Liceum o profilu us ugowo-gospodarczym podr cznik Jacek Boratyƒski, Barbara Dudek, Gra yna Morkis Obs uga klienta Prawo pracy Higiena pracy
Autorzy Jacek Boratyƒski, Barbara Dudek, Gra yna Morkis Projekt ok adki i strony tytu owej Agata Jaworska Projekt makiety i stron dzia owych Andrzej Ozi b o Rysunki graficzne Ewa Olejnik Zdj cie na ok adce PhotoAlto/PhotoStock Redaktor Mieczys awa Kompanowska Redaktor techniczny Ewa Kowalska- o àdek Podr cznik dopuszczony do u ytku szkolnego przez ministra w aêciwego do spraw oêwiaty i wychowania i wpisany do wykazu podr czników szkolnych przeznaczonych do kszta cenia w profilach kszta cenia ogólnozawodowego do nauczania w profilu us ugowo-gospodarczym na poziomie liceum profilowanego na podstawie recenzji rzeczoznawców: mgr. Tomasza Adamca, dr. Marka Tadeusza Frankowskiego, mgr Izabeli Lenczewskiej-Rumkowskiej i mgr. Wac awa Wawrzyniaka. Numer dopuszczenia 33/03 Podr cznik zawiera wiadomoêci ogólne na temat prawa pracy oraz bezpieczeƒstwa i higieny pracy ze szczególnym naciskiem na prawa i obowiàzki pracowników i pracodawców. Omówiono w nim przepisy prawa regulowane kodeksem pracy (m.in. rodzaje umów o prac, nawiàzywanie i rozwiàzywanie umów o prac, zasady wynagradzania za prac, czas pracy, urlopy wypoczynkowe, system ochrony pracy, odpowiedzialnoêç za naruszenie prawa pracy) oraz europejskie prawo pracy. SpoÊród wa nych zagadnieƒ bhp omówiono czynniki bhp, wymagania higieniczno-sanitarne w zak adach pracy, zagro enia wyst pujàce w Êrodowisku pracy oraz skutki ich lekcewa enia, ochron pracowników przed czynnikami zagro eƒ oraz ryzyko zawodowe i jego miary. Stan prawny aktualny na 2004 r. Tytu dotowany przez Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu. ISBN 978-83-02-11708-4 Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Spó ka Akcyjna Warszawa 2003 Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Spó ka Akcyjna Aleje Jerozolimskie 136; 00-965 Warszawa, p. poczt. 9 www.wsip.com.pl Wydanie drugie uakt. Ark. druk. 7,25 Sk ad i amanie: Jolanta Syska / Aleksander Ptasiƒski WSiP S.A.
S P I S T R E Â C I Cz Êç 1. PRAWO PRACY 1. Wprowadzenie... 6 2. Podstawowe zasady prawa pracy... 8 3. Stosunek pracy a zatrudnienie... 11 3.1. Poj cie, rodzaje i cechy zatrudnienia... 11 3.2. Stosowanie umów cywilnoprawnych do Êwiadczenia pracy... 12 4. Nawiàzanie stosunku pracy... 13 4.1. Rodzaje umów o prac... 13 4.2. TreÊç umowy o prac... 14 4.3. Forma umowy o prac... 14 4.4. Inne podstawy nawiàzania stosunku pracy... 15 5. Rozwiàzanie umowy o prac... 17 5.1. Sposoby rozwiàzania umowy o prac... 17 5.2. Rozwiàzanie umowy na mocy porozumienia stron... 17 5.3. Rozwiàzanie umowy za wypowiedzeniem... 17 5.4. Ochrona przed wypowiedzeniem umowy... 18 5.5. Rozwiàzanie umowy bez wypowiedzenia... 19 5.6. Âwiadectwo pracy... 20 5.7. Wypowiedzenie warunków pracy lub p acy... 20 6. Prawa i obowiàzki stron stosunku pracy... 22 7. Wynagrodzenie za prac... 24 7.1. Poj cie wynagrodzenia za prac... 24 7.2. Podstawy ustalenia wynagrodzenia za prac... 24 7.3. Sk adniki wynagrodzenia... 25 7.4. Ochrona wynagrodzenia za prac... 26 8. Czas pracy... 28 8.1. Poj cie czasu pracy... 28 8.2. Podstawowy wymiar czasu pracy... 28 8.3. Okresy odpoczynku... 29 8.4. Przed u ony wymiar czasu pracy... 29 8.5. Praca w ruchu ciàg ym... 30 8.6. Przerywany czas pracy... 30 8.7. Zadaniowy czas pracy... 30 8.8. Przerwa w pracy... 30 8.9. Indywidualny rozk ad czasu pracy... 31 8.10. System skróconego tygodnia pracy... 31 8.11. System czasu pracy w piàtki, soboty, niedziele i Êwi ta... 31 8.12. Skrócony czas pracy... 31 8.13. Praca w godzinach nadliczbowych... 31 8.14. Czas dy uru... 32 8.15. Czas podró y s u bowej... 32 8.16. Praca w nocy oraz w niedziele i Êwi ta... 33 9. Urlopy wypoczynkowe... 34 9.1. Prawo do urlopu i wymiar urlopu... 34 9.2. Urlop proporcjonalny... 36 9.3. Zasady udzielania urlopu... 36 www.wsip.com.pl 3
10. Ochrona pracy... 40 10.1. System ochrony pracy w Polsce... 38 10.2. Ochrona pracy kobiet... 41 10.3. Ochrona pracy m odocianych... 44 10.4. Ochrona pracy osób niepe nosprawnych... 47 10.5. Profilaktyczna ochrona zdrowia w prawie pracy... 52 11. Wypadki przy pracy i choroby zawodowe... 55 11.1. Uwagi ogólne... 55 11.2. Poj cie wypadku przy pracy i choroby zawodowej... 55 11.3. Wypadki w drodze do pracy i z pracy... 57 11.4. Ustalenie okolicznoêci i przyczyn wypadku przy pracy... 58 11.5. Âwiadczenia z tytu u wypadków przy pracy i chorób zawodowych... 60 12. Nadzór paƒstwa nad warunkami pracy... 64 13. Post powanie w sprawach o roszczenia ze stosunku pracy... 64 13.1. Post powanie przed komisjà pojednawczà... 64 13.2. Post powanie przed sàdem pracy... 65 13.3. Przedawnienie roszczeƒ ze stosunku pracy... 66 14. OdpowiedzialnoÊç za naruszenie prawa pracy... 69 14.1. Rodzaje odpowiedzialnoêci... 69 14.2. OdpowiedzialnoÊç porzàdkowa pracowników... 69 14.3. OdpowiedzialnoÊç materialna pracowników... 70 14.4. OdpowiedzialnoÊç majàtkowa pracodawców... 70 14.5. OdpowiedzialnoÊç karna pracodawców... 71 15. Status bezrobotnego... 74 16. Europejskie prawo pracy... 76 Cz Êç 2. HIGIENA PRACY 17. WiadomoÊci wst pne... 80 18. Zadania higieny... 81 19. Czynniki bezpieczeƒstwa i higieny pracy... 83 20. Wymagania higieniczno-sanitarne... 87 20.1. Ogólne wymagania dla ca ego terenu zak adu pracy... 87 20.2. Ogólne wymagania dotyczàce pomieszczeƒ pracy... 88 20.3. Ogólne wymagania dotyczàce oêwietlenia pomieszczeƒ i stanowisk pracy... 88 20.4. Ogólne wymagania dotyczàce temperatury i ruchu powietrza w pomieszczeniach pracy... 89 20.5. Ogólne wymagania dotyczàce ha asu i drgaƒ... 90 20.6. Ogólne wymagania dotyczàce czynników zagro eƒ chemicznych w Êrodowisku pracy... 91 20.7. Ogólne wymagania dotyczàce procesu pracy... 91 20.8. Ogólne wymagania dotyczàce pomieszczeƒ i urzàdzeƒ higieniczno-sanitarnych... 92 21. Zasady i kierunki kszta towania bezpieczeƒstwa i higieny pracy w zak adzie pracy... 95 22. Skutki zagro eƒ w Êrodowisku pracy... 98 23. Ochrona pracowników przed czynnikami zagro eƒ... 100 24. Ryzyko zawodowe i jego miary... 105 25. Aspekty ekonomiczne bezpieczeƒstwa i higieny pracy... 107 Wykaz aktów normatywnych... 109
Cz Êç I. PRAWO PRACY
R O Z D Z I A 1 Wprowadzenie Czego si nauczymy z tego rozdzia u Co to jest prawo pracy Co reguluje prawo pracy Jakie sà êród a prawa pracy Prawo pracy, jako jedna z ga zi prawa, wyró nia si przedmiotem regulacji, którym sà stosunki spo eczne zwiàzane z pracà, tj. stosunki pracy oraz inne stosunki zwiàzane z pracà. Stosunki pracy sà to bezpoêrednie stosunki mi dzy pracodawcà a pracownikiem. W tej dziedzinie przepisy prawa pracy regulujà takie zagadnienia, jak: nawiàzanie i rozwiàzanie stosunku pracy oraz prawa i obowiàzki stron stosunku pracy (np. obowiàzek pracodawcy zap aty wynagrodzenia za prac, obowiàzek pracownika przestrzegania czasu pracy ustalonego w zak adzie). Inne stosunki zwiàzane z pracà, poddane regulacji prawa pracy, to w szczególno- Êci stosunki: powstajàce w zwiàzku z rozpatrywaniem roszczeƒ wynikajàcych ze stosunku pracy, powstajàce w zwiàzku z poszukiwaniem pracy i sytuacjà osób bezrobotnych, mi dzy organizacjami pracowników i pracodawców (tzw. zbiorowe stosunki pracy), powstajàce na tle ingerencji organów paƒstwa w stosunki pracy (w szczególnoêci Paƒstwowej Inspekcji Pracy oraz Paƒstwowej Inspekcji Sanitarnej). Prawo pracy jest skodyfikowane, co oznacza, e podstawowe uregulowania z tego zakresu znajdujà si w Kodeksie pracy. Kodeks pracy jest ustawà, której pe ny tytu brzmi: ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (jedn. tekst z 1998 r. DzU Nr 21, poz. 94). Kodeks pracy reguluje wi kszoêç kwestii zwiàzanych ze stosunkiem pracy (nawiàzanie i rozwiàzanie stosunku pracy, wynagrodzenie za prac, czas pracy, urlopy pracownicze, ochron pracy, odpowiedzialnoêç pracowniczà), a tak e wiele innych z tej dziedziny (jak np. nadzór i kontrol przestrzegania prawa pracy, uk ady zbiorowe pracy, rozpatrywanie sporów o roszczenia ze stosunku pracy, odpowiedzialnoêç za wykroczenia przeciwko prawom pracownika). Kodeks pracy to podstawowe, ale nie jedyne êród o prawa pracy. Innymi êród ami sà ustawy regulujàce kwestie, które nie sà uregulowane w kodeksie pracy lub sà w nim tylko cz Êciowo uregulowane. Sà to na przyk ad ustawy: 6
1. Wprowadzenie Rys. 1.1. èród a prawa pracy o szczególnych zasadach rozwiàzywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczàcych pracowników, o zatrudnieniu i przeciwdzia aniu bezrobociu, kodeks post powania cywilnego (w cz Êci regulujàcej post powanie z zakresu prawa pracy). èród ami prawa pracy sà ponadto liczne akty wykonawcze do ustaw (np. rozporzàdzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej w sprawie szczegó owych zasad udzielania urlopu wypoczynkowego, ustalania i wyp acania wynagrodzenia za czas urlopu oraz ekwiwalentu pieni nego za urlop). Istotne znaczenie dla regulacji stosunków pracy majà równie uk ady zbiorowe pracy i inne, opierajàce si na ustawie, porozumienia zbiorowe, a tak e regulaminy (pracy, wynagradzania) oraz statuty. Akty te, jako podrz dne w stosunku do aktów stanowionych przez organy paƒstwowe, muszà byç z nimi zgodne. W szczególnoêci nie mogà zawieraç postanowieƒ mniej korzystnych dla pracowników. Pytania i problemy do dyskusji Czy zasada równorz dnoêci stron stosunku prawnego, charakteryzujàca stosunki prawa cywilnego, w takim samym stopniu odnosi si do stosunków pracy? Którà ze stron stosunku pracy faworyzujà przepisy prawa pracy? Wska w prawie pracy przyk ady takich przepisów. Spróbuj uzasadniç t cech prawa pracy.
R O Z D Z I A 2 Podstawowe zasady prawa pracy Czego nauczymy si z tego rozdzia u Jakie funkcje pe nià zasady prawa pracy Gdzie znajduje si katalog zasad prawa pracy Jakie jest brzmienie poszczególnych zasad prawa pracy Kodeks pracy formu uje wiele zasad, które okreêla mianem podstawowych zasad prawa pracy. Sà w nich zawarte najwa niejsze prawa i obowiàzki stron stosunku pracy, z wyraênà przewagà praw pracowników i obowiàzków pracodawców. Adresatem niektórych zasad jest paƒstwo jako podmiot, majàcy istotny wp yw na stosunki prawa pracy. Podstawowe zasady prawa pracy pe nià kilka funkcji: 1. Sà wytycznymi dla organów paƒstwowych, które prowadzàc polityk i stanowiàc przepisy prawa pracy winny zasady te konkretyzowaç i rozwijaç. 2. Stanowià podstaw interpretacji przepisów prawa pracy, je eli powstajà wàtpliwoêci w procesie ich stosowania. 3. W myêl art. 300 kodeksu pracy, ograniczajà stosowanie przepisów kodeksu cywilnego do stosunków pracy w sprawach nieunormowanych przepisami prawa pracy. Katalog zasad prawa pracy znajduje si w rozdziale II dzia u pierwszego kodeksu pracy. W tym rozdziale naszego podr cznika przedstawimy poszczególne zasady. Zasada wolnoêci zatrudnienia jest wyra ona w art. 10 1 k.p. s owami: Ka dy ma prawo do swobodnie wybranej pracy. Nikomu, z wyjàtkiem przypadków okreêlonych w ustawie, nie mo na zabroniç wykonywania zawodu. To prawo ma oczywiste ramy w postaci okreêlonych wymagaƒ dla niektórych prac, np. co do kwalifikacji zawodowych. Zakazy wykonywania okreêlonych prac muszà mieç oparcie w ustawie, a wynikaç mogà z orzeczenia sàdu lub innego upowa nionego organu, bàdê ze stwierdzenia przez lekarza niezdolnoêci do wykonywania okreêlonej pracy. Zasad wolnoêci zatrudnienia wspiera postulat pe nego produktywnego zatrudnienia (art. 10 3 k.p.), tj. zatrudnienia przynoszàcego spo ecznie u yteczne efekty. Zobowiàzuje on paƒstwo do prowadzenia polityki podporzàdkowanej temu celowi. Zasad swobody nawiàzania stosunku pracy wyra a art. 11 k.p.: Nawiàzanie stosunku pracy, bez wzgl du na jego podstaw prawnà, wymaga zgodnego oêwiadczenia 8
2. Podstawowe zasady prawa pracy woli pracodawcy i pracownika. Ta zasada jest rozwini ciem zasady wolnoêci zatrudnienia. Oznacza, e bez zgodnego oêwiadczenia woli pracodawcy i pracownika nie mo e dojêç do powstania stosunku pracy. Wymaganie zgodnego oêwiadczenia woli stron obejmuje zarówno nawiàzanie stosunku pracy, jak i jego treêç, tj. warunki pracy i p acy. Dotyczy nie tylko umowy o prac (gdzie z natury obowiàzuje zasada swobody umów), lecz tak e jednostronnych aktów kreujàcych stosunek pracy powo ania, wyboru i mianowania. Do podstawowych zasad prawa pracy kodeks zalicza obowiàzek pracodawcy szanowania godnoêci i innych dóbr osobistych pracownika (art. 11 1 k.p.). W praktyce oznacza to obowiàzek taktownego i przyzwoitego traktowania pracownika przez pracodawc oraz przez osoby go reprezentujàce. Potrzeba wyra enia tego obowiàzku w osobnym przepisie wynika stàd, e w dzisiejszych czasach pracodawca ma z regu y przewag nad pracownikiem, co mo e go sk aniaç do instrumentalnego traktowania pracownika. Zasada równoêci praw pracowników z tytu u wype niania takich samych obowiàzków dotyczy w szczególnoêci równego traktowania kobiet i m czyzn w dziedzinie zatrudnienia (art. 11 2 k. p.). Z zasadà tà ÊciÊle si wià e zakaz dyskryminacji pracowników, w szczególnoêci ze wzgl du na p eç, wiek, niepe nosprawnoêç, ras, religi, narodowoêç, przekonania polityczne, przynale noêç zwiàzkowà, pochodzenie etniczne, wyznanie, orientacj seksualnà, a tak e ze wzgl du na zatrudnienie na czas okreêlony lub nieokreêlony albo w pe nym lub niepe nym wymiarze czasu pracy (art. 11 3 k. p.). Zasady te winny byç uwzgl dniane zarówno w przepisach obowiàzujàcego prawa, jak i w post powaniu pracodawców wobec pracowników. Nie wykluczajà one ró nicowania praw i obowiàzków, je eli jest to uzasadnione ró nymi warunkami pracy, takimi jak rodzaj pracy oraz jej iloêç i jakoêç. Równemu traktowaniu w zatrudnieniu kodeks poêwi ca osobny rozdzia (rozdzia IIa dzia u pierwszego). Interesu pracownika chronià zaliczone do podstawowych zasad prawa pracy prawo do godziwego wynagrodzenia za prac (art. 13 k.p.) oraz prawo do wypoczynku (art. 14 k.p.). Godziwe wynagrodzenie to w myêl podpisanej przez Polsk Europejskiej Karty Spo ecznej wynagrodzenie, które zapewnia pracownikowi i jego rodzinie zaspokojenie podstawowych potrzeb ekonomicznych, spo ecznych i kulturalnych. Prawo do godziwego wynagrodzenia winno byç uwzgl dniane w przepisach prawa oraz w polityce p acowej paƒstwa. Istotnym przejawem tej roli paƒstwa jest ustalanie minimalnego wynagrodzenia za prac. Prawo pracownika do wypoczynku jest zawarte w przepisach okreêlajàcych dobowe i tygodniowe normy czasu pracy, limity pracy w godzinach nadliczbowych, liczb dni wolnych od pracy oraz zasady udzielania urlopów wypoczynkowych. Grupa zasad okreêlajàcych podstawowe obowiàzki pracodawcy wobec pracownika obejmuje: obowiàzek zapewnienia pracownikowi bezpiecznych i higienicznych warunków pracy (art. 15 k.p.), obowiàzek zaspokajania, stosownie do mo liwoêci i warunków, www.wsip.com.pl 9
PRAWO PRACY bytowych, socjalnych i kulturalnych potrzeb pracowników (art. 16 k.p.) oraz obowiàzek u atwiania pracownikom podnoszenia kwalifikacji zawodowych (art. 17 k.p.). Pierwszy z wymienionych obowiàzków zosta skonkretyzowany w dziale dziesiàtym kodeksu pracy zatytu owanym Bezpieczeƒstwo i higiena pracy. Przepisy tego dzia u gwarantujà ochron ycia i zdrowia pracowników w procesie pracy. Drugi obowiàzek ma charakter wzgl dny, gdy zale y od mo liwoêci i warunków u danego pracodawcy. Nie b dzie zatem realizowany, je eli sytuacja finansowa pracodawcy na to nie pozwala. Trzeci obowiàzek zosta skonkretyzowany w dziale dziewiàtym kodeksu, poêwi conym zatrudnianiu m odocianych oraz w rozporzàdzeniu Ministra Edukacji Narodowej oraz Ministra Pracy i Polityki Socjalnej w sprawie zasad i warunków podnoszenia kwalifikacji zawodowych i wykszta cenia ogólnego doros ych. Zazwyczaj chodzi tu o podnoszenie kwalifikacji potrzebnych w pracy, którà pracownik wykonuje lub b dzie wykonywa u danego pracodawcy. Zasada uprzywilejowania pracowników mówi, e postanowienia umów o prac oraz innych aktów, na podstawie których powstaje stosunek pracy, nie mogà byç mniej korzystne dla pracownika ni przepisy prawa pracy (art. 18 k.p.). Postanowienia mniej korzystne dla pracownika sà niewa ne; zamiast nich stosuje si odpowiednio przepisy prawa pracy. Niewa noêç dotyczy w szczególnoêci postanowieƒ naruszajàcych zasad równego traktowania w zatrudnieniu. WÊród podstawowych zasad prawa pracy znalaz y si dwie zasady z zakresu zbiorowego prawa pracy: zasada wolnoêci zrzeszania si pracowników i pracodawców w celu reprezentacji i obrony swoich praw i interesów (art. 18 1 k.p.) oraz zasada uczestnictwa pracowników w zarzàdzaniu zak adem pracy (art. 18 2 k.p.). Realizacja pierwszej zasady wyra a si w prawie pracowników do zrzeszania si w zwiàzki zawodowe, a pracodawców w organizacje pracodawców. Jej konkretyzacja jest zawarta w dwóch ustawach: w ustawie o zwiàzkach zawodowych oraz w ustawie o organizacjach pracodawców. Przyjmuje si, i prawo uczestniczenia pracowników w zarzàdzaniu zak adem pracy obejmuje prawo przedstawicielstwa pracowniczego do uzyskiwania informacji w sprawach zak adu oraz konsultowania decyzji pracodawcy. Prawo wspó decydowania majà jedynie przedstawicielstwa pracownicze w przedsi biorstwach paƒstwowych oraz w ograniczonym zakresie w spó kach Skarbu Paƒstwa powsta ych w wyniku komercjalizacji przedsi biorstw paƒstwowych (patrz ustawy: o przedsi biorstwach paƒstwowych, o samorzàdzie za ogi przedsi biorstwa paƒstwowego, o komercjalizacji i prywatyzacji przedsi biorstw paƒstwowych). Pytania i problemy do dyskusji Czy spotka eê si z przyk adami naruszenia którejê z wymienionych zasad prawa pracy? Opisz przyk ad naruszenia, okreêlajàc, która zasada zosta a naruszona i dlaczego. Spróbuj okreêliç prawne konsekwencje takiego naruszenia.