynator projektu: ASM Centrum Badań i Analiz Rynku Sp. z o.o. ul. Grunwaldzka 5, 99-301 Kutno, Partnerzy projektu: Fundacja Centrum Praw Kobiet oddział w Łodzi, ul. Piotrkowska 115, 90-430 Łódź, Tel. 042 633 34 11 Demokratyczna Unia Kobiet Gdańsk ul. Miszewskiego 17, 80-239 Gdańsk, Tel. 058 345 50 16 Małopolski Związek Pracodawców ul. Kościuszki 43, 30-114 Kraków, Tel. 012 421 59 99, Wielkopolski Związek Pracodawców Prywatnych ul. Ziemniaczana 10A, 62-030 Luboń, Tel. 061 813 98 93 Diagnoza zróżnicowania szans kobiet w dostępie do rynku pracy 2

Drodzy Czytelnicy! Niniejszym mamy ogromną przyjemność oddać w Państwa ręce raport z badania realizowanego w ramach projektu: System aktywizacji zawodowej kobiet Kobieta pracująca.... Celem projektu Kobieta pracująca jest rozpoznanie sytuacji kobiet na rynku pracy w ujęciu ogólnopolskim i lokalnym. W ramach projektu zrealizowano badania ogólnopolskie oraz badania pogłębione w wybranych województwach (małopolskim, łódzkim, wielkopolskim, pomorskim). Na bazie wyników tych badań opracowana i przeprowadzana jest akcja informacyjno-edukacyjna skierowana do kobiet, instytucji rynku pracy i pracodawców. Jej celem jest przełamanie stereotypów w sferze podziału zawodów na tradycyjne męskie i kobiece oraz udzielenie wielostronnego wsparcia na rynku pracy poprzez promowanie równego dostępu kobiet i mężczyzn do zatrudniania. Poza tym projekt ma na celu stworzenie systemu wymiany informacji (regionalne bazy danych) na temat programów i działań na rzecz kobiet oraz możliwości uczestniczenia w nich. Wszystkie te działania informacyjne, czyli cykl seminariów i konferencji oraz elektroniczny system informacji zostały dostosowane do każdego z czterech wybranych województw: łódzkiego, wielkopolskiego, małopolskiego i pomorskiego. Przewidywanym efektem działań projektu będzie wzrost stopy zatrudnienia kobiet oraz podwyższenie ich statusu zawodowego i społecznego. Realizowany w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego Rozwoju Zasobów Ludzkich i współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego projekt, pozwolił na postawienie wielu pytań, które dotychczas pozostawały bez odpowiedzi. Były to pytania niezwykle ważne, gdyż odpowiedzi na nie tylko zaspokoją ciekawość badaczy, ale mogą również stanowić inspirację dla pomysłów, rozwiązań, które mogą wspomóc jakże trudny proces integracji i reintegracji zawodowej kobiet. Mamy również nadzieję, że zaprezentowany we wstępie przegląd najważniejszych rezultatów badań pozwoli na właściwe umiejscowienie zaprezentowanych w tej części informacji i uzyskanie spójnej diagnozy sytuacji kobiet na rynku pracy. Do lektury raportu zachęcamy przede wszystkim kobiety, ale mamy również nadzieję, że spotka się on z zainteresowaniem ze strony służb zatrudnienia i przedsiębiorców. Zachęcamy wszystkich Państwa do wyrażania uwag i opinii o treści niniejszego raportu oraz do śledzenia postępu prac w projekcie i uczestnictwa w seminariach, konferencjach regionalnych i mających charakter ogólnopolski. Zapraszamy do odwiedzenia strony internetowej projektu: www.kobietapracujaca.org Życzymy ciekawej lektury, Dominika Stelmachowicz-Pawyza Katarzyna Świeżawska-Ambroziak Diagnoza sytuacji kobiet na rynku pracy Badanie Opinii Publicznej 3

SPIS TREŚCI SYTUACJA KOBIET NA RYNKU PRACY W BADANIACH PROJEKTU SYSTEM ATYWIZACJI ZAWODOWEJ KOBIET -,,KOBIETA PRACUJĄCA...... 5 METODOLOGIA... 12 Metoda doboru próby dobór losowy proporcjonalny... 12 Schemat ustalenia próby... 12 OGÓLNA OCENA SYTUACJI NA RYNKU PRACY... 13 Działania na rzecz równouprawnienia kobiet i mężczyzn na rynku pracy... 16 DYSKRYMINACJA NA RYNKU PRACY... 19 OPINIE NA TEMAT PRACY ZAWODOWEJ KOBIET... 28 Ocena sytuacji społecznej osoby bezrobotnej... 31 Zawody męskie i kobiece... 33 Kobieta jako pracownik... 39 Konsekwencje pracy zawodowej kobiet... 44 Praca zawodowa a praca w domu... 46 Płeć a bezrobocie i stosunek do pracy... 54 NAJWAŻNIEJSZE WNIOSKI... 56 ZAŁĄCZNIK... 58 Diagnoza sytuacji kobiet na rynku pracy Badanie Opinii Publicznej 4

SYTUACJA KOBIET NA RYNKU PRACY W BADANIACH PROJEKTU SYSTEM AKTYWIZACJI ZAWODOWEJ KOBIET -,,KOBIETA PRACUJĄCA... Do analizy relacji między pracownikami i pracodawcami dopiero od lat 80. XX wieku powszechnie stosuje się kategorię rynku. W ujęciu socjologicznym, rynki pracy to,,różnorodne powiązania pracowników, pracodawców, pracy, zasad najmu, sieci komunikacyjnych łączących potencjalnych pracowników z ich przyszłymi pracodawcami oraz kontraktów określających wzajemne zobowiązania pracodawców i pracowników (Tilly 1994: 286). Na tak rozumianym rynku praca jest poszukiwana, oferowana i wyceniana ze względu na popyt oraz podaż określonych umiejętności i kompetencji. Rynek pracy zatem, jak każdy rynek, jest mechanizmem wymiany i alokacji; jest też zarazem szczególną instytucją społeczną. W odniesieniu do takiego towaru jak praca, ludzie stosują bowiem nie tylko kryteria ekonomiczne w ich decyzjach i wyborach obecne są również kryteria sprawiedliwości społecznej i zasada solidaryzmu społecznego. Rynek pracy nie jest instytucją niezależną od społeczeństwa, lecz częścią złożonej sieci współzależnych instytucji, obejmującej, oprócz rynku, państwo i społeczeństwo obywatelskie. Rynek pracy może odbijać, wytwarzać i utrwalać nierówności społeczne funkcjonujące w innych wymiarach życia społecznego. Niezależnie bowiem od efektywnej gwarancji praw i wolności dla wszystkich, asymetria udziału w rynku pracy poszczególnych zbiorowości bywa związana z pozycjami, do których istnieje nierówny dostęp, gdyż nie ma uczciwej i autentycznej równości możliwości. Dla prezentowanych tu analiz kluczowe jest spostrzeżenie, że wzorce kobiecości i męskości służą do uzasadniania asymetrycznego udziału kobiet i mężczyzn w rynku pracy. Płeć uczestników rynku pracy sankcjonuje różną ocenę pozycji społecznych i funkcji, a tym samym staje się specyficznym czynnikiem zróżnicowania społecznego. W diagnozie sytuacji kobiet na rynku pracy zwrócono szczególną uwagę na: postrzeganie dyskryminacji w kontekście praworządności pracodawców i stosunku do interwencji państwa w rynek pracy, wyróżnione praktyki związane z rekrutacją, zatrudnianiem i pracą kobiet, nierównomierny udział w zarządzaniu, Diagnoza sytuacji kobiet na rynku pracy Badanie Opinii Publicznej 5

zjawisko segregacji zawodowej kobiet (obszary kobiece i męskie w gospodarce, zawody kobiece i męskie). W analizach uchwycono zróżnicowanie rynku pracy: terytorialne, sektorowe i w odniesieniu do grup zawodowych. Nierówność kobiet ukazana zostanie zarówno w kontekście nierównego traktowania w miejscu pracy, jak i nierównego dostępu do niektórych miejsc pracy. Okazuje się, że przekonanie, że sytuacja kobiet na rynku pracy jest gorsza niż sytuacja mężczyzn jest bardziej powszechne wśród przedsiębiorców, zwłaszcza kobiet przedsiębiorców, co może to być związane z cechami społecznodemograficznymi (wykształcenie, miejsce zamieszkania). Wysoki stopień świadomości problemu wśród tej grupy może ułatwić planowanie kompanii informacyjnej. Ci respondenci z trzech badań, którzy dostrzegają gorszą sytuację kobiet na rynku pracy popierają działania na rzecz równouprawniania. Najwięcej osób uważa, że powinny podejmować je instytucje na szczeblu rządowym, następnie władze lokalne i instytucje rynku pracy. Niewielu badanych wskazało na potencjał samoorganizacji społeczeństwa w tej mierze, uważając, że odpowiedzialne powinny być przede wszystkim organizacje kobiece, organizacje pracodawców lub związki zawodowe. Taki rozkład odpowiedzi może w większym stopniu odbijać faktyczną aktywność różnych podmiotów niż oczekiwania interwencji ze strony podmiotów publicznych w sferę relacji pracy. Wszystkie trzy badania wskazują na wysoką akceptację wspierania przedsiębiorczości kobiet jako działania na rzecz równouprawnienia płci na rynku pracy. Jednak tylko 15,5% bezrobotnych kobiet szuka w założeniu własnej działalności sposobu na znalezienie pracy. W odniesieniu do ocenianych jako efektywne form działania na rzecz równouprawnienia można jednak dostrzec pewne różnice. W badaniu przedsiębiorców i ogólnym badaniu opinii publicznej dużo częściej wskazuje się na działania mające zmienić coś w zachowaniach, postawach czy kompetencjach samych kobiet (wspieranie przedsiębiorczości; nowe formy zatrudnienia; poprawa kwalifikacji), niż na działania, które mają na celu zmianę obiektywnych warunków (dostęp do żłobków, przedszkoli, świetlic; obieg informacji; zmiana modelu rodziny). Ten drugi wymiar wskazywany był częściej w badaniu kobiet pojawiają się argumenty za wspieraniem edukacji Diagnoza sytuacji kobiet na rynku pracy Badanie Opinii Publicznej 6

i zapewnieniem dostępu do przedszkoli prawie tyle samo kobiet uważa za efektywne wspieranie przedsiębiorczości co zapewnienie opieki dla dzieci. Zmiana modelu rodziny nie jest postrzegana jako efektywna forma działania na rzecz lepszej sytuacji kobiet. Trudno rozstrzygnąć, czy za taką opinią stoi faktyczna niechęć do modelu rodziny, w której obowiązki domowe i wychowawcze dzielone są równo między partnerów czy respondenci zakładają, że model rodziny jest czymś, co nie zmienia się w wyniku planowych działań, inicjatyw, a pozostałe opcje w kafeterii pytania odnosiły się do takich działań. W badaniu opinii publicznej znaleźć można jednak dane stanowiące wsparcie dla tej pierwszej tezy. Wprawdzie jedynie 5,3% respondentów twierdzi, że kobiety w ogóle nie powinny pracować zawodowo, ale już 15,8% odpowiadających jest przekonanych, że kobiety, które mają dzieci, nie powinny być aktywne zawodowo. Dwóch na pięciu badanych (43,2%) jest przekonanych, że w przypadku posiadania dzieci praca zawodowa jest dopuszczalna, ale powinna być traktowana jedynie jako zajęcie dodatkowe w stosunku do pracy w domu i opieki nad dziećmi. Natomiast prawie jedna trzecia respondentów (31,1%) twierdzi, że wszystkie kobiety powinny pracować zawodowo. Badanie kobiet ukazuje kobiety jako obciążone obowiązkami domowymi częściej niż mężczyźni - dwie na trzy deklarują, że to one zazwyczaj w gospodarstwie domowym wykonują prace domowe (np. pranie, sprzątanie, zakupy, gotowanie itp.). Tylko co trzecia osoba w badaniu opinii publicznej odpowiada, że kobieta na równi z mężczyzną odpowiadać ma za zapewnienie środków do utrzymania rodzinie. Zasadniczo duża część niepracujących respondentek niechętnie podjęłaby się zajęć, wymagających zmian w rutynie dnia codziennego. Kobiety nie posiadające dzieci są bardziej elastyczne więcej z nich gotowych byłoby podjąć pracę na proponowanych warunkach w porównaniu z respondentkami posiadającymi dzieci. Kobiety z dziećmi zdają się być świadome swoich mniejszych szans rynkowych im więcej dzieci, tym częściej kobiety pozostające bez pracy gorzej oceniają swoje szanse na rynku pracy. Przedsiębiorcy są mimo to dobrego zdania o elastyczności kobiet jako pracowników przeważająca ich część przypuszcza, że większość znanych mu kobiet gotowych byłoby podjąć pracę w warunkach, które w jakiś sposób mogą być kłopotliwe. De facto, badanie wśród kobiet pokazuje, że duża część kobiet Diagnoza sytuacji kobiet na rynku pracy Badanie Opinii Publicznej 7

bezrobotnych nie podjęłaby pracy na takich warunkach, choć nie można wykluczyć, że tak duże rozbieżności wynikają z tego, że pytając przedsiębiorców o większość znanych kobiet, skupiono ich uwagę na kobietach pracujących, podczas, gdy cytowane tu dane odnoszą się do kobiet bezrobotnych. Przedsiębiorcy trafnie rozpoznają, że uciążliwy rozkład czasu pracy może odstręczać kobiety od podjęcia pracy, jednak przeceniają oni mobilność przestrzenną kobiet. Badane kobiety, zwłaszcza te posiadające dzieci, nie są skłonne dojeżdżać długo do pracy, wyjeżdżać zagranicę w ramach obowiązków służbowych ani przeprowadzać się, czego ich potencjalni pracodawcy nie dostrzegają. Skądinąd gotowość do zmiany miejsca zamieszkania w skali ważności od 1 (zupełnie nieważne) do 5 (bardzo ważne) uzyskuje tylko 3,57 pkt w ocenie pracodawców. Bezrobotne kobiety są, w mniejszym stopniu niż zakładają to przedsiębiorcy, gotowe na własny koszt zdobyć kwalifikacje, aby otrzymać pracę. Z kolei przedsiębiorcy nie doceniają tego, że połowa kobiet gotowa byłaby zrezygnować w najbliższej przyszłości z planów rodzinnych, np. urodzenia dziecka tylko co czwarty przedsiębiorca uważa, że jest to możliwe. Zestawiono ze sobą sposoby poszukiwania pracy przez kobiety bezrobotne, kobiety które mają pracę i poszukiwania pracowników przez pracodawców. Okazuje się, że bezrobotne kobiety stosunkowo niechętnie kontaktują się z pracodawcami bezpośrednio tylko 2,6% odwiedza ich bezpośrednio, a 2,4% rozsyła CV i listy. Takie sposoby poszukiwania pracy przyniosły sukces części badanych pracujących kobiet 14,4% z nich obecną pracę znalazło dzięki bezpośredniemu odwiedzaniu pracodawców, a 2,4% dzięki rozsyłaniu CV i listów motywacyjnych. 5,9% pracodawców pytanych o sposoby, jakimi docierają do pracowników twierdzi, że pracownicy sami się zgłaszają. Warto odnotować, iż wszystkie 3 grupy badanych uznają poszukiwanie pracy dzięki sieciom kontaktów towarzyskich za główny sposób poszukiwania pracy, a prawie połowa pracodawców szuka w ten sposób pracowników. Choć połowa kobiet szuka pracy przez rodzinę, nie wydaje się być to bardzo efektywną strategią tylko co dziesiąta pracująca kobieta znalazła w ten sposób pracę i tylko 15,2% przedsiębiorców deklaruje, że poszukuje w ten sposób pracowników. Wniosek ten potwierdzałby zresztą klasyczną koncepcję Marka Granovetera o sile słabych Diagnoza sytuacji kobiet na rynku pracy Badanie Opinii Publicznej 8

więzi 1 Projekt współfinansowany ze środków towarzyskich, które w odróżnieniu od mocnych więzi rodzinnych dają dostęp do szerszych informacji na rynku pracy. Choć kobiety trafnie rozpoznają wagę kwalifikacji, jakich wymagają pracodawcy, zasadniczo struktura ich kwalifikacji nie odpowiada tym wymaganiom rynkowym. Stosunkowo dobrze na tle innych kwalifikacji wypada umiejętność obsługi komputera, oceniona przez pracodawców najwyżej. Już 37,7% kobiet deklaruje, że posiada tę umiejętność, choć nie wszystkie posługują się przy tym internetem i pocztą elektroniczną, co warto zestawić z deklarowaną umiejętnością obsługi urządzeń biurowych - tylko co czwarta badana potrafi to robić. Przedsiębiorcy stosunkowo częściej niż reszta opinii publicznej deklarują, że kwalifikacje te występują tak samo często u każdej płci. Podobnie rzecz ma się z oceną powszechności tzw. miękkich umiejętności, kompetencji osobowych przedsiębiorcy częściej niż reszta opinii publicznej deklarują, że cechy osobowe są niezależne od płci. Tylko 5% przedsiębiorców (83 osoby) deklaruje, że w ich firmach istnieją specjalne, inne niż ochrona zapisana ustawowo, rozwiązania wspierające kobietymatki. Większość badanych, zarówno przedsiębiorców, pracowników, jak i bezrobotnych, jest zdania, że przedsiębiorcy polscy nie przestrzegają zakazu dyskryminacji ze względu na płeć. Przedsiębiorcy są w nieco większym stopniu przekonani o powszechności wyróżnionych w badaniu praktyk dyskryminacji niż reszta opinii publicznej. Co więcej aż 57,7% przedsiębiorców uznaje, że są to działania zgodne z polskim prawem. Trzeba jednak przyznać, że odsetek respondentek z badania kobiet przekonanych o zgodności z prawem tych praktyk jest jeszcze większy i wynosi 67,2%. Przekonanie o tym, że inni przedsiębiorcy dyskryminują kobiety może z czasem zadecydować o zinstytucjonalizowanym charakterze omijania reguł równego traktowania i ich generalnej erozji nieprzestrzeganie pewnej normy dzięki swej powszechności samo stanie się regułą. W tym kontekście nie dziwią wyniki uzyskiwane w badaniu opinii publicznej tylko 15,7% badanych uważa firmy polskie za przyjazne kobiecie, a 13,8% za przyjazne rodzinie, odpowiednio 52,8% i 59,5% uważa je za nieprzyjazne kobiecie i nieprzyjazne rodzinie. Trzeba przyznać, że wyobrażenia o rynku pracy i postrzeganych szansach kobiet są gorsze niż bezpośrednie doświadczenia 1 Granovetter, Mark S. 1973. The Strength of Weak Ties. W: American Journal of Sociology 78(6): 1360-1380. Diagnoza sytuacji kobiet na rynku pracy Badanie Opinii Publicznej 9

z kobietami pracującymi i pracującymi kobietami-matkami. Mniejszość badanych, w tym przedsiębiorcy, relacjonuje duże problemy w godzeniu obowiązków domowych i wychowawczych z zawodowymi. W odpowiedzi na pytanie o ocenianą jakość pracy kobiet otrzymano bardzo pozytywne oceny. Podobne rozkłady odpowiedzi na te pytania uzyskano w badaniu opinii publicznej i w badaniu kobiet. Połowa przedsiębiorców jest przekonana, że płeć nie jest czynnikiem, który może pomóc rozstrzygnąć dylemat wyboru między dwojgiem kandydatów do pracy o takich samych kwalifikacjach. 27,1% wolałoby w tej sytuacji wybrać kobietę, a 22,4% mężczyznę. Reszta opinii publicznej nie jest w tej mierze przekonana o bezstronności pracodawców - trzech na pięciu badanych (63,3%) stwierdza, że pracę tę dostałby mężczyzna, jedynie co dwudziesty (4,9%), że kobieta. Trudno wykluczyć, że przedsiębiorcy z uwagi na chęć udzielania odpowiedzi poprawnych politycznie, ukrywają swoje uprzedzenia. Jednak przywoływane wyżej deklaracje przedsiębiorców odnośnie braku przekonania o większej powszechności wybranych kompetencji wskazywać mogą na większy dystans przedsiębiorców wobec stereotypów płciowych. Płeć nie jest dla większości respondentów z trzech badań wskaźnikiem pozwalającym na ocenę wiarygodności osoby prowadzącej własną firmę i będącej potencjalnym partnerem w interesach. Nieformalne ograniczenia w dostępie do niektórych zawodów są dużo większe w odniesieniu do kobiet. Takie wnioski z badania opinii publicznej wspierają w tej mierze ustalenia z badania przedsiębiorców, trzeba jednak zaznaczyć, że przedsiębiorcy nieco częściej niż reszta opinii publicznej są zdania, że poszczególne obszary aktywności zawodowej nie są domeną jednej płci. Segregacja zawodowa przebiega horyzontalnie (zawody związane z konkretnymi umiejętnościami postrzegane są jako kobiece bądź męskie) i wertykalnie (zawody związane z potencjalnie mniejszą władzą postrzegane są jako kobiece). Jako kobiece postrzegane są zawody związane z handlem, edukacją, ochroną zdrowia, administracją i usługami. W sektorach tych statystycznie płace są niższe, technologie mniej zaawansowane, a prestiż społeczny niższy. Zawody, które respondenci uważają za męskie, to głównie takie, które wymagają siły fizycznej. Wiele z nich wykonywanych jest w zespole, w brygadach, w fabrykach, gdzie można sobie wyobrazić ścieżki awansu pionowego Diagnoza sytuacji kobiet na rynku pracy Badanie Opinii Publicznej 10

i poziomego. Skądinąd często są to zawody, które w największym stopniu objęła restrukturyzacja zatrudnienia po 1989 roku. Wśród zawodów kobiecych dominują profesje, które związane są z pracą z ludźmi i ze zdolnościami manualnymi. Trzeba jednak przyznać, że wśród prac z ludźmi znajdujemy raczej te, które są związane z ich obsługą, ze świadczeniem im niezbyt wyrafinowanych usług. Część profesji to przedłużenie prac domowych, co związane jest z wyprowadzeniem na zewnątrz dawnych funkcji rodziny. Większość z tych zawodów nie jest związana z kierowaniem zespołem ludzi i brak w nich jasnych perspektyw awansu. Istnieje wiele branży, w których, zdaniem respondentów, pracę z powodzeniem może wykonywać zarówno kobieta jak i mężczyzna. Żadna z branży PKD nie jest rozpoznawana przez respondentów zgodnie jako typowo kobieca. Natomiast kilka branży w odpowiedziach większości respondentów jawi się jako typowo męskie. Zatem o ile dla respondentów istnieją branże typowo męskie, którymi kobiety nie powinny się zajmować, o tyle mężczyźni mają prawo dostępu do każdej branży. 43,1% respondentów z badania opinii publicznej uznaje, że takie są pewne zawody, których kobiety mimo braku formalnych zakazów nie powinny wykonywać, a mniej niż co dziesiąty badany (8,4%) formułuje taką tezę w odniesieniu do mężczyzn. Diagnoza sytuacji kobiet na rynku pracy Badanie Opinii Publicznej 11

METODOLOGIA Badanie opinii publicznej na temat postrzegania ról kobiecych i męskich w życiu zawodowym i rodzinnym w wybranych województwach zostało zrealizowane przez ankieterów firmy ASM Centrum Badań i Analiz Rynku w październiku i listopadzie 2005 na próbie 1200 osób. Metoda doboru próby dobór losowy proporcjonalny Badanie zostało przeprowadzone na terenie województw, w których zrealizowano także badania pogłębione (łódzkie, pomorskie, małopolskie i wielkopolskie). Dobrana w każdym z województw próba jest reprezentatywna ze względu na strukturę płci oraz miejsce zamieszkania (miasto-wieś). Schemat ustalenia próby Próby dla poszczególnych województw dobrano proporcjonalnie ze względu na płeć oraz miejsce zamieszkania (miasto-wieś). Liczebność prób dla poszczególnych województw była stała (N=300), co pozwoliło na dokonywanie porównań wyników otrzymanych w trakcie badania. W badanych województwach zostały wybrane po trzy powiaty. Reprezentantem wszystkich powiatów grodzkich był powiat miasta wojewódzkiego. Poza nim zostały wybrane dwa powiaty, w których występuje ludność miejska i wiejska. Próba została podzielona proporcjonalnie, tak, aby odzwierciedlić udział powiatów grodzkich i nie grodzkich w województwie. W wybranych powiatach za pomocą metody random route wylosowano założoną próbę, wybierając po 10 punktów startowych w każdym z nich. Diagnoza sytuacji kobiet na rynku pracy Badanie Opinii Publicznej 12

OGÓLNA OCENA SYTUACJI NA RYNKU PRACY Walka z wszelkimi rodzajami dyskryminacji, w tym dyskryminacji na rynku pracy jest jednym z podstawowych zadań realizowanych przez Unię Europejską. Jednak, aby skutecznie zwalczać pewne negatywne postawy, należy w pierwszej kolejności prawidłowo rozpoznać faktyczny zasięg zachowań dyskryminacyjnych, jak i potencjalne przyczyny tego zjawiska. Taki też cel przyświeca temu badaniu opinii publicznej na temat postrzegania ról kobiecych i męskich w życiu zawodowym i rodzinnym w wybranych województwach, w którym to respondenci zostali poproszeni o wyrażenie własnych opinii na temat rynku pracy w Polsce i występujących na nim zjawisk dyskryminacyjnych ze względu na płeć oraz zjawiska pracy zawodowej kobiet i wynikających z tego konsekwencji. Zdecydowana większość respondentów (75,1%) negatywnie ocenia aktualną sytuację na rynku pracy w Polsce. W tym dwóch na pięciu badanych (43,8%) określa ją jako złą, a prawie jedna trzecia (31,3%) jako bardzo złą. Opinie te nie różnią się zasadniczo w przypadku mężczyzn i kobiet, jak i mieszkańców wsi i miast. Wykres nr 1 Ocena aktualnej sytuacji na rynku pracy w Polsce (N=1200;w %) bardzo zła 31,3% trudno powiedzieć 0,9% bardzo dobra 0,3% dobra 5,2% ani dobra ani zła 18,5% zła 43,8% Diagnoza sytuacji kobiet na rynku pracy Badanie Opinii Publicznej 13

Równie negatywnie (73,2% wskazań) respondenci oceniają sytuację na rynku pracy w swoim województwie, jednak opinie te wyraźnie różnicują się w zależności od województwa, a także miejsca zamieszkania. Zdecydowanie bardziej pozytywnie szacują możliwości zatrudnienia w swoim regionie mieszkańcy miast oraz Małopolski i Wielkopolski. Natomiast dużo gorzej postrzegają sytuację na rynku pracy mieszkańcy wsi oraz województwa łódzkiego i pomorskiego. Większość respondentów (51,3%) uznaje jednocześnie, że specyfika województwa, w którym mieszkają nie wpływa na sytuację kobiet na lokalnym rynku pracy. Opinię tę podzielają zgodnie zarówno mężczyźni, jak i kobiety. Natomiast mieszkańcy wsi częściej niż osoby zamieszkujące miasta (odpowiednio 19,1% i 11,6% wskazań trudno powiedzieć ) nie potrafią tego wpływu jednoznacznie określić. Zdecydowanie najkorzystniej sytuację w regionie oceniają mieszkańcy Małopolski, natomiast relatywnie najczęściej negatywne wskazania wybierają mieszkańcy województwa łódzkiego. Porównując sytuację kobiet i mężczyzn na rynku pracy prawie połowa respondentów (48%) stwierdziła, że mężczyznom wiedzie się w tym obszarze aktywności życiowej lepiej niż kobietom. Jedynie co dwudziesty badany (5,6%) uznaje, że uprzywilejowane na rynku pracy są kobiety. Opinie te nie są zależne od miejsca zamieszkania badanych, za to w bardzo dużym stopniu zależą od płci odpowiadających. Mężczyźni częściej wskazują na równą sytuację obu płci i aż dwukrotnie częściej od kobiet oceniają, że to one są w lepszej pozycji na rynku pracy. Diagnoza sytuacji kobiet na rynku pracy Badanie Opinii Publicznej 14

Wykres nr 2 Ocena sytuacji kobiet i mezczyzn na rynku pracy (N=1200;w %) trudno powiedzieć 7,0% sytuacja kobiet i mężczyzn na rynku pracy jest taka sama 39,4% sytuacja mężczyzn jest lepsza od sytuacji kobiet 62,3% sytuacja kobiet jest lepsza od sytuacji mężczyzn 5,6% Jako źródło przewagi mężczyzn badani poza ogólnym stwierdzeniem, że łatwiej im znaleźć pracę wskazują najczęściej większą liczbę ofert pracy, w tym pracy fizycznej, co może być spowodowane większą liczbą dostępnych dla mężczyzn zawodów, większą od kobiet dyspozycyjność (spowodowaną obowiązkami macierzyńskimi i domowymi kobiet) i wyższe zarobki. Niestety nieliczne wypowiedzi na temat przewagi kobiet nie pozwalają na dokonanie jakichkolwiek uogólnień. Diagnoza sytuacji kobiet na rynku pracy Badanie Opinii Publicznej 15

Działania na rzecz równouprawnienia kobiet i mężczyzn na rynku pracy Większość badanych (64,3%) widzi potrzebę istnienia inicjatyw na rzecz wyrównywania sytuacji obu płci na rynku pracy, a trzy piąte respondentów (61,3%) sądzi, że powinny istnieć specjalne instytucje, które zajęłyby się działaniem na rzecz równouprawnienia. Przy czym podobnie, jak to miało miejsce przy pytaniu o ocenę sytuacji kobiet i mężczyzn na rynku pracy, rozkład odpowiedzi w dużym stopniu zależy od płci osób udzielających odpowiedzi. Wykres nr 3 Czy w zwiazku z odmienna sytuacja kobiet i mezczyzn na rynku pracy, Pana/i zdaniem potrzebne sa inicjatywy/dzialania/programy na rzecz wyrównania sytuacji obu plci na rynku pracy? (N=1200;w %) nie 26.4% trudno powiedzieć 9.3% tak 74,8% W opinii respondentów za działania na rzecz równouprawnienia kobiet i mężczyzn na rynku pracy odpowiadać powinny przede wszystkim instytucje rządowe (38,4%), władze lokalne (22,9%) oraz instytucje rynku pracy (16,8%). Co dziesiąty badany (10,3%) nie widzi potrzeby istnienia takich instytucji, co dwudziesty odpowiadający (5,7%) wskazuje na związki zawodowe, a jedynie 3,7% wybiera organizacje pozarządowe. Brak istotnych statystycznie różnic we wskazaniach kobiet i mężczyzn oraz mieszkańców wsi i miast. Jednakże widać duże zróżnicowanie wypowiedzi w zależności od województwa, z którego pochodzi osoba badana. Szczególnie wyróżnia się województwo pomorskie, gdzie Diagnoza sytuacji kobiet na rynku pracy Badanie Opinii Publicznej 16

ponad połowa respondentów (54,3%) wskazała na instytucje rządowe, warto również zwrócić uwagę na Wielkopolskę, w której relatywnie najczęściej wskazywano jako szczególnie istotne instytucje rynku pracy (27,3%). Wykres nr 4 Jakie instytucje/organizacje powinny przede wszystkim odpowiadac za dzialania na rzecz równouprawnienia kobiet i mezczyzn na rynku pracy? (N=1200;w %) instytucje rządowe (np. Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Równego Statusu Kobiet i Mężczyzn, Sądy Pracy) 38.4 władze lokalne (np. urząd miasta, gminy) 22.9 instytucje rynku pracy (np. urzędy pracy, inspekcje pracy) 16.8 żadne, nie ma potrzeby istnienia takich instytucji/organizacji 10.3 trudno powiedzieć 6.1 związki zawodowe 5.7 organizacje pozarządowe (np. organizacje pracodawców,,,kobiece'') 3.7 0 10 20 30 40 50 Za najbardziej efektywną formę pomocy dla kobiet na rynku pracy badani uznali wspieranie przedsiębiorczości kobiecej poprzez dotacje na rozpoczęcie działalności gospodarczej (39,2%). W dalszej kolejności respondenci wskazywali na lepsze docieranie z informacjami o lokalnym rynku pracy (35,8%), promowanie nowych form zatrudnienia (30,7%), wspieranie dostępu kobiet do edukacji (30,3%), zapewnienie opieki nad dziećmi poprzez lepszy dostęp do instytucji opiekuńczych, takich jak żłobki, przedszkola i świetlice (29,1%) oraz promowanie partnerskiego modelu rodziny (24,3%). W województwie łódzkim relatywnie częściej w porównaniu z pozostałymi województwami wskazuje się na potrzebę wspierania przedsiębiorczości (47,7%), Wielkopolska wyróżnia się większym poparciem dla zapewnienia opieki nad dziećmi (40,3%) i lepszych informacji na temat rynku pracy (45,7%), a Małopolska promowaniem nowych form zatrudnienia (38,7%). Największe problemy z wybraniem jakiekolwiek formy wsparcia mają natomiast mieszkańcy województwa pomorskiego (15,7% wskazań trudno powiedzieć ). Diagnoza sytuacji kobiet na rynku pracy Badanie Opinii Publicznej 17

Wykres nr 5 Najbardziej efektywne formy wspierania kobiet na rynku pracy (N=1200;w %) wspieranie przedsiębiorczości kobiecej poprzez dotacje na rozpoczęcie działalności gospodarczej/założenie własnej firmy 39.2 zapewnienie opieki nad dziećmi - żłobki, przedszkola, świetlice 29.1 promowanie nowych form zatrudniania np. praca na odległość, praca w domu, praca przez Internet 24.3 wspieranie dostępu kobiet do edukacji: kursy doszkalające, itp. 39.2 lepsze docieranie z informacjami o lokalnym rynku pracy, tworzenie baz danych ofert, doradztwo zawodowe 35.8 promowanie partnerskiego modelu rodziny z równym podziałem obowiązków domowych 24.3 trudno powiedzieć 7.7 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 Diagnoza sytuacji kobiet na rynku pracy Badanie Opinii Publicznej 18

DYSKRYMINACJA NA RYNKU PRACY Większość badanych (58,5%) nie zetknęła się ze zjawiskiem dyskryminacji na rynku pracy ze względu na płeć. Jednak aż co dziesiąty respondent (10,9% - łączne wskazania na odpowiedzi tak, ja osobiście i tak, zarówno ja, jak i ktoś z moich znajomych/rodziny ) doświadcza osobiście takiej dyskryminacji, a co piąty (23,3%) zna kogoś, kto był szykanowany z powodu płci. Wykres nr 6 Czy Pan/i osobiscie, badz ktos z Pana/i rodziny/znajomych doswiadczyl zjawiska dyskryminacji na rynku pracy ze wzgledu na plec (N=1200;w %) nie wiem 7.3% tak, ja osobiście 5.6% tak, ktoś z moich znajomych/rodziny 23.3% nie, ani ja osobiście, ani nikt z moich znajomych/rodziny 58.4% tak, zarówno ja, jak i ktoś z moich znajomych/rodziny 5.3% Zgodnie z oczekiwaniami badawczymi, zdecydowanie częściej szykanowane czują się kobiety. Częściej na nierówne traktowanie skarżą się także mieszkańcy miast, co może być spowodowane zarówno specyfiką pracy w mieście w porównaniu do pracy na wsi, gdzie wiele przedsiębiorstw ma charakter rodzinny, jak i odmiennym klasyfikowaniem zachowań uznawanych za dyskryminujące. Warto również zwrócić uwagę na znaczne różnice w rozkładzie odpowiedzi pomiędzy poszczególnymi województwami. Zdecydowana większość mieszkańców województwa łódzkiego (68%) nie zna nikogo, kto zetknął się ze zjawiskiem dyskryminacji, podczas gdy w Wielkopolsce 43,7% badanych nie zna dyskryminowanych osób. Rozbieżności te raczej nie dadzą się Diagnoza sytuacji kobiet na rynku pracy Badanie Opinii Publicznej 19

wytłumaczyć różnicami w rzeczywistym poziomie dyskryminacji i wskazują na odmienne postrzeganie pewnych zjawisk i są warunkowane kulturowo. Spośród 18 przypadków dyskryminujących zachowań na rynku pracy respondenci jako znane im najczęściej wymieniają: odmowę przyjęcia do pracy ze względu na starszy wiek 70,9%, dostępność oferty tylko dla mężczyzn 67,8%, zadawanie pytań osobistych (ciąża, planowanie dzieci) podczas rozmów kwalifikacyjnych 55,6%, utrudnienia ze strony pracodawcy przy powrocie kobiety do pracy po urlopie macierzyńskim 51%. Przy czym wskazania te należy traktować bardziej jako znajomość faktów medialnych i nagłośnienie pewnych zjawisk i ich obecność w dyskursie publicznym, niż rzeczywistych przypadków. Wykres nr 7 Czy znane są Panu/i przypadki występowania następujących sytuacji w działalności przedsiębiorców na rynku pracy? (N=1200;w %) oferty pracy dostępne tylko dla mężczyzn 67.8 31.8 zadawanie pytań osobistych podczas rozmów kwalifikacyjnych 55.6 44.3 żądanie pracodawcy od przyszłej pracownicy zaświadczenia o braku ciąży lub podpisania deklaracji czasowej o rezygnacji z macierzyństwa odmowa przyjęcia do pracy ze względu na młody wiek 32.3 32.7 67.7 67.0 odmowa przyjęcia do pracy ze względu na starszy wiek 70.9 28.9 odmowa przyjęcia do pracy ze względu na płeć 35.2 64.3 ograniczone możliwości awansu (awans tylko do pewnego poziomu) trudniejszy awans kobiet w miejscu pracy przy takich samych kwalifikacjach i doświadczeniu jak mężczyźni niższe wynagrodzenie kobiet za pracę na takim samym stanowisku jaki mężczyźni 34.7 39.8 41.3 64.9 60.0 58.4 tak 0% 20% 40% 60% 80% 100% nie Diagnoza sytuacji kobiet na rynku pracy Badanie Opinii Publicznej 20

Wykres nr 8 Czy znane są Panu/i przypadki występowania następujących sytuacji w działalności przedsiębiorców na rynku pracy? (N=1200;w %) c.d. gorsze warunki pracy kobiet w zakresie np. rodzaju podpisywanych umów, czasu ich trwania 28.8 70.8 zatrudnianie kobiet przy pracach im wzbronionych 35.9 63.8 nieprzestrzeganie przepisów o ochronie kobiet w ciąży 39.7 60.2 utrudnienia ze strony pracodawcy przy powrocie kobiety do pracy po urlopie macierzyńskim nieprzestrzeganie przepisów przysługujących pracownicom w związku z wychowywaniem dzieci 38.3 51.0 61.5 48.8 molestowanie seksualne kobiet w miejscu pracy 24.9 74.8 zwalnianie kobiet w pierwszej kolejności w przypadku zwolnień grupowych 25.8 74.1 traktowanie ulgowo, z przymrużeniem oka, zaniżanie wymagań 17.9 81.7 zawyżanie wymagań 31.3 66.5 tak 0% 20% 40% 60% 80% 100% nie Diagnoza sytuacji kobiet na rynku pracy Badanie Opinii Publicznej 21

Ważnym elementem przestrzegania zasad równouprawnienia jest znajomość i przestrzeganie odpowiednich przepisów prawnych. Jednak według respondentów polscy pracodawcy w przeważającej większości (62,9%) nie przestrzegają art. 11 Kodeksu Pracy mówiącego o zakazie dyskryminacji w zatrudnieniu w odniesieniu do dyskryminacji ze względu na płeć. Wykres nr 9 Czy Pana/i zdaniem polscy przedsiębiorcy w swojej działalności przestrzegają zapisu*,,jakakolwiek dyskryminacja w zatrudnieniu, bezpośrednia lub pośrednia, w szczególności ze względu na płeć,... jest niedopuszczalna? (N=1200;w %) trudno powiedzieć 19,7% tak 17,4% nie 62,9% *art.11 3 Kodeksu Pracy (Dz.U.98.21.94 z późn. zm) Oceny te różnią się istotnie statystycznie w zależności od województwa, w którym mieszka respondent. Relatywnie najgorzej oceniają przestrzeganie przepisów prawnych mieszkańcy pomorskiego, gdzie jedynie 12% badanych sądzi, że są one przestrzegane, w porównaniu do 14,7% wskazań w województwie łódzkim, 17,7% w wielkopolskim i 25,3% w małopolskim. Diagnoza sytuacji kobiet na rynku pracy Badanie Opinii Publicznej 22

Tym samym nie powinno zaskakiwać, że jedynie kilkanaście procent badanych sądzi, że większość polskich firm można określić mianem jako przyjazne kobietom (15,8%) oraz przyjazne rodzinom (13,8%). Opinie te zgodnie podzielają zarówno mężczyźni jak i kobiety. Natomiast stosunkowo bardziej przyjazny wizerunek polskich firm mają mieszkańcy miast w porównaniu do osób żyjących na wsi oraz ludzie mieszkający w Małopolsce i Wielkopolsce w stosunku do mieszkańców województwa łódzkiego i pomorskiego. Wykres nr 10 Czy okreslilby/laby Pan/i wiekszosc polskich firm mianem: (N=1200;w %) 100% 80% 32.0 26.7 60% 40% 52.2 59.5 20% 0% 15.8 "przyjaznych kobietom" 13.8 "przyjaznych rodzinie" tak nie trudno powiedzieć W sytuacji obecnego wysokiego bezrobocia w Polsce o jedno miejsce pracy walczy często wielu kandydatów, dlatego też w kwestionariuszu zapytano o to, czy w przypadku, kiedy kobieta i mężczyzna mają takie same kwalifikacje i ubiegają się o to samo stanowisko, przedsiębiorcy zdecydują się na zatrudnienie mężczyzny. Trzech na pięciu badanych (63,3%) stwierdza, że pracę tę dostałby mężczyzna, jedynie co dwudziesty (4,9%), że kobieta, a prawie jedna trzecia respondentów (31,8%) nie potrafi udzielić jednoznacznej odpowiedzi. Podobnie jak w przypadku pozostałych pytań porównujących sytuację kobiety i mężczyzny Diagnoza sytuacji kobiet na rynku pracy Badanie Opinii Publicznej 23

na rynku pracy, również i w tym przypadku wybierane odpowiedzi różnią się w istotny sposób w zależności od płci osoby osób badanych. Wykres nr 11 Czy Pana/i zdaniem w przypadku, gdy kobieta i mezczyzna maja takie same kwalifikacje i ubiegaja sie o takie same stanowisko przedsiebiorcy decyduja sie na zatrudnienie: (N=1200;w %) trudno powiedzieć 31.8% kobiety 4.9% mężczyzny 63.3% Znaczne zróżnicowanie wskazań ze względu na województwo spowodowane jest przede wszystkim wysokimi wskaźnikami odpowiedzi trudno powiedzieć. W łódzkim trudności ze wskazaniem płci osoby zatrudnionej w wypadku posiadania równych kwalifikacji przez kobietę i mężczyznę ma jeden na pięciu badanych (20,7%), gdy w Wielkopolsce jest to aż 42,7% respondentów. Diagnoza sytuacji kobiet na rynku pracy Badanie Opinii Publicznej 24

Jednym z elementów równouprawnienia na rynku pracy jest brak zjawiska tzw. szklanego sufitu, czyli braku możliwości awansu kobiet na najwyższe stanowiska w firmie. Pewnym wskaźnikiem pozwalającym na ocenę tej sytuacji było pytanie dotyczące liczby kobiet na kierowniczych stanowiskach. Wykres nr 12 Czy zgadza sie Pan/i z tym, ze: (N=1200;w %) trudno powiedzieć 22.4% mniej kobiet powinno pełnić kierownicze stanowiska 7.3% więcej kobiet powinno pełnić kierownicze stanowiska 36.1% liczba kobiet na stanowiskach kierowniczych jest wystarczająca 34.2% Jak można zobaczyć na powyższym wykresie, relatywnie najczęściej respondenci określali liczbę kobiet zatrudnionych na najwyższych stanowiskach jako zbyt małą (36,1%), bądź uważali obecną sytuację za wystarczającą (34,2%). Jedynie 7,3% badanych chciałoby, żeby mniej kobiet, niż ma to obecnie miejsce, pełniło funkcje kierownicze. Zdecydowanie częściej od mężczyzn za zwiększeniem liczby kobiet we władzach firm opowiedziały się same kobiety (odpowiednio 44,4% do 27,9%), a w podziale na województwa mieszkańcy Małopolski (41%). Jednak rozkłady odpowiedzi w poszczególnych województwach w największym stopniu różnicuje brak jakiegokolwiek stanowiska w tej sprawie (rozpiętość odpowiedzi trudno powiedzieć wynosi od 9,7% w łódzkim do 29% w Wielkopolsce). Ciekawe wydaje się porównanie odpowiedzi na powyższe pytanie z osobistym podejściem respondentów do płci własnego szefa. O ile większość Diagnoza sytuacji kobiet na rynku pracy Badanie Opinii Publicznej 25

badanych (51,7%), niezależnie od płci (51,4% kobiety i 51,9% mężczyźni) nie ma preferencji co do płci kierownika, to relatywnie częściej badani wolą mieć za szefa mężczyznę, niż kobietę (odpowiednio 30,1% i 15,9%). Podobnie jak w przypadku pełnienia kierowniczego stanowiska płeć nie jest dla większości respondentów (55,7%) wskaźnikiem pozwalającym na ocenę wiarygodności osoby prowadzącej własną firmę i będącej potencjalnym partnerem w interesach. Jedynie 2,9% badanych całkowicie odrzuca kobiety jako partnerów w interesach i stara się unikać jakiejkolwiek współpracy. Należy przy tym zaznaczyć, że niechęć tę wyraża zbliżona grupa kobiet i mężczyzn. Warto również zwrócić uwagę, że łatwiej robi nam się interesy z własną płcią, o czym świadczą wskazania dotyczące preferencji w wyborze partnera do współpracy. Wykres nr 13 Czy wedlug Pana/i kobieta prowadzaca wlasna firme, to wiarygodny partner do interesów? (N=1200;w %) kobieta to wiarygodny partner, ale wolę współpracować z mężczyznami 14,5% trudno powiedzieć 5,2% kobieta nie jest wiarygodnym partnerem; staram się unikać współpracy 2,9% kobieta to bardzo wiarygodny partner w interesach; wolę współpracować z kobietami, niż z mężczyznami 21,8% kobieta to tak samo wiarygodny partner w interesach jak mężczyzna 55,6% Porównując rozkłady odpowiedzi w poszczególnych województwach warto podkreślić występującą w pomorskim bardzo silną pozycję kobiety jako preferowanego partnera w interesach (32%), przy jednoczesnej niskim odsetku wskazań na mężczyzn (9%). Odwrotna sytuacja występuje w województwie łódzkim, gdzie kobiety wybiera 15,7%, a mężczyzn 21,3%. Diagnoza sytuacji kobiet na rynku pracy Badanie Opinii Publicznej 26

Ostatnie zagadnienie z bloku pytań o dyskryminację na rynku pracy dotyczyło tego, kto kogo najczęściej dyskryminuje. Rozkład odpowiedzi pozwala stwierdzić, że według respondentów relatywnie najczęściej (31,8%) dyskryminowane są kobiety i to zarówno przez mężczyzn, jak i przez przedstawicielki własnej płci. W dalszej kolejności badani wskazują na dyskryminowanie kobiet przez mężczyzn (20,8%), jak i dyskryminowanie kobiet przez kobiety (18,6%). Jedynie 1,8% odpowiadających uznaje, że najczęstszą sytuacją na polskim rynku pracy jest szykanowanie mężczyzn przez kobiety, a tylko co setny respondent (1,3%) stwierdza, że to mężczyźni dyskryminują mężczyzn. Duże rozbieżności w podziale na województwa, podobnie jak to miało miejsce przy kilku poprzednich pytaniach, w znacznym stopniu zależą od trudności ze wskazaniem najbardziej typowej sytuacji dyskryminacji (od 5% wskazań trudno powiedzieć w łódzkim, do 23% w pomorskim). Warto również zwrócić uwagę na najwyższy spośród badanych województw odsetek wskazań na dyskryminację kobiet zarówno przez mężczyzn, jak i własną płeć w łódzkim (41,7%) oraz wyższy niż w pozostałych województwach odsetek wskazań na brak występowania dyskryminacji w Małopolsce i Wielkopolsce (14,3% i 14%). Diagnoza sytuacji kobiet na rynku pracy Badanie Opinii Publicznej 27

OPINIE NA TEMAT PRACY ZAWODOWEJ KOBIET Tradycyjny model rodziny zakłada, że to mężczyzna jest jedynym żywicielem rodziny, a kobieta zajmuje się domem i wychowywaniem dzieci. W świetle zrealizowanych badań okazuje się, że o ile w swojej skrajnej wersji model ten jest już raczej nieaktualny, to gdy chodzi o godzenie obowiązków zawodowych z wychowywaniem dzieci, Polacy wciąż są tradycjonalistami. Wprawdzie jedynie 5,3% badanych twierdzi, że kobiety w ogóle nie powinny pracować zawodowo, ale już 15,8% odpowiadających jest przekonanych, że kobiety, które mają dzieci, nie powinny być aktywne zawodowo. Dla dwóch na pięciu badanych (43,2%) oczywiste jest, że w przypadku posiadania dzieci praca zawodowa jest dopuszczalna, ale powinna być traktowana jedynie jako zajęcie dodatkowe w stosunku do pracy w domu i opieki nad dziećmi. Natomiast prawie jedna trzecia respondentów (31,1%) twierdzi, że wszystkie kobiety powinny pracować zawodowo. Zgodnie z oczekiwaniami, relatywnie częściej na potrzebę pozostania kobiet w domu wskazywali mężczyźni i mieszkańcy wsi. Wykres nr 14 Czy Pan/i zdaniem: (N=1200;w %) kobiety, które mają dzieci nie powinny pracować zawodowo 15,8% kobiety w ogóle nie powinny pracować zawodowo 5,3% trudno powiedzieć 4,7% kobiety, które mają dzieci mogą pracować zawodowo, ale powinno być to zajęcie dodatkowe w stosunku do pracy w domu i opieki nad dziećmi 43,2% wszystkie kobiety powinny pracować zawodowo 31,1% Diagnoza sytuacji kobiet na rynku pracy Badanie Opinii Publicznej 28

Największymi tradycjonalistami okazali się mieszkańcy łódzkiego. Dokładnie co piąty z nich (20%) sądzi, że kobiety, które mają dzieci nie powinny pracować zawodowo, a ponad połowa (58%) uważa, że matki nie powinny za bardzo angażować się w pracę zawodową. Natomiast największymi zwolennikami aktywności zawodowej kobiet są mieszkańcy Małopolski. O ile nie wszyscy są zwolennikami pracy zawodowej kobiet, o tyle hasło kobieta pracująca budzi dobre skojarzenia u zdecydowanej większości respondentów (84,3%), choć może to być po części niezamierzony efekt serialu Czterdziestolatek i Ireny Kwiatkowskiej, jako kobiety pracującej, która żadnej pracy się nie boi. Warto przy okazji zwrócić uwagę, że wbrew bardziej negatywnemu stosunkowi mieszkańców wsi do pracy zawodowej kobiet hasło kobieta pracująca budzi u nich bardziej pozytywne skojarzenia niż u przysłowiowych mieszczuchów (odpowiednio 88,8% i 81,5%), co jest zgodne z potocznym przekonaniem ludności wiejskiej, że dobra żona musi być pracowita, co nie jest tożsame z pracą zawodową. Natomiast relatywnie najczęściej negatywne skojarzenia z tym hasłem mają mieszkańcy Wielkopolski (15,7%), gdy w innych województwach odsetek ten oscyluje w granicach 5,3%-6,7%. Pogłębieniem wizerunku polskiej kobiety pracującej było kolejne pytanie, w którym badani mieli dokończyć zdanie Polska kobieta pracująca to.... Według respondentów jest ona przede wszystkim zaradna (8,3%), zapracowana (5,3%), zmęczona (4,4%), jest kobietą sukcesu (3,1%), matką, dobrą kobietą i dobrym pracownikiem (po 2,6%) oraz kobietą potrafiącą pogodzić obowiązki zawodowe z pracą w domu (2,5%). Jako ciekawostkę można wskazać, że dla 2,3% jest to wspominana już Irena Kwiatkowska. Wyżej wymienione odpowiedzi, wraz pozostałymi wskazaniami respondentów nie pozwalają na zarysowanie jednoznacznego obrazu kobiety pracującej, gdyż łączą w sobie elementy kobiety biznesu oraz matki Polki. Fakt, iż w społeczeństwie polskim nie istnieje wyraźny wizerunek kobiety pracującej, potwierdzają uzyskane odpowiedzi na pytanie o to, które z wymienionych poniżej określeń najlepiej pasuje do kobiety, która pracuje zawodowo. Diagnoza sytuacji kobiet na rynku pracy Badanie Opinii Publicznej 29

Wykres nr 15 Które z ponizej wymienionych okreslen najlepiej pasuje do kobiety, która pracuje zawodowo? (N=1200;w %) kobieta zaradna 23.1 normalna kobieta 23.2 kobieta aktywna 23.1 kobieta zapracowana 14.3 kobieta sukcesu 8.3 kobieta zmęczona 4.4 kobieta wykorzystywana 1.7 trudno powiedzieć 0.9 karierowiczka 0.5 0 5 10 15 20 25 Jak widać, respondenci nie potrafią wybrać dominującej cechy, a wskazania rozkładają się w miarę równomiernie pomiędzy kobietą zaradną (23,7%), normalną kobietą (23,2%) i kobietą aktywną (23,1%), nieco mniej respondentów za najlepsze określenie uznaje zapracowanie (14,3%). Diagnoza sytuacji kobiet na rynku pracy Badanie Opinii Publicznej 30

Ocena sytuacji społecznej osoby bezrobotnej Jednym ze stałych elementów współczesnego rynku pracy jest stałe i relatywnie wysokie bezrobocie oraz możliwość utraty zatrudnienia. Według większości respondentów (55,5%) pogodzenie się z utratą pracy przychodzi równie trudno kobietom i mężczyznom, jednak dla prawie jednej trzeciej odpowiadających (31,3%) to kobiecie łatwiej pogodzić się z bezrobociem, a jedynie co dziesiąty biorący udział w badaniu (11,5%) wskazuje na mężczyznę. Bardziej tradycyjnie nastawieni są mieszkańcy wsi (39,5%) oraz mieszkańcy Małopolski (41%), gdzie dwóch na pięciu badanych uważa, że kobiety łatwiej niż mężczyźni zniosą bezrobocie. Natomiast relatywnie najczęściej na łatwiejszą sytuację bezrobotnego mężczyzny wskazują mieszkańcy łódzkiego (16,7%). Wykres nr 16 Komu Pana/i zdaniem latwiej sie pogodzic z sytuacja, ze stracil prace? (N=1200;w %) mężczyźnie 11,5% trudno powiedzieć 1,8% kobiecie 31,3% kobiety i mężczyźni w takim samym stopniu dotknięcie są utratą pracy 55,4% Jako uzasadnienie dla swojej decyzji respondenci w przypadku kobiet najczęściej wskazują na możliwość poświęcenia się obowiązkom domowym (28,5%), większą odporność psychiczną od mężczyzn (24,5%) oraz fakt, że odpowiedzialność za utrzymanie rodziny ponosi zazwyczaj mąż (15,7%). W przypadku mężczyzn przede wszystkim podkreśla się możliwość łatwiejszego Diagnoza sytuacji kobiet na rynku pracy Badanie Opinii Publicznej 31

niż kobieta znalezienia nowej pracy (46,4%) oraz podobnie jak w przypadku kobiet większą odporność psychiczną (19,6%). Badani są w większości zgodni (61,8%) co do tego, że bezrobocie kobiet i mężczyzn jest takim samym problemem społecznym. Jeden na pięciu respondentów (21,3%) sądzi, że bezrobocie mężczyzn stanowi większe zagrożenie, a 14,5% jest odwrotnego zdania i wskazuje na kobiety. Rozkład odpowiedzi nie jest zależny od płci, jak i miejsca zamieszkania (wieś-miasto) natomiast różni się w istotny sposób w zależności od badanego województwa. Relatywnie najczęściej na trudną sytuację bezrobotnych mężczyzn wskazują mieszkańcy Małopolski (29,3%), a zaniepokojenie o los kobiet wyrażają osoby z województwa łódzkiego (25,3%). Wykres nr 17 Czy Pana/i zdaniem: (N=1200;w %) bezrobocie kobiet jest większym problemem społecznym 14,5% trudno powiedzieć 2,4% bezrobocie mężczyzn jest wiekszym problemem społecznym 21,3% bezrobocie kobiet i mężczyzn są takim samym problemem społecznym 61,8% Diagnoza sytuacji kobiet na rynku pracy Badanie Opinii Publicznej 32

Zawody męskie i kobiece Jedną z przyczyn dyskryminacji na rynku pracy jest formalne, jak i nieformalne ograniczenie dostępu do niektórych zawodów, które są uznane za typowe dla jednej z płci. Większość respondentów (52,5%) jest przeciwna jakimkolwiek formalnym zakazom wykonywania określonego zawodu przez którąś z płci, a za takimi zakazami jest 38,7% badanych. Jednak za wprowadzeniem takich zakazów jest już połowa mieszkańców Małopolski (50%) i łódzkiego (47,7%), w porównaniu do jednej piątej osób zamieszkujących pomorskie (20,7%). Mieszkańcy pomorskiego natomiast relatywnie najczęściej nie mają określonej opinii na ten temat (36,8% wskazań trudno powiedzieć ). Wykres nr 18 Czy Pana/i zdaniem powinny istnieć formalne zakazy wykonywania określonego zawodu przez którąś z płci? (N=1200;w %) trudno powiedzieć 8,8% tak 38,7% nie 52,5% Diagnoza sytuacji kobiet na rynku pracy Badanie Opinii Publicznej 33