PATOLOGICZNY HAZARD WYJŚĆ Z UZALEŻNIENIA

Monika Załuga 1 PATOLOGICZNY HAZARD WYJŚĆ Z UZALEŻNIENIA Streszczenie Hazardoholizm to współcześnie bardzo poważny problem natury psychologicznej, społecznej i prawnej. Ze względu na złożoność tego zjawiska, jest ono trudne do wyeliminowania z życia społecznego. Dominuje zasada lepiej zapobiegać, niż leczyć. Jak jednak postępować z tymi, którzy popadli w uzależnienie od hazardu? Istnieje szereg czynników zwiększających ryzyko uzależnienia oraz cechy charakterystyczne nałogowych graczy, których znajomość stanowi niezbędny element procesu zdrowienia. W artykule przedstawiono najskuteczniejsze dotychczas sposoby leczenia hazardoholizmu. Omówiono psychoterapię patologicznego hazardu, opartą na strategiczno-strukturalnym modelu terapii. Uwzględniono również znaczenie poprzedzającego ją procesu zmiany terapeutycznej. Przedstawiono Ośrodek Terapii Uzależnień: Stare Juchy jako przykład placówki leczenia hazardoholizmu oraz działalność Ruchu Samopomocy Anonimowych Hazardzistów. Pathological Gambling Recovery from Addiction Abstract Addictive gambling is one of today s most serious psychological, social and legal issues. As complex as it is, its eradication from social life poses great difficulties. The dominant paradigm is still that prevention is better than cure. How then deal with 1 Mgr Monika Załuga jest absolwentką Instytutu Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji Uniwersytetu Warszawskiego; pracę magisterską pt.: Patologiczny hazard, napisała pod kierunkiem dr hab. Barbary Kowalskiej-Ehrlich.

32 Monika Załuga those who have become addicted to gambling? There exist plenty of factors which increase the risk of addiction, and there are features typical for addictive gamblers which should be identified in order for the recovery to take place. The paper discusses the most effective of the known methods of treatment applicable to addictive gabling, as well as the role of the therapeutic change preceding the recovery. Moreover, we present the Addiction Treatment Center at Stare Suchy, as the exemplification of the institution offering the treatment for addictive gamblers, and the activities of the Anonymous Addictive Gamblers Self-Support Movement. Współcześnie zjawisko uzależnień rozszerza się tak dalece, że wręcz mówi się, iż uzależnić się można niemal od wszystkiego. Obecnie, ludzie żyjący w konsumpcyjnym świecie zmuszeni są do szybkiego i efektywnego działania. Wielu ludzi coraz częściej szuka szybkiej przyjemności sięgają po różnego rodzaju substancje psychoaktywne lub czerpią przyjemność z podejmowanych przez siebie ryzykownych zachowań. Niektórzy, działania takie traktują jako sposób na przetrwanie, ale coraz częściej spotykamy się ze zjawiskiem uzależnienia, które burzy ład społeczny, przez co postrzegane jest jako patologia społeczna. Prawdą jest, że żadna forma zachowania nałogowego nie da się pogodzić z wartościami światopoglądowymi i normami, które wyznawane są w danej społeczności, o ile oczywiście system normatywny obowiązujący w tym społeczeństwie traktuje nadmierne zażywanie substancji psychoaktywnych i/lub oddawanie się określonemu typowi aktywności jako dewiację. Należy więc zaznaczyć, że uzależnienie jest pojęciem relatywnym. Nie w każdym społeczeństwie będzie ono potępiane. W naszym, europejskim kręgu kulturowym zjawisko uzależniania niewątpliwie jest patologią społeczną 2. Dawniej ludzie, by oderwać się od codziennych problemów, sięgali po alkohol i inne substancje psychoaktywne. Obecnie coraz częściej zdarza się, że uciekają od rzeczywistości i czerpią przyjemność z powtarzanych przez siebie zachowań, które pozwalają im rozładować emocje i przynoszą ulgę. Do takich należy uprawianie hazardu. Zainteresowanie tematyką hazardu wiąże się z rosnącą liczbą osób, dla których nałogowe granie stało się życiowym problemem, i nie są to wyłącznie osoby dorosłe. Pojawiają się coraz częściej, dotąd niezauważalne, przypadki uzależnienia od gier hazardowych dzieci 2 A. Podgórecki (1969), Patologia życia społecznego, Warszawa: PWN.

Patologiczny hazard wyjść z uzależnienia 33 i młodzieży, przez które może być uwarunkowane całe ich dorosłe życie. Z badań przeprowadzonych w 2011 roku przez Centrum Badań Opinii Społecznej wynika, że blisko 1,5 mln Polaków (tj. 4% społeczeństwa polskiego) może być uzależnionych od gier hazardowych; co drugi mieszkaniec naszego kraju przyznał, że w 2010 roku uprawiał hazard. Badania zostały przeprowadzone na zlecenie Fundacji Milion Marzeń 3 w okresie od 9 do 28 lutego 2011 roku na próbie 3 tys. dorosłych Polaków i były to pierwsze badania dotyczące zagrożenia, jakim jest uzależnienie od hazardu 4. Głównym zamysłem badań było oszacowanie skali zjawiska hazardoholizmu w Polsce, co stało się niezbędne do opracowywania programów ukierunkowanych na profilaktykę uzależnienia od hazardu. Hazardoholizm to zjawisko wielowymiarowe. Stanowi problem o charakterze psychologicznym, społecznym i prawnym. Popadanie w uzależnienie jest pewnego rodzaju procesem. Istnieją też czynniki zwiększające ryzyko powstania zaburzenia. Na ten temat powstało już wiele publikacji, w których opisano mechanizm uzależnienia od hazardu. Niewiele zaś wiadomo o sposobach jego leczenia. Temat ten podejmuje niniejsze opracowanie. Omówione zostaną najlepsze, jak dotąd sposoby wychodzenia z uzależnienia od hazardu. Leczenie hazardoholizmu stanowi długotrwały proces. Wymaga posiadania odpowiedniej wiedzy o zaburzeniu oraz wielkiego wysiłku zarówno ze strony osób na nie cierpiących, jak i terapeutów. Badania nad uzależnieniem od hazardu przeprowadziłam we Wspólnocie Anonimowych Hazardzistów na terenie Warszawy. Wymagały uczestniczenia w otwartych mityngach AH, w których jako badacz brałam udział przez okres pięciu miesięcy, z częstotliwością trzy razy w miesiącu, w celu nawiązania kontaktu z badanymi oraz wzbudzenia ich zaufania. Przedmiotem badań było ukazanie złożonej problematyki uzależnienia od hazardu, na podstawie życiorysów 3 Fundacja Milion Marzeń została powołana w 2010 r. przez Totalizator Sportowy. Głównymi kierunkami działań Fundacji jest wdrażanie własnych programów ukierunkowanych na szeroko pojętą profilaktykę uzależnienia od hazardu. Aktualnie Fundacja prowadzi programy: Aktywni oraz Bezpieczna Gra. Więcej informacji: http://www.milionmarzen.org 4 http://www.milionmarzen.org/pliki/media/gazetawyborcza.pdf

34 Monika Załuga osób dotkniętych tym problemem. Na użytek niniejszego opracowania powołam się na wyniki dotyczące następujących pytań badawczych: Czy istnieją określone cechy indywidualne i uwarunkowania społeczne, które sprzyjają jego rozwojowi? Czy, zdaniem respondentów, przynależność do grupy Anonimowych Hazardzistów jest skutecznym sposobem leczenia? Poszukiwanie odpowiedzi na pytanie, czy przynależność do Wspólnoty Anonimowych Hazardzistów i udział w organizowanych przez nią mityngach stanowi sposób rozwiązania problemu hazardoholizmu, zostały oparte na wiedzy zaczerpniętej z Wielkiej Księgi Anonimowych Hazardzistów 5. Zasadność pozostałych pytań badawczych wyniknęła ze znajomości literatury przedmiotu dotyczącej problemu hazardoholizmu. Do badań zostały wykorzystane dwie techniki badawcze, a mianowicie technika obserwacji uczestniczącej oraz technika wywiadu narracyjnego, przy czym były one od siebie zależne, bowiem pomyślne dokonanie obserwacji i, co za tym idzie, wzbudzenie zaufania uczestników badania, było niezbędnym warunkiem powodzenia badań. Obserwacją została objęta grupa 41 członków Wspólnoty Anonimowych Hazardzistów; dwie kobiety oraz trzydziestu dziewięciu mężczyzn, uczestniczących w mityngach z różną częstotliwością. Dokonanie obserwacji było możliwe jedynie dzięki wejściu do badanej grupy, co nie odbyło się bez większych trudności. Pewne czynniki mogą ograniczać pomyślny przebieg badania; członkowie grupy mogą nie wyrazić zgody na to, żeby dołączył do nich ktoś z zewnątrz, z poza ich środowiska. Z zachowania członków Wspólnoty Anonimowych Hazardzistów, podczas pierwszego mityngu otwartego, w którym wzięłam udział jako obserwator, mogło wynikać, że są oni negatywnie nastawieni w stosunku ludzi, którzy biorą udział w mityngu, a nie należą do ich środowiska. Pojawienie się nowej osoby na mityngu wzbudziło zainteresowanie członków Wspólnoty, a po ujawnieniu celu mojej wizyty odczułam niechęć i negatywne nastawienie w stosunku do mojej osoby. Determinacja oraz wytrwałość w prowadzeniu obserwacji oraz ponawiane próby nawiązania kontaktu z nałogowymi hazardzistami doprowadziły do tego, że zostałam w końcu zaakceptowana przez 5 http://www.anonimowihazardzisci.org.

Patologiczny hazard wyjść z uzależnienia 35 grupę. Udział w dwudziestu mityngach otwartych oraz kontaktowanie się z członkami Wspólnoty poza organizowanymi przez nich spotkaniami, pozwoliło na zyskanie sympatii i zaufania niektórych członków Wspólnoty. Sprawiło to, że wyrazili zgodę na wzięcie udziału w drugiej części mojego badania i opowiedzieli historię swojego życia. Rozmowa z badanymi miała formę wywiadu narracyjnego. Moje zadanie nie było łatwe także ze względu na drażliwą tematykę badania, co wymagało specjalnego przygotowania i ostrożności, ponieważ niektóre aspekty życia respondentów i wspomnienia z nimi związane mogły spowodować u nich uczucie głodu grania. Jak zaznaczyła jedna z uczestniczek badania, posiadająca uprawnienia terapeutyczne w zakresie patologicznego hazardu, odwoływanie się do wspomnień nałogowych graczy związanych z uprawianiem hazardu jest bardzo niebezpieczne. Przypominanie im gry, może doprowadzić do tego, że wspominając chwile pełne emocji towarzyszące grze, zechcą znów je poczuć, złamią abstynencję i wrócą do grania. Drugą częścią badania zostało objętych pięć życiorysów opartych na transkryptach wywiadów zarejestrowanych na dyktafonie. Średni czas trwania wywiadu to osiemdziesiąt minut. Dobór respondentów nie był przypadkowy. Zostali oni wyłonieni z grupy czterdziestu jeden osób, należących do Wspólnoty Anonimowych Hazardzistów, funkcjonującej na terenie miasta Warszawy, na podstawie pięciomiesięcznej obserwacji, z której wynikało, że uczestniczą w mityngach Anonimowych Hazardzistów z największą częstotliwością, oraz są zróżnicowani pod względem wieku, płci, pochodzenia oraz przebiegu losów życiowych. Wybrane zostały historie, które uznałam za najciekawsze. 1. Portret nałogowego gracza 1.1. Cechy społeczne nałogowego gracza Analiza socjologiczna portretu nałogowego gracza opiera się na takich cechach, jak: płeć, wiek, sytuacja rodzinna, wykształcenie, stan cywilny, miejsce zamieszkania oraz inne czynniki zewnętrzne bezpośrednio wpływające na zachowanie osób badanych. Zdaniem M. Griffiths (2004) zarówno kobiety, jak i mężczyźni biorą udział w grach, jednak typy gier oraz powody, dla których w nich

36 Monika Załuga uczestniczą, są odmienne. Dawniej hazard był rozrywką przeznaczoną tylko dla mężczyzn, ponieważ kobiety kojarzono raczej z wizerunkiem gospodyni domowej. Z upływem czasu kobiety zaczęły uczestniczyć w grach, co związane było ze wzrostem ich zdolności zarobkowych. Głównymi powodami, dla których kobiety zaczęły bywać w kasynach i salonach gier były: atrakcyjność i elegancja takich miejsc. Wiązało się to z ich godzinami otwarcia, lokalizacją, atmosferą, jaka tam panowała, a także niewielkimi kosztami gry. Warunki te sprzyjały zwłaszcza kobietom pracującym i pochodzącym z klasy średniej. Okazuje się, że częściej uzależniają się kobiety, które są w młodym wieku, nie posiadają rodziny, ani stałego partnera, mają wykształcenie wyższe, wysokie dochody, a ich godziny pracy są nieregularne. Ponadto kobiety znacznie później rozpoczynają swoją przygodę z hazardem i uczestniczą w grach z mniejszą częstotliwością niż mężczyźni. Panie preferują gry niestrategiczne, takie jak bingo czy gra na automatach. Co więcej, u kobiet konsekwencją uzależnienia od hazardu są głównie zaburzenia psychiczne. Patologiczny hazard jest jednak większym problemem wśród mężczyzn w średnim wieku, o niskim statusie materialnym, którzy posiadają wykształcenie na poziomie średnim bądź podstawowym. Często pochodzą z rodzin patologicznych, w których występował problem uzależnienia. Posiadają oni własne rodziny, jednak ich relacje z partnerkami i dziećmi są nieprawidłowe. Co więcej, czynnikiem, który zwiększa ryzyko uzależnienia zwłaszcza u mężczyzn, może być także dążenie człowieka do wykreowania własnego wizerunku, przypominającego postać hazardzisty promowaną w literaturze oraz mediach. Hazardzista to silny mężczyzna, przystojny, atrakcyjny i bogaty, który budzi respekt wśród innych mężczyzn i pożądanie wśród kobiet. Mężczyzn fascynują raczej gry strategiczne, bardziej ryzykowne; lubią także obstawiać zakłady. Często zdarza się, że grają dla samego ryzyka. Gdy gra staje się dla nich problemem, częściej nadużywają alkoholu, narkotyków lub popełniają przestępstwa. Co prawda mężczyźni częściej uprawiają hazard, jednak kobiety szybciej się od niego uzależniają, wcześniej sięgają po pomoc w związku z rozwojem uzależnienia. Bardziej problematyczne staje się uprawianie hazardu przez młodzież niż przez dorosłych. Niebezpieczeństwo uzależniania się nasto-

Patologiczny hazard wyjść z uzależnienia 37 latków jest czterokrotnie większe niż u ludzi dorosłych. Ponadto młodzież znacznie częściej bywa w kasynach i salonach gier niż dorośli im ludzie są starsi, tym rzadziej tam bywają. Dorośli grają częściej dla rozrywki, nastolatkowie dla ryzyka. Uzależnienie ludzi młodych wiążę się z nadużywaniem alkoholu, narkotyków oraz popełnianiem przestępstw. Grupa ta rzadziej zwraca się o pomoc w sytuacji uzależnienia. Częściej proszą o nią ludzie od trzydziestego piątego do czterdziestego czwartego roku życia. Wynika to przede wszystkim z niezdawania sobie przez młodych ludzi sprawy z tego, że istnieją problemy związane z nadmiernym uczestniczeniem w grach hazardowych. Grupą, która także jest poważnie zagrożona niebezpieczeństwem uzależnienia od gier, są emeryci, ludzie w podeszłym wieku, którzy chcą wykorzystać nadmiar czasu wolnego i spędzić go w atrakcyjny sposób; urozmaicić nudne, beznadziejne życie zaczynają uprawiać hazard. Udział w grach często wyrządza w ich życiu wiele szkód. Popadają w konflikty z rodziną, przyjaciółmi, tracą oszczędności swojego życia. Czynnikiem zwiększającym ryzyko uzależniania od gier hazardowych jest pochodzenie rodzinne gracza. Zwłaszcza, gdy członkowie rodziny kładą nacisk na nieustanne zdobywanie dóbr materialnych; gdy w rodzinie panuje przekonanie, że pieniądze są najważniejszą wartością w życiu człowieka. Poza tym, obecność w rodzinie osoby, która cierpi na uzależnienie od hazardu, znacznie podnosi ryzyko, że hazard stanie się udziałem również innych jej członków, w szczególności dzieci. Większe jest prawdopodobieństwo, że dzieci popadną w hazardoholizm, jeśli pochodzą z rodziny rozbitej, dysfunkcyjnej albo bardzo ubogiej, w której brakuje jednego z rodziców lub rodzic cierpi na poważną chorobę. Sytuacja w domu stresuje je; stają się ofiarami przemocy werbalnej, fizycznej bądź seksualnej; czują się niedoceniane i/albo odrzucane 6. Należy jednak zauważyć, że żadna z powyższych cech pojedynczo nie spowoduje rozwoju uzależnienia. Dopiero, gdy wystąpi pewna ich liczba może dojść do rozwoju tego zjawiska. Ponadto, poszczególne 6 M. Griffiths (2004), Gry i hazard. Uzależnienia dzieci w okresie dorastania, Warszawa: GWP.

38 Monika Załuga czynniki warunkujące uzależnienie od hazardu nie w jednakowym stopniu wpływają na różnych ludzi. Tak jak każdy człowiek jest inny, tak inne będą przyczyny jego uzależnienia od hazardu. Wśród badanych osób były tylko dwie kobiety, z czego wywnioskować można, że problem hazardoholizmu w przeważającej części dotyczy mężczyzn lub też, że kobiety znacznie rzadziej decydują się na dołączenie do Anonimowych Hazardzistów. Obydwie respondentki swoją przygodę z hazardem rozpoczęły w młodym wieku. Jedna z kobiet zaczęła grać w wieku dwudziestu kilku lat, a grą, którą sobie upodobała był poker. Druga z nich miała doświadczenia z grami hazardowymi już w dzieciństwie. Wspomina niedzielne rozgrywki w brydża w domu dziadków. Był to pewnego rodzaju rytuał, w którym udział mogli brać tylko mężczyźni. Jako mała dziewczynka, obserwując grę, nauczyła się jej zasad. Zafascynowana była brydżem, z wiekiem jednak próbowała także innych gier. Jej ulubioną grą stało się bingo, uczestnictwo w którym najbardziej przyczyniło się do jej uzależnienia. Obydwie kobiety posiadają wyższe wykształcenie. Zanim uzależniły się od hazardu, odznaczały się również wysokim statusem materialnym. Posiadały stałe zatrudnienie, lecz godziny ich pracy były nieregularne. Pochodzą z domów, w których bardzo przywiązywano uwagę do wartości materialnych. Ojciec jednej z nich borykał się z problemem uzależnienia od alkoholu. Nigdy się jednak do tego nie przyznał. Ona, mimo wszystko, miała z nim dobry kontakt, kochała go i szanowała. Za to między nią a matką był ogromny dystans. Respondentka ma starszego brata, z którym nie łączyły ją silne więzi. Druga z badanych kobiet jest jedynaczką, pochodzi z tzw. dobrego domu, w którym wychowywano ją na damę w kapeluszu, posługującą się językiem francuskim i grającą na fortepianie. Rodzice nie liczyli się z jej zdaniem, uważali, że będzie dla niej lepiej, gdy sami zdecydują o przyszłości córki. Gry hazardowe były jedną z ulubionych rozrywek w jej domu, co stało się czynnikiem zwiększającym ryzyko jej uzależnienia. Badane kobiety nie są z nikim związane na stałe uczuciowo i nie posiadają dzieci. Nigdy nie potrafiły stworzyć prawidłowych relacji z mężczyznami, czego przyczyn można doszukiwać się w negatywnych wzorcach przekazywanych przez rodziców. Obydwie z badanych kobiet przyznały, że relacje między ich rodzicami były nieprawidłowe, jedno z rodziców było podporządkowane drugiemu.

Patologiczny hazard wyjść z uzależnienia 39 Jeśli chodzi o badanych mężczyzn, na ogół są w wieku średnim. Swoją przygodę z hazardem rozpoczęli jednak już w szkole podstawowej. Każdy z nich wspomina bardzo popularne w tamtym okresie gry: kupki, parapetki itp. Już wtedy gra toczyła się o pieniądze lub cenne nagrody rzeczowe. Każdy w nich wychowywał się w rodzinie dysfunkcyjnej, w której istniał problem uzależnienia. Było to uzależnienie od alkoholu lub od hazardu jednego z rodziców albo uzależnienie od hazardu, występujące w dalszych pokoleniach rodziny. Badani mężczyźni posiadają rodziny, jednak ich relacje z partnerkami i dziećmi są nieprawidłowe. Żaden z nich nie potrafił nigdy nawiązać prawidłowych relacji z kobietami. Jeden z mężczyzn tłumaczy to w ten sposób, że nigdy nie miał odpowiedniego wzorca relacji partnerskich w domu rodzinnym. Nie wiedział jak powinien wyglądać i na jakich wartościach opierać się udany związek między kobietą a mężczyzną. Pozostałych dwóch mężczyzn twierdzi, że od zawsze fascynowały ich kobiety, chcieli mieć je wszystkie, dlatego nie potrafili być wierni jednej. Uczestnictwo w grach hazardowych sprawiało, iż wydawało im się, że są bardziej atrakcyjni, budzą zachwyt kobiet i zazdrość innych mężczyzn. Mężczyźni uzyskali wykształcenie zasadnicze zawodowe lub podstawowe i posiadają niski status materialny. Każdy z nich przyznał, że czerpał dochody także z działalności nielegalnej, która wzmogła się wraz z zapotrzebowaniem środków finansowych niezbędnych do udziału w grze. Co więcej, dwóch badanych mężczyzn przyznało, że są uzależnieni od alkoholu, a uprawianie hazardu, zanim zdali sobie sprawę z tego, że są hazardoholikami, traktowali jako mniejsze zło. Kiedy grali, nie pili alkoholu, a początkowo zdarzało im się wygrywać, co przynosiło korzyści finansowe. Jeden z badanych mężczyzn ma dwóch braci. Starszy z nich był dla niego jedynie wsparciem materialnym po śmierci rodziców. Z młodszym zaś, z uwagi na odmienne charaktery i zainteresowania, nie miał dobrego kontaktu. Wychowany w rodzinie patologicznej, nie potrafił okazywać uczuć i panować nad swoimi emocjami. W jego domu zawsze brakowało środków finansowych, przez co wartości materialne były dla niego czymś bardzo cennym w życiu. Pozostałych dwóch mężczyzn nie posiada rodzeństwa. Wychowywali się w dobrze usytuowanych rodzinach. Jak powiedział jeden z nich: w domu nigdy niczego nie brakowało. Jako dziecko miałem wszystko, a właściwie prawie wszystko,

40 Monika Załuga bo nigdy nie zaznałem prawdziwej rodzicielskiej miłości. Drogie prezenty i pieniądze, które dostawałem często od ojca, miały rekompensować mi uczucia. Pieniądze nigdy nie miały dla mnie wartości, bo zawsze je miałem. Inny z mężczyzn również przyznaje, że w jego domu nigdy nie brakowało dóbr materialnych. Natomiast rzadko mógł spędzić trochę czasu z ojcem, który wolał towarzystwo kolegów, niż żony i syna. Każdy z mężczyzn przyznał, że relacje między jego rodzicami były nieprawidłowe. Ojciec posiadał osobowość autorytarną, matka była mu podporządkowana. Wszystkie osoby, które opowiedziały historię swojego życia są mieszkańcami miasta. Niewątpliwie, hazardoholizm to zaburzenie, na które cierpią ludzie z większych miast, co wynika z dostępności do gier, lokalizacji kasyn i salonów gier, chociaż w ostatnich latach stały się także popularne w małych miasteczkach. Niektórzy wychowywali się w rodzinie patologicznej, inni zaś pochodzą z tzw. dobrych domów, w których największą wartością były dobra materialne. Czterech spośród respondentów przyznało podczas wywiadu, że w ich rodzinach istniał problem uzależnienia. Mimo, że jedna z osób nie pochodzi z rodziny patologicznej, przyznaje, że w jej rodzinie gry hazardowe stanowiły popularną rozrywkę wśród mężczyzn, nie było to jednak granie problemowe. Spośród badanych osób, wykształcenie wyższe posiadają wyłącznie kobiety. Wykształcenie nie jest czynnikiem determinującym problem uzależnienia. Hazardoholikiem może być każdy. Nie ma znaczenia, jaki poziom wykształcenia ktoś uzyskał, czy jak szeroką wiedzę o świecie posiada. Okazuje się, że nawet ludzie świadomi niebezpieczeństwa, jakie niosą za sobą gry hazardowe, mogą popaść w nałóg. Należy dodać, że bezpośredni wpływ na rozwój uzależnienia od hazardu mogą mieć również takie czynniki sytuacyjne, jak: częstotliwość uczestniczenia w grach (im wyższa, tym większe prawdopodobieństwo uzależnienia); częstotliwość i wysokość zdobywanych nagród; częstotliwość i wysokość ponoszonych strat; wysokość stawki pozwalająca na udział w grze; prawdopodobieństwo wygranej (nie musi być wysokie); wysoka nagroda; poczucie gracza, że posiada specjalne umiejętności w grach (realne bądź nie); sytuacje, w których prawie padła wygrana; korzystna lokalizacja miejsca gry; dostępność miejsca godziny otwarcia, zasady członkowstwa, pozwalające na udział w grach; łatwe do zrozumienia zasady gry; to, czy w grze może

Patologiczny hazard wyjść z uzależnienia 41 uczestniczyć wiele osób czy też gra się indywidualnie; atrakcyjne efekty świetlne i kolorystyczne w miejscu, gdzie odbywają się gry; atrakcyjne efekty dźwiękowe, charakterystyczne dźwięki sygnalizujące wygraną; reklama i promocja gier hazardowych. Zależności te zostały potwierdzone przez badanych graczy. Każdy z nich uważa ośrodki gier za miejsca bardzo atrakcyjne pod względem wystroju i panującej w nich tajemniczej atmosfery. Odkąd udział w grach hazardowych stał się dla nich atrakcyjną formą spędzenia czasu wolnego i skutecznym sposobem na odstresowanie się po ciężkim dniu, coraz częściej w nich uczestniczyli. Nawet zdobycie wysokiej wygranej ich nie satysfakcjonowało, a wręcz przeciwnie, skłaniało do dalszej gry i rodziło nadzieję na zdobycie głównej nagrody. Częściej decydowali się na grę, gdy wydawało im się, że nagrodę mają w zasięgu ręki lub gdy stawka umożliwiająca udział w grze nie była wysoka. Gdy zaś ponosili straty, za wszelką cenę chcieli się odegrać. Im więcej stracili, tym więcej chcieli odzyskać. Ze względu na dużą dostępność ośrodków gier, hazard uprawiali coraz częściej, w rezultacie popadli w uzależnienie. 1.2. Cechy osobowości podatnej na uzależnienie od hazardu Cechy osobowości podatnej na uzależnienie od hazardu zostały przedstawione w Wielkiej Księdze Anonimowych Hazardzistów 7. Jest to publikacja, która stanowi podstawę funkcjonowania Wspólnoty AH. Opisuje drogę zdrowienia osób uzależnionych oraz przygotowania ich do życia bez hazardu. W księdze wyjaśnione zostało pojęcie patologicznego hazardu. Pozwala ona zrozumieć podstawy działania Wspólnoty AH, zasady jej funkcjonowania, dokonania oraz skuteczność. Wielka Księga AH została opracowana przez doktora medycyny Roberta L. Custera, specjalistę leczenia patologicznego hazardu. Zgodnie z księgą, nałogowy gracz, tak jak i każda z osób, które mają tendencje do uzależniania się, to człowiek o osobowości kompulsywnej. Jej głównym przejawem jest zachowanie stanowiące silny impuls prowadzący do wykonania jakiegoś szczególnego działania, 7 http://www.anonimowihazardzisci.org, Wielka Księga Anonimowych Hazardzistów, s. 6 19.

42 Monika Załuga którego nie da się wyjaśnić w sposób racjonalny. Jedną z form takiego zachowania jest uprawianie hazardu. Początkowo uważano nałogowe granie, jako wadę człowieka, a hazardzistów, jako ludzi, którym brakuje wystarczającej siły charakteru, aby oprzeć się pokusie 8. Wraz z rozwojem psychologii okazało się, że istnieją pewne cechy osobowości człowieka, które sprawiają, że jest on bardziej podatny na uzależnienia. Biorąc pod uwagę teorie psychologiczne przytoczone w Wielkiej Księdze Anonimowych Hazardzistów, każda z badanych osób posiada pewne cechy osobowości podatnej na uzależnienia. Odwołując się do teorii Z. Freuda, zauważyć można, że zachowanie respondentów opierało się na dążeniu w życiu do przyjemności i unikaniu sytuacji przykrych. Nigdy nie trudzili się, by sprostać codziennym problemom. Gdy popadali w kłopoty, nie starali się rozwiązać problemu sami, lecz wyręczali się innymi ludźmi. Osoby te są niedojrzałe psychicznie i niezdolne do samodzielnego, zdrowego funkcjonowania w społeczeństwie. W świetle teorii A. Adlera badani hazardziści mają zaniżone poczucie wartości, a udział w grach pozwalał im poczuć się kimś lepszym i ważniejszym od innych ludzi. Stanowił pewnego rodzaju rekompensatę tego, kim byli i jak postrzegali ich inni członkowie społeczeństwa. W życiu nie respektowali potrzeb innych ludzi i narzucali im swoją wolę. Jedyne, czym się kierowali, to przymus wewnętrzny, nad którym nie potrafili zapanować. Działali pod jego wpływem, nie zważając na konsekwencje swoich czynów. Zarówno w kontaktach z otoczeniem, jak i poprzez udział w grach hazardowych, dążyli do przejęcia władzy i kontroli nad światem. Stwarzali pozory, że są przychylnie nastawieni do innych ludzi, zawsze służyli dobrą radą i pomocą, jednak to, co robili nigdy nie było bezinteresowne. Byli egoistami, czerpali korzyści z sytuacji, w których innym przydarzyło się nieszczęście. Ponadto, respondenci byli wrogo nastawieni wobec oczekiwań społecznych. Trudno im było przystosować się do otoczenia. Czuli się kimś lepszym i chcieli wyróżniać się na tle innych ludzi, często poprzez czynienie zła. Trzy spośród badanych osób popełniało czyny przestępcze zanim jeszcze uzależniły się od hazardu. Zawsze musieli być w centrum uwagi. Mieli poczucie, że są kimś wybranym, kto 8 Idem, s. 7.

Patologiczny hazard wyjść z uzależnienia 43 może zbawić świat, jak tylko uda im się osiągnąć zamierzone cele, a głównym było zdobycie wielkiej wygranej. Każdy z respondentów miał tendencje do fantazjowania o tym, jak będą kiedyś szczęśliwi, bogaci, że założą rodziny i zapewnią im najlepszy byt. Nic jednak nie robili, aby to osiągnąć. Gdy zaczęli nałogowo grać, wierzyli, że to właśnie zdobycie wielkiej wygranej pomoże im zrealizować zamierzone cele. Byli pewni, że wiele osiągną w życiu. Nie osiągnęli jednak nic. Pogląd K. Junga dotyczący tego, że osoby o osobowości podatnej na uzależnienia są niezdolne do respektowania ograniczeń moralnych, sprawdza się w przypadku badanych przeze mnie osób. Wszyscy respondenci poprzez swoje zachowanie łamali obowiązujące w społeczeństwie normy moralne. Głównie przejawiło się to w ich kontaktach z rodziną, przyjaciółmi czy innymi osobami, z którymi łączyły ich relacje uczuciowe. Nie potrafili także dostosować się do obowiązującego porządku społecznego. Zgodnie z teorią F. S. Persa, osoby mające tendencją do uzależniania się, nie są zdolne do respektowania ograniczeń społecznych. Gdy jednak napotykają przeszkody, których nie są w stanie pokonać, dążą do samozniszczenia. Tak też było w przypadku osób, które uczestniczyły w badaniu. Całe swoje życie podporządkowali grze, która oddziaływała destrukcyjnie na wszystkie jego sfery: relacje rodzinne, aktywność zawodową czy też ich funkcjonowanie jako członków społeczności. Badani hazardziści to osoby nieodpowiedzialne i niedojrzałe emocjonalnie. W życiu potrzebowali opieki innych ludzi, wiele od nich wymagali, a od siebie nie dawali nic. Najważniejsze było zaspokojenie własnych potrzeb, a przede wszystkich potrzeby przyjemności. Posiadane przez nich cechy osobowości wpłynęły na przebieg ich życia, w którym dominowała aktywność polegająca na uprawianiu hazardu. Ze względu na to, że cały swój czas poświęcali na planowanie gry, nie zajmowali się niczym innym i nic nie osiągnęli w życiu. Żyli w ciągłym napięciu spowodowanym przymusem grania i zdobywania pieniędzy na grę oraz spłatę długów. Wiedzieli o tym, że gra jest czymś złym, czymś, co niszczy im życie, ale czuli silny przymus grania, nie potrafili się powstrzymać. Ich myśli skupiały się na tym, jak odmieni się ich życie, gdy zdobędą główną wygraną. Żyli w przeświadczeniu, że w końcu to nastąpi. Nigdy jednak do tego nie doszło.

44 Monika Załuga Jak wynika z analizowanych życiorysów, nie ma typowego schematu, według którego toczy się życie hazardzisty; nie da się sprowadzić jego życia do jakiegoś wzorca. Jest wiele cech charakterystycznych dla tego nałogu, jednak życie każdego z hazardzistów, jest inne. Każda z badanych osób rozpoczęła terapię patologicznego hazardu oraz, jak już wspomniano, jest członkiem Wspólnoty Anonimowych Hazardzistów. Minęło jednak dużo czasu zanim zdali sobie sprawę, że hazardoholizm stanowi dla nich największy problem i albo poddadzą się leczeniu albo stracą życie. Nie ma reguły na to, jak dużo czasu powinno minąć, aby osoba uzależniona poczuła sie bezsilna wobec nałogu i w rezultacie zgłosiła się na terapię czy wstąpiła do Wspólnoty AH. W gronie osób badanych były takie, które przyznały się do bezsilności wobec hazardu po kilku latach. Wśród nich znaleźli się dwaj mężczyźni, którzy rozpoczęli proces leczenia pod wpływem wcześniejszych doświadczeń związanych z uzależnieniem od alkoholu. Zdali sobie sprawę, że hazard podobnie jak alkohol zawładnął ich życiem i aby wrócić do normalnego funkcjonowania, potrzebują pomocy specjalistów zajmujących się leczeniem uzależnień oraz wsparcia osób cierpiących na podobne zaburzenie, które zdecydowały się też na wzięcie udziału w procesie leczenia. Do grupy osób badanych należały również takie, które doszły do tego, że są uzależnione dopiero po kilkudziesięciu latach. Wspólną cechą respondentów stało się to, że każdy z nich udał sie po pomoc dopiero, gdy osiągnął dno. Wszyscy stracili dorobek swojego życia, ponieśli ogromne straty finansowe, których nigdy nie uda im się nadrobić, a niespłacone długi przyczyniły się do konfliktów z prawem, rozpadu rodziny, wykluczenia ich z grup towarzyskich i zawodowych. Jedyną grupę społeczną, z którą byli identyfikowani, stanowili hazardziści, choć też nie było to regułą, ponieważ na ogół preferowali grę w pojedynkę i nie chcieli zawierać nowych znajomości w kasynach czy salonach gier, chyba, że nowo poznani ludzie dysponowali środkami finansowymi, które były niezbędne do dalszej gry. Ponadto każda z badanych osób straciła dobre imię, poczucie własnej wartości, żyła w ciągłym stresie i poczuciu winy. Hazard zniszczył ich życie. Stanęli przed wyborem: grać dalej i umrzeć albo skończyć z hazardem, poddać się terapii, podjąć próbę naprawienia wyrządzonych szkód i wrócić do normalnego funkcjonowania życia bez hazardu. Podjęli próbę leczenia, rozpoczęli terapię patologicznego hazar-

Patologiczny hazard wyjść z uzależnienia 45 du. Uczestniczą w mitingach Wspólnoty Anonimowych Hazardzistów. Wszyscy potwierdzili, że jak dotąd, przynosi to korzystne zmiany w ich życiu. 2. Psychoterapia patologicznego hazardu Ludzie uzależnieni od hazardu wymagają leczenia. Skutecznym sposobem, żeby przywrócić ich do normalnego funkcjonowania, jest objęcie ich programem terapeutycznym leczenia hazardoholizmu. Leczenie, tak jak i uzależnienie stanowi pewnego rodzaju proces. J. O. Prochaska, C. C. DiClemente i J. Norcross (1995) wyróżnili sześć faz procesu zmiany terapeutycznej. W pierwszej wstępnej fazie leczenia, człowiek uzależniony od hazardu przyznaje, że gra, ale nie widzi w tym żadnego problemu, lecz dobry sposób na zdobycie pieniędzy i rozrywkę. Gdy ktoś próbuje przekonać go, że ma problem z hazardem, reaguje oburzeniem i złością. Ze względu na to, że podstawą rozpoczęcia pomyślnego procesu leczenia jest uświadomienie sobie przez hazardzistę, że jest uzależniony i bezsilny wobec choroby, terapeuta, pracuje nad tym, by przekazać pacjentowi wiedzę o chorobie i nakłonić go do obserwacji własnego zachowania w kontekście tego, o czym się dowiedział. W drugiej fazie zastanowienia, hazardzista przyznaje, że ma problem. Waha się jednak, czy przestać grać, ponieważ uważa, że hazard przynosi mu dużo korzyści. Z czasem, zaczyna jednak zauważać, że są to skutki krótkotrwałe i częściej ponosi porażki. W związku z tym próbuje sam ograniczyć swoje kontakty z hazardem. Próby te są nieudane, bo po krótkich okresach abstynencji wraca do gry. Zadaniem terapeuty jest dalsze przekazywanie wiedzy na temat hazardoholizmu oraz pomoc choremu w odnajdywaniu objawów uzależnienia w jego życiu. Trzecia faza zmiany terapeutycznej, czyli aktywne przygotowanie przejawia się w tym, że hazardzista wyraża gotowość do leczenia. Nie oznacza to jednak, że jest pewny swojej decyzji. Nie zdaje sobie sprawy, że jest to długi, pracochłonny proces. Do zmiany sposobu życia motywują go głównie porażki poniesione w ostatnim czasie oraz obietnice złożone najbliższym. Próbuje coś robić, ale nie jest przekonany o słuszności swoich czynów, dlatego na tym etapie chory potrzebuje

46 Monika Załuga wsparcia bliskich mu osób i terapeutów. Każde jego działanie w kierunku zdrowienia powinno być doceniane, ukazywane jako kolejny krok do normalnego życia. Porażki zaś, jako okazje do tego, by nauczyć się czegoś nowego, czerpać z nich doświadczenia na przyszłość. Trudno jednak odróżnić, czy zachowanie chorego jest rzeczywiście próbą rozwiązania problemu, czy działaniem mającym na celu pokazanie najbliższym i terapeutom, że chce przestać grać, podczas, gdy tak nie jest. Na tym etapie należy więc pokazać choremu, że jest odpowiedzialny za swoje życie i ponosi konsekwencje własnych czynów. Hazardzista musi zdać sobie sprawę z tego, jakie zmiany zaszyły w jego psychice i jakie mechanizmy próbuje stosować, by przekonać otoczenie, że sam potrafi rozwiązać swój problem i dobrze sobie radzi. Podczas czwartej fazy akcji, osoba uzależniona jest zdecydowana na leczenie. Wie, że czeka ją długa, ciężka droga powrotu do normalnego życia. Chory odczuwa strach, ale jest przekonany, że dalsza gra i uciekanie od codziennych problemów może tylko pogorszyć jego sytuację. Ponieważ próba zmiany wymaga od niego wiele wysiłku i może przynieść mu dużo cierpienia, istnieje niebezpieczeństwo, że uzależniony straci motywację do leczenia i wróci do grania. Dlatego na tym etapie leczenia potrzebuje jeszcze większego wsparcia ze strony najbliższych. Dąży się do tego, by chory radził sobie ze złymi stanami emocjonalnymi w inny sposób niż poprzez uciekanie w uzależnienia. Każde działanie hazardzisty na drodze do zdrowienia powinno być popierane. Otaczające go osoby powinny doceniać jego starania, przejawiające się w rezygnacji z udziału w grze, prawdomówności czy podjęciu próby stopniowego spłacania długów. Osoby uzależnione potrzebują wsparcia, gdyż rzadko kiedy same zauważają postępy w swoim zachowaniu. Na tym etapie należy zaproponować hazardziście udział w terapii patologicznego hazardu, jest to najlepszy moment, by ją rozpocząć. Proces leczenia polega bowiem na tym, żeby uzależniony zachował abstynencję i nauczył się żyć i radzić sobie z codziennymi problemami, bez hazardu. Stanowi to pewnego rodzaju wewnętrzną przemianę człowieka, podczas której niezbędne są wskazówki terapeutów, jak radzić sobie z przeżywanymi stanami emocjonalnymi. Kolejną,piątąfazą,jest fazautrwalenia zmian, w której dochodzi do sytuacji, gdy hazardzista dostrzega sens zmiany swojego życia, jest

Patologiczny hazard wyjść z uzależnienia 47 pewien, że chce przestać grać i realistycznie ocenia swoje zachowanie. Udział w terapii daje mu możliwość uczenia się nowych sposobów radzenia sobie z własnymi emocjami i codziennymi problemami. Przez co podejmuje próbę rozwiązania nie tylko bieżących problemów, ale także tych, które pojawiły się w przeszłości i od których uciekał w hazard. Z czasem hazardzista osiąga stan stabilizacji życiowej, ale istnieje ryzyko, że może pojawić się monotonia, która stanie się impulsem do dalszej gry. Niekorzystne na tym etapie mogą okazać się także sytuacje, w których hazardzista pełen nadziei na wyleczenie, będzie chciał jak najszybciej odrobić straty finansowe, co może doprowadzić do nawrotu. Ponadto, niebezpieczna może być pozorna pewność siebie osoby uzależnionej, poczucie, że jest już zdrowa, a problem z graniem został rozwiązany. Należy jednak zaznaczyć, że prawdopodobieństwo nawrotu uzależnienia jest tak samo duże w każdej fazie leczenia, dlatego podczas terapii hazardzista powinien czerpać wiedzę o tym, jak radzić sobie w sytuacji nawrotu i próbować stosować te wskazówki w realnym życiu. Ostatnią, szóstą fazą zmiany terapeutycznej jest zapobieganie nawrotom. Leczenia uzależnienia od hazardu nie można określić jako wyłącznie wzrostowego procesu, nie jest on jednolity, dopuszcza wahania, chwile zwątpienia pacjenta, a nawet cofanie się go do poprzednich etapów leczenia. Wskutek tego hazardzista jest rozczarowany swoim zachowaniem, przestaje wierzyć w sens i powodzenie procesu leczenia, dlatego potrzebuje ogromnego wsparcia i zrozumienia ze strony najbliższych. Podczas terapii pacjent uczy się rozpoznawać sytuacje, które przyczyniają się do powrotu do gry oraz sposobów radzenia sobie znimi 9. Nie ma ściśle określonego czasu trwania poszczególnych faz zmiany terapeutycznej. Niektóre z etapów mogą trwać nawet kilka lat. Należy zauważyć, że samo przyznanie się osoby uzależnionej do bezsilności wobec hazardu może trwać bardzo długo albo nawet nigdy nie nastąpić. 9 J. O. Prochaska, C. C. DiClemete, J. Norcross (1995), Changing for good, Nowy Jork: Wyd. Avon Books.

48 Monika Załuga 2.1. Strategiczno-strukturalny model terapii patologicznego hazardu Strategiczno-strukturalny model terapii został zaproponowany, przez J. Mellibrudę oraz Z. Sobolewską-Mellibrudę (2006) 10, jako sposób leczenie uzależnień o charakterze chemicznym. Można go stosować, gdy mamy do czynienia z zaburzeniami zachowania, do których należy hazardoholizm. Podstawę tego modelu leczenia stanowi integracyjna psychoterapia uzależnień, polegająca na próbie wyjaśnienia sposobów funkcjonowania jednostki w różnych kontekstach jej życia. Chodzi tu o tłumaczenie jej zachowań w świetle koncepcji humanistycznych i egzystencjalnych, psychodynamicznych oraz behawioralno-poznawczych. Jak pokazuje praktyka, takie programy terapeutyczne odznaczają się dużą skutecznością w leczeniu hazardoholizmu. Zadaniem terapeutów jest najpierw leczenie uzależnienia, a następnie zajęcie się problemami, które stanowią jego konsekwencje. Strategiczno-strukturalna psychoterapia patologicznego hazardu ma na celu przystosowanie pacjenta do życia z chorobą, utrzymanie abstynencji, nauczenie go umiejętności radzenie sobie z problemami oraz pomoc choremu w powrocie do aktywnego życia rodzinnego i odzyskania zaufania członków rodziny. Terapia może odbywać się w systemie otwartym i zamkniętym. Programy te różnią się tym, że w systemie otwartym pacjent uczestniczy w sesjach terapeutycznych przez określony czas, a po zajęciach wraca do domu i utrzymuje stale kontakt z otoczeniem. W systemie zamkniętym zaś przez cały okres leczenia przebywa na terenie zamkniętego ośrodka terapii uzależnień i mimo, że może utrzymywać kontakty z otoczeniem, są one ograniczone. Program terapeutyczny Dziennego Oddziału Odwykowego przeznaczony jest dla osób powyżej osiemnastego roku życia, które są uzależnione od hazardu. Pacjenci przyjmowani są na podstawie rozmowy kwalifikacyjnej, podczas której zgłaszają swój problem i obejmowani są dwumiesięcznym procesem leczenia. Do centrum odwykowego przyjmowane są bezpłatnie wszystkie osoby, które posiadają numer 10 J. Mellibruda, Z. Sobolewska-Mellibruda (2006), Integracyjna psychoterapia uzależnień. Teoria i praktyka, Warszawa: Wyd. IPZ, s. 144 156.

Patologiczny hazard wyjść z uzależnienia 49 PESEL. Ośrodek oferuje pomoc osobom uzależnionym oraz współuzależnionym. Na jego terenie prowadzona jest terapia indywidualna oraz grupowa. Terapia obejmuje dwie fazy oddziaływania na chorego: pierwsza trwa dwa tygodnie, druga sześć tygodni. Zajęcia odbywają się w systemie dziennym w godzinach 8.30 15.00. Osoby przyjęte na terapię zobowiązane są do przestrzegania norm obowiązujących na terenie ośrodka odwykowego. Każda z nich ma przydzielonego terapeutę, z którym odbywa sesje indywidualne. Pod jego okiem prowadzone są także zajęcia grupowe. Każdy pacjent otrzymuje materiały potrzebne w toku leczenia 11. Terapia ma na celu przystosowanie pacjenta do życia w abstynencji i ukształtowania w nim umiejętności służących jej utrzymaniu oraz powrót do satysfakcjonującego życia bez hazardu. Najlepszymi metodami osiągnięcia celów terapii jest nabycie wiedzy dotyczącej choroby hazardowej, uświadomienie pacjentowi, jakie objawy uzależnienia występują w jego życiu i jakie są jego konsekwencje. Nauczenie pacjentów rozpoznawania psychologicznych mechanizmów uzależnienia, uświadomienie im, że są bezsilni wobec uzależnienia i aby powrócili do zdrowia niezbędne jest wsparcie grup samopomocowych, tj. Wspólnoty Anonimowych Hazardzistów oraz terapeutów. Ukazanie hazardoholikom, na jakie przeszkody mogą się natknąć na drodze zdrowienia, jakie są przejawy powrotu do zdrowia oraz, w jaki sposób mogą go ułatwić 12. Na podobnej zasadzie odbywa się leczenia w trybie zamkniętym. 2.2. Ośrodek Terapii Uzależnień Stare Juchy jako przykład placówki leczenia hazardoholizmu Najlepszym przykładem ośrodka zamkniętego jest placówka w Starych Juchach, która specjalizuje się w leczeniu uzależnień, w tym uzależnienia od hazardu, a działania w niej podejmowane są wzorowane na wypracowanych w świecie doświadczeniach. Uważny czytelnik książki Rehab W. Osiatyńskiego (2003) 13 może odnaleźć wiele cech 11 http://www.centrumodwykowe.waw.pl 12 Idem. 13 W. Osiatyński (2003), Rehab, Warszawa: Wyd. ISKRY.

50 Monika Załuga wspólnych między szpitalem przedstawionym przez autora, a omawianym ośrodkiem w Starych Juchach. Pacjenci przyjmowani są na podstawie skierowania od lekarza rodzinnego, psychiatry lub poradni odwykowej. Warunkiem niezbędnym jest też dwutygodniowy okres abstynencji od hazardu oraz zaakceptowanie regulaminu ośrodka. Leczenie mogą odbywać także pacjenci, u których występuje problem podwójnego uzależnienia. Terapia trwa sześć tygodni i może być przedłużona do ośmiu. Pobyt jest refundowany z Narodowego Funduszu Zdrowia, jednak na wolne miejsce w ośrodku trzeba czekać kilka miesięcy. Pacjent może także odbyć płatny program leczenia, do którego zostaje zakwalifikowany bez skierowania lekarskiego. Ośrodek dysponuje jedynie sześcioma miejscami, które mogą być finansowane osobiście. Leczenie oparte jest na relacji terapeutycznej i indywidualnym podejściu do pacjenta, uwzględniającym jego możliwości, zasoby, deficyty, potrzeby, współistniejące zaburzenia oraz sytuację społeczną i rodzinną. W terapii wykorzystywane są zasady społeczności terapeutycznej 14. Terapia dzieli się na dwa etapy: etap intensywnej, podstawowej terapii uzależnień oraz etap leczenia poszpitalnego, jej cele pokrywają się z założeniami terapii na Oddziale Dziennym Leczenia Uzależnień. Terapia ma na celu: utrzymanie abstynencji, rozpoznanie własnego uzależnienia, w kontekście indywidualnego rozwoju, zasobów i ograniczeń, uzyskanie świadomości uzależnienia, uznanie własnej bezsilności wobec uzależnienia, zdobycie umiejętności radzenia sobie z «głodem grania», rozpoznanie i uzyskanie kontroli nad psychicznymi mechanizmami uzależnienia, zdobycie umiejętności zapobiegania nawrotom choroby, umocnienie motywacji do dalszego leczenia, przygotowanie Programu Dalszego Zdrowienia, poprawa wglądu intelektualnego i emocjonalnego 15. Pierwszy etap terapii może rozpocząć się, gdy pacjent zgodzi się na wdrożenie kontraktu terapeutycznego między nim a opiekującym się nim terapeutą oraz Osobistego Planu Terapii, który jest opracowany na podstawie rozmowy kwalifikującej pacjenta do udziału w leczeniu. Przez okres dwóch tygodni pacjent przechodzi dia- 14 http:// www.otu.pl 15 Idem.

Patologiczny hazard wyjść z uzależnienia 51 gnostyczno-motywacyjny etap leczenia, który polega na ocenie stanu zdrowia pacjenta i obejmuje diagnozę jego stanu fizycznego, diagnozę psychiatryczną, psychologiczną, nozologiczną, czyli taką, która służy ocenie występowania u pacjenta zaburzeń, problemową oraz stworzeniu grupy motywacyjnej i opracowaniu wspomnianego Osobistego Planu Terapii. Następnie rozpoczyna się czterotygodniowy etap terapii intensywnej, której podstawą jest współpraca pacjenta z terapeutą prowadzącym, polegająca na stopniowym wdrażaniu i realizacji celów Osobistego Planu Terapii. Postępy leczenia są obserwowane i omawiane na cotygodniowych spotkaniach zespołu terapeutycznego. Podczas etapu terapii intensywnej pacjent pracuje nad uznaniem bezsilności wobec choroby, akceptacją tego, że uzależnienie od hazardu jest nieodłącznym elementem jego życia oraz wypracowaniem umiejętności, które pozwolą mu żyć w abstynencji. Pacjent realizuje swój plan terapii w specjalnej grupie zadaniowej. Ponadto w toku leczenia odbywają się sesje terapeutyczne z udziałem rodziny pacjenta, co ma przyczynić się do poprawy stosunków rodzinnych oraz akceptacji choroby członka rodziny oraz umiejętności niesienia mu pomocy. Drugim etapem terapii jest leczenie poszpitalne, którego celem jest wdrożenie Programu Dalszego Zdrowienia, analiza dotychczasowego procesu zdrowienia, pomoc w rozwiązywaniu problemów osobistych, praca nad rozbrajaniem mechanizmów uzależnienia, nauka umiejętności potrzebnych w trzeźwym życiu, praca nad zapobieganiem nawrotom choroby 16. Realizacja wymienionych założeń przejawia się w uczestniczeniu pacjenta w comiesięcznych spotkaniach grupy terapeutycznej, które trwają jeden dzień, ale także w zajęciach weekendowych, które odbywają się raz w miesiącu lub raz na dwa miesiące, czy konsultacjach indywidualnych i rodzinnych. W Ośrodku Stare Juchy obowiązują określone normy oraz prawa pacjenta, które są ściśle przestrzegane. Są to między innymi: zachowanie abstynencji od hazardu, czynny udział w zajęciach terapeutycznych, dopuszczalna jest kontrola abstynencji pacjenta w każdej sytuacji oraz obowiązek czynnego uczestniczenia w zajęciach terapeutycznych. 16 Idem.

52 Monika Załuga Ponadto pacjent nie może opuszczać Ośrodka w godzinach nocnych i bez zgody personelu. Zabronione jest posiadanie telefonu komórkowego oraz sprzętu TV. Nie dopuszcza się nawiązywania bliskich relacji między kobietami i mężczyznami, a nawet przebywanie w pokojach osób odmiennej płci. Zabronione jest uprawianie gier hazardowych pod jakąkolwiek postacią oraz wnoszenie na teren Ośrodka alkoholu i innych środków odurzających. Odwiedziny osób najbliższych mogą odbywać się tylko za zgodą terapeuty. Niedozwolone jest używanie jakiejkolwiek formy agresji wobec innych pacjentów. W razie niestosowanie się do regulaminu Ośrodka, pacjent jest z niego niezwłocznie wydalany 17. Pobyt w Ośrodku jest jednym z najlepszych sposobów terapii hazardoholizmu, co stwierdzić można na podstawie opinii wyrażanych przez członków Wspólnoty Anonimowych Hazardzistów. Wielu hazardzistów odbyło już terapię w Starych Juchach, inni z nadzieją czekają na wyznaczenie jej terminu. Ośrodek jest jedną z niewielu tego typu placówek w Polsce, a zapotrzebowanie na terapię uzależnienia od hazardu jest coraz większe. Stosowane w nim oddziaływania terapeutyczne oraz zasady jego funkcjonowania powinny stanowić pewnego rodzaju wzorzec dla innych ośrodków leczenia hazardoholizmu. Pozostaje wyrazić nadzieję, że ze względu na szerzący się problem uzależnienia, powstawać ich będzie coraz więcej. 3. Ruch Samopomocy Anonimowych Hazardzistów Patologiczny, kompulsywny hazard jest destrukcyjnym, niebezpiecznym i potencjalnie śmiertelnym zaburzeniem. Ale ten niszczący nałóg jest uleczalny, a Anonimowi Hazardziści (AH) są najskuteczniejszą metodą leczenia dla patologicznego hazardzisty 18. (z Księgi Anonimowych Hazardzistów) Wspólnota Anonimowych Hazardzistów stanowi sposób radzenia sobie z uzależnieniem od hazardu na szczeblu pozarządowym. Koleb- 17 Idem. 18 http://www.anonimowihazardzisci.org, Wielka Księga Anonimowych Hazardzistów.

Patologiczny hazard wyjść z uzależnienia 53 ką istnienia tego ruchu jest Ameryka Północna, gdzie po raz pierwszy w styczniu 1957 roku spotkało się dwóch mężczyzn, których głównym problemem w życiu było nadużywanie gier hazardowych. W związku z uzależnieniem od hazardu mieli kłopoty o charakterze zdrowotnym, rodzinnym i zawodowym. Ich spotkanie opierało się przede wszystkim na rozmowie i wymianie doświadczeń związanych z łączącym ich problemem. Zapoczątkowało to serie kolejnych spotkań, w efekcie których okazało się, że obaj mężczyźni przestali grać. W celu utrzymania abstynencji postanowili podjąć kolejne działania w celu zdrowienia i zdecydowali się na stopniowe wprowadzanie zmian w życiu osobistym. Na podstawie doświadczeń ludzi wychodzących z innych nałogów, takich jak alkoholizm czy narkomania, dzięki wsparciu wspólnot Anonimowych Alkoholików czy Anonimowych Narkomanów, postanowili zastosować podobny program rozwoju duchowego, podczas leczenia z uzależnienia od gier hazardowych. Odwoływali się w nim do programów Dwunastu Kroków oraz Dwunastu Tradycji 19. Pierwszy oficjalny mityng Anonimowych Hazardzistów odbył się we wrześniu 1957 roku w Los Angeles. Od tego czasu jego zasięg rozszerza się na coraz więcej krajów świata. W Polsce Wspólnota Anonimowych Hazardzistów istnieje od 1995 roku, pierwsza grupa powstała w Warszawie pod nazwą Jedynka. Obecnie mityngi odbywają się kilka razy w tygodniu we wszystkich większych miastach w Polsce. Jeden mityng w miesiącu jest spotkaniem otwartym; mogą brać w nim udział nie tylko osoby nadużywające gier hazardowych, ale także współuzależnieni oraz wszyscy zainteresowani tematem hazardoholizmu. Zaletą działalności Anonimowych Hazardzistów jest ich dostępność. Uzależnieni mogą korzystać z pomocy tak długo, jak tego potrzebują i mogą brać udział w tylu mityngach, w ilu tylko zechcą. Informacje dotyczące adresu, dnia oraz godziny mityngów są ogólnie dostępne 20. Anonimowi Hazardziści są wspólnotą mężczyzn i kobiet, którzy borykają się z uzależnieniem od gier hazardowych. Podczas wspólnych spotkań uczestnicy zawsze mogą usłyszeć pod swoim adresem ciepłe słowa, poczuć życzliwość ze strony innych ludzi. Mityngi pomagają im w wymianie doświadczeń, czerpaniu mądrości życiowej oraz budo- 19 Idem. 20 A. Derwich-Nowak (2010), Patologiczny hazard, Warszawa: Wyd. Engram, s. 112 113.