ŚWIADCZENIA EKOSYSTEMÓW I ICH OCENA METODĄ WSKAŹNIKOWĄ

Seminarium I: Przegląd metod wyceny przyrody ŚWIADCZENIA EKOSYSTEMÓW I ICH OCENA METODĄ WSKAŹNIKOWĄ Dr inż. Anna Zbierska Instytut Melioracji, Kształtowania Środowiska i Geodezji Poznań, 6 listopada 2015 Plan prezentacji 1. Istota koncepcji 2. Świadczenia ekosystemów a idea zrównoważonego rozwoju 3. Rozwój koncepcji usług ekosystemów 4. Zestawy wskaźników środowiskowych i ekorozwoju funkcjonujące na poziomie międzynarodowym 5. Podsumowanie

Istota koncepcji usług/świadczeń ekosystemów Usługi ekosystemów -korzyści, jakie społeczności i gospodarka uzyskują dzięki środowisku. brak spójnej definicji, a co za tym idzie i klasyfikacji świadczeń ekosystemów, rozbieżność terminologiczna (ang. ecosystem services): usługi ekosystemów / usługi środowiska / świadczenia ekosystemów, usługi krajobrazowe, co jest usługą ekosystemów: komponent ekosystemu (np. woda), proces (np. obieg pierwiastków), korzyść (czysta woda), czy funkcja. Uwypuklenie korzyści ekonomicznych i pozaekonomicznych, jakie człowiek i gospodarka odnoszą dzięki utrzymywaniu funkcji ekosystemów. co jest usługą ekosystemów: komponent ekosystemu (np. woda), proces (np. obieg pierwiastków), korzyść (czysta woda), czy funkcja

Świadczenia ekosystemów idea zrównowaŝonego rozwoju Pojęcie zrównowaŝony rozwój (Komisja Brundtland, 1987) sustainable development zrównoważony rozwój ekorozwój Rozwój trwały - samopodtrzymujący - stały Zaspokajanie potrzeb współczesnego pokolenia, bez ograniczania możliwości zaspokojenia potrzeb przyszłych pokoleń. Zachowanie usług środowiska (świadczeń ekosystemów) jest niezbędnym warunkiem wdroŝenia zrównowaŝonego rozwoju społeczno-gospodarczego. 5 Idea zrównowaŝonego rozwoju Koncepcja zrównoważone rozwoju jest najszerszą, optymistyczną wizją przyszłości naszej cywilizacji. (S. Kozłowski, 2008: Zrównoważony rozwój program na jutro, Poznań-Warszawa) Myśl globalnie, działaj lokalnie Interpretację ekonomiczną zrównoważonego rozwoju powinno się postrzegać w kategoriach ekonomii normatywnej, czyli w postaci wzorca rozwojowego Badania prowadzone na poziomie gminy, gdyż dwie trzecie wszystkich zadań określonych w Agendzie 21, których celem jest wprowadzenie zasad ZR w skali światowej, należy do kompetencji władz na szczeblu lokalnym.

ZrównowaŜony rozwój w układzie ładów Zrównoważony rozwój to w praktyce integracja pięciu ładów Wymiary ZR w ujęciu normatywnym: Ład przestrzenny (cele i kryteria kształt. i harmonizowania struktur przestrzennych) ekologicznego, społecznego, ekonomicznego, przestrzennego, Ład społeczny (cele, środki, przedsięwzięcia do poprawy jakości życia) instytucjonalno-politycznego. Polityka ładu zintegrowanego Ład ekologiczny (uwarunkowania i cele ochrony i racjonalizacji kształt. środ.; dla utrwalenia ekorozwoju) Ład ekonomiczny (cele i środki dla efektywnego rozwoju społ.- gosp.) Rozwój koncepcji usług ekosystemów Związki między funkcjonowaniem ekosystemów a korzyściami czerpanymi przez społeczeństwo -sformułowanie zestawu funkcji ekosystemów wykorzystywanych przez człowieka (1970), Pojawienie się pojęcia ecosystem services (1980 1 ), Utworzenie Międzynarodowego Towarzystwa Ekonomii Ekologicznej (ISEE) zmiana jakościowa w relacjach miedzy sferą ekonomiczną i ekologiczną (1989), Ekonomia ekologiczna -wartościowanie świadczeń ekosystemów dla człowieka przez indywidualnych badaczy (lata 90. XX w.), przełomowa publikacja R.Costanzy in. (1997), Rosnące zainteresowanie dyscyplin przyrodniczych problematyką świadczeń ekosystemów (od 2005 ) 1 P.R. Ehrlich, A.H. Ehrlich, Extinction: the causes and consequences of the disappearance of species, Random House, New York 1981.

Popularyzacja koncepcji Popularyzacja koncepcji 2001-2004 Cel: ocena zmian dobrobytu człowieka, które wynikają z degradacji ekosystemów. W projekcie dokonano jakościowej oceny globalnych zmian wielkości świadczeń w ostatnim półwieczu. http://www.millenniumassessment.org /en/index.html

Popularyzacja koncepcji 2006-2010 (Niemcy, UE, ONZ) TEEB (The economics of ecosystem and biodiversity) Szereg raportów, studiów przypadku i publikacji duże zainteresowanie krajów rozwiniętych Zintegrowano wiedzę ekologiczną i ekonomiczną do wartościowania obecnych i przyszłych świadczeń ekosystemów. Zarekomendowano metodologię wartościowania świadczeń http://ec.europa.eu/environment/nature/biodiversity/economics /pdf/teeb_report_pl.pdf Wyróżniono 37 podkategorii świadczeń, które przyporządkowano do jednego z 4 rodzajów: (provisioning) podstawowe (supporting) (cultural) (regulating)

Podejście oparte na szczegółowej liście usług środowiska (E. Kośmicki 2 ), wyodrębnia następujące grupy usług środowiska: 1. usługi surowcowe, produkcyjne i transformacyjne: produkcja tlenu, produkcja wody, produkcja żywności, pula genowa jako rezerwa elastyczności, produkcja zasobów medycznych, produkcja surowców dla odzieży i dóbr gospodarstw domowych, produkcja surowców dla budownictwa i przemysłu, produkcja substancji biochemicznych, przygotowanie paliw i energii, produkcja pasz i nawozów; 2 E. Kośmicki, Zrównoważony rozwój w warunkach globalnych zagrożeń i integracji europejskiej, w: Zrównoważony rozwój doświadczenia polskie i europejskie, red. S. Czaja, Wyd. I-BiS, Wrocław 2005, s. 227-248. Podejście oparte na szczegółowej liście usług środowiska (E. Kośmicki 2 ), wyodrębnia następujące grupy usług środowiska: 1. usługi surowcowe, produkcyjne i transformacyjne 2. usługi regulacyjne i utylizacyjne: regulowanie lokalnych i globalnych bilansów energetycznych, klimatu regulowanie przepływu wód i ochrony przed powodziami, oczyszczanie wód, retencja i zaopatrzenie wód podziemnych, tworzenie próchnicy i utrzymywanie żyzności gleby, pochłanianie energii słonecznej, gromadzenie i recyklizacjasubstancji organicznych, składników pokarmowych, odpadów antropogenicznych, utrzymanie przestrzeni życia dla rozmnażania, socjalizacji i mobilności, utrzymanie różnorodności biologicznej, stabilizacja ekosystemów; 2 E. Kośmicki, Zrównoważony rozwój w warunkach globalnych zagrożeń i integracji europejskiej, w: Zrównoważony rozwój doświadczenia polskie i europejskie, red. S. Czaja, Wyd. I-BiS, Wrocław 2005, s. 227-248.

Podejście oparte na szczegółowej liście usług środowiska (E. Kośmicki 2 ), wyodrębnia następujące grupy usług środowiska: 1. usługi surowcowe, produkcyjne i transformacyjne 2. usługi regulacyjne i utylizacyjne 3. usługi przygotowania dla antropogenicznego wykorzystania zamieszkiwanie, kultywacja (uprawa roli, hodowla zwierząt, akwakultura), wykorzystanie energii (na przykład energia wodna), wypoczynek i turystyka; 2 E. Kośmicki, Zrównoważony rozwój w warunkach globalnych zagrożeń i integracji europejskiej, w: Zrównoważony rozwój doświadczenia polskie i europejskie, red. S. Czaja, Wyd. I-BiS, Wrocław 2005, s. 227-248. Podejście oparte na szczegółowej liście usług środowiska (E. Kośmicki 2 ), wyodrębnia następujące grupy usług środowiska: 1. usługi surowcowe, produkcyjne i transformacyjne 2. usługi regulacyjne i utylizacyjne 3. usługi przygotowania dla antropogenicznego wykorzystania 4. usługi informacyjne: estetyka przyrody, wzorce do działania bodźców i wynagradzania, nadawanie sensu i wzorce socjalizacji, rezerwa puli genowej (na przykład dla rolnictwa i medycyny), informacje historyczne, informacje naukowe, wzory dla procesów uczenia się. 2 E. Kośmicki, Zrównoważony rozwój w warunkach globalnych zagrożeń i integracji europejskiej, w: Zrównoważony rozwój doświadczenia polskie i europejskie, red. S. Czaja, Wyd. I-BiS, Wrocław 2005, s. 227-248.

Wyzwania na przyszłość Mimo rosnącego zainteresowania problematyką usług środowiska, badania są w początkowej fazie rozwoju (potrzeba integracji metod, interdyscyplinarność). Główne problemy wynikają z nieukształtowanej teorii i trudności w kwantyfikacji usług środowiska, a także problemów w przypisaniu im wartości ekologicznej i ekonomicznej, Rozwijanie metodyki prognozowania świadczeń przy zmieniających się warunkach presji człowieka na środowisko, Obszary miejskie Obszary wiejskie Wypracowanie metod operacyjnych pozwalających na uwzględnienie świadczeń ekosystemów w procesie decyzyjnym na różnych poziomach zarządzania Badania nie powinny być zredukowane do ich ceny pieniężnej Nie wszystko, co jest Wycena bardzo ekonomiczna użyteczne, ma jest wysoką zawsze cenę (np. woda), dużym a jednocześnie stopniu zależna nie wszystko, od co niezwykle cenne, indywidualnego ma dużą wartość kontekstu. użytkową (np. kamienie szlachetne). Usługi zaopatrujące i kulturalne produkty bezpośrednio korzystne dla człowieka Świadczenia regulacyjne i podstawowe zapewniają ramy strukturalne i funkcjonalne wpływające na ogólną integralność systemu i jego zdolność do produkcji określonych usług.

Klasyfikacja wskaźników ZR Kryteria merytoryczne Kryteria przestrzenne Kryteria formalne Realizacji cech i zasad Dziedzinowe (sektorowe, ładów międzynarodowe krajowe Funkcji preferencji wartości wskaźnika: - stymulanty - destymulanty - nominanty Realizacji celów (skuteczności, efektywności) Przyczynowo skutkowe (P-S-R*): - wskaźniki presji (P) - wskaźniki stanu (S) - wskaźniki reakcji (R) Ważności wskaźnika: - podstawowe - uzupełniające regionalne lokalne wewnętrzne Skali pomiaru wartości wskaźnika: - wskaźniki nominalne - wskaźniki rangowe - wskaźniki interwałowe - wskaźniki stosunkowe Stopnia agregacji wskaźnika: - wskaźniki cząstkowe (szczegółowe) - wskaźnik agregatowy lub subagregatowy *- w pełniejszym ujęciu wg modelu D-P-S-I-R (siły sprawcze presja stan środowiska - oddziaływanie - reakcja) WSKAŹNIK -miernik pewnego stanu zjawiska czy procesu (porównywalny czasowo i przestrzennie) Dotychczasowe badania nad wskaźnikami ZR i przykłady implementacji Wskaźniki OECD; Wskaźniki Europejskiej Strategii ZR SDI (Raport Eurostat); Wskaźniki UrbanAudit; Wskaźniki ZR Polski (GUS 2011) Wskaźniki T. Borysa (2005); Wskaźniki Systemu Analiz Samorządowych (SAS); Wskaźniki EEA Myśl globalnie, działaj lokalnie Wybór wskaźników odpowiadających świadczeniom ekosystemów wskaźniki cząstkowe (WZR i ) INDEKS = WZR i (n+1) WZR i (n)

Zestawy wskaźników środowiskowych i ekorozwoju funkcjonujące na poziomie międzynarodowym SI (structuralindicators) Zestaw 14 wskaźników strukturalnych zarządzanych przez Eurostat. Zasadniczym celem zestawu jest monitorowanie postępów w realizacji celów Strategii Lizbońskiej UE (osiągnięcie przez Unię Europejska pozycji najbardziej konkurencyjnej i dynamicznej gospodarki świata, która jest oparta na wiedzy i zdolna do realizacji trwałego wzrostu gospodarczego, zapewniająca większą ilość miejsc pracy oraz spójność społeczną). EPI (environmentalpressureindicators) zestaw 60 wskaźników presji środowiskowych opracowanych przez Eurostat w celu przedstawienia najistotniejszych obszarów działalności człowieka, które mają negatywne oddziaływanie na środowisko. Wskaźniki zostały skonstruowane jako narzędzie dla zapewnienia decydentom informacji na potrzeby tworzenia i monitorowania polityki środowiskowej UE.

Zestawy wskaźników środowiskowych i ekorozwoju funkcjonujące na poziomie międzynarodowym SDI (sustainabledevelopment indicators) Zestaw 128 wskaźników zrównoważonego rozwoju (oraz 11 wskaźników pobocznych) zarządzanych przez Eurostat. Wskaźniki te są wykorzystywane do monitorowania realizacji zapisów Strategii Zrównoważonego Rozwoju (SDS) UE i wypełnieniem jednych z jej postanowień. Zasadniczym celem Strategii jest osiąganie trwałej poprawy jakości życia oraz dobrobytu obecnych i przyszłych pokoleń poprzez efektywne gospodarowanie zasobami, wykorzystywanie innowacji ekologicznych i społecznych, zapewniających dobrą koniunkturę gospodarczą, ochronę środowiska i spójność społeczną. Zestaw wskaźników bazuje na 10 tematach i odzwierciedla 7 kluczowych wyzwań zdefiniowanych w Strategii. Wskaźniki zrównoważonego rozwoju Polski, GUS, Katowice 2011

Wskaźniki zrównoważonego rozwoju Polski, GUS, Katowice 2011 Zestawy wskaźników środowiskowych i ekorozwoju funkcjonujące na poziomie międzynarodowym CSI (core set of indicators) bazowy zestaw 37 wskaźników Europejskiej Agencji Środowiska, przyjęty w marcu 2004 roku przez Zarząd Agencji oparty na modelu DPSIR (siła sprawcza-presja-stan-oddziaływanie-reakcja). Zestaw obejmuje 5 tematów (powietrze wraz z warstwą ozonową i klimatem, odpady, woda, bioróżnorodność, powierzchnia ziemi) oraz 4 sektory (rolnictwo, transport, energetyka, rybołówstwo)

Zestawy wskaźników środowiskowych i ekorozwoju funkcjonujące na poziomie międzynarodowym EERM (environment and energy reportingmechanizm) zestaw 24 wskaźników do monitorowania postępów i efektywności integracji polityki środowiskowej i energetycznej. Organizacją zarządzającą wskaźnikami jest Europejska Agencja Środowiska, która wykorzystuje je do opracowania raportów sektorowych. AEI (agri-environmental indicators) Dawniej pod nazwą IRENA (indicatorsreportingon theintegrationof environmental concerns into agriculture policy) zestaw 28 wskaźników rolno-środowiskowych zorganizowanych w układzie DPSIR. Wskaźniki te nie mają jednej organizacji zarządzającej. Wskaźniki zostały opracowane na prośbę Rady Europejskiej w celu opisania powiązań pomiędzy rolnictwem i środowiskiem do monitorowania integracji polityki środowiskowej z polityką rolną. Propozycja wskaźników została zawarta w Komunikacie Komisji dla Rady i Parlamentu Europejskiego z 15 września 2006 r. COM(2006) 508 Development of agri-environmentalindicatorsfor monitoring theintegrationof environmentalconcernsintothecommonagriculturalpolicy. Zestawy wskaźników środowiskowych i ekorozwoju funkcjonujące na poziomie międzynarodowym SEBI 2010 (streamlining European 2010 biodiversity indicators) pan-europejska inicjatywa SEBI 2010 powstała w 2004 r. w celu opracowania wskaźników różnorodności biologicznej do oceny postępów w osiąganiu celów wyznaczonych na rok 2010, tj. powstrzymanie utraty różnorodności biologicznej do roku 2010. W opracowaniu wskaźników współpracują EAŚ, DG Środowisko, Europejskie Centrum Ochrony Przyrody i UNEP. Pierwszy zestaw wskaźników opracowany w 2007 r. obejmuje 26 wskaźników w układzie DPSIR. CEI (core environmental indicators) i KEI (key environmental indicators) bazowy zestaw 24 wskaźników OECD i 10 wskaźników kluczowych opracowane na potrzeby oceny realizacji strategii środowiskowych OECD oraz przeglądów środowiskowych państw członkowskich OECD i innych prac analitycznych OECD Źródłem dla wskaźników są dane gromadzone przez inne organizacja międzynarodowe (np. FAO, sekretariaty konwencji) oraz wspólne kwestionariusze OECD/Eurostatwypełnianie przez państwa członkowskie.

Zestawy wskaźników środowiskowych i ekorozwoju funkcjonujące na poziomie międzynarodowym ISD (indicatorsof sustainabledevelopment) zestaw 96 wskaźników zrównoważonego rozwoju, w tym 50 wskaźników bazowych Komisji ds. Zrównoważonego Rozwoju Narodów Zjednoczonych (UNCSD). Obejmują 14 obszarów tematycznych i odnoszą się do Agendy 21, Planu Implementacyjnego z Johannesburga oraz Milenijnych Celów Rozwoju. MEI (mainenvironmentalindicators) zestaw 14 głównych wskaźników środowiskowych opracowanych przez Komisję ds. Statystyki Narodów Zjednoczonych (UNSD) obejmujący następujące obszary: woda, powietrze, odpady, powierzchnia ziemi oraz zmiany klimatu. Dane na potrzeby wskaźników pozyskiwane są z sekretariatu konwencji klimatycznej, FAO, OECD, Eurostatuoraz w oparciu o kwestionariusz UNEP/UNSD wypełniany przez państwa spoza UE i OECD. Singapore City Biodiversity Index (CBI) https://www.cbd.int/kb/results?q=singapore%20city%20biodiversity%20index

Singapore City Biodiversity Index (CBI) https://www.cbd.int/kb/results?q=singapore%20city%20biodiversity%20index Podsumowanie Nie można stworzyć dobrego wskaźnika bez odpowiedzi na pytanie: Co dokładnie chcemy mierzyć? 1. Badania nad koncepcją świadczeń ekosystemów napotykają na szereg problemów wynikających z nieukształtowanej teorii oraz trudności w kwantyfikacji świadczeń ekosystemów ujmowanych w wielkościach fizycznych, jak i związanych z przypisaniem im wartości ekonomicznej i ekologicznej. 2. Mnogość wskaźników ZR -z jednej strony dużo kandydatów do wykorzystania do analiz, lecz z drugiej strony brak spójności dezintegruje dane. 3. Wskaźniki ZR mają charakter ocen strategicznych. 4. Usystematyzowanie świadczeń ekosystemów i rozwój metod ich kwantyfikacji prowadzi do obiektywizowania decyzji służących równoważeniu rozwoju. Jest to szczególnie istotne dla społeczności lokalnych, gdyż suma lokalnych oddziaływań na układy przyrodnicze składa się na globalny stan układu środowisko człowiek.

Wydział Melioracji i Inżynierii Środowiska Instytut Melioracji, Kształtowania Środowiska i Geodezji Dziękuję za uwagę anzbier@up.poznan.pl