Kler to jest nasz wróg, to jest druga strona barykady powiedział minister spraw wewnętrznych Władysław Wicha podczas narady komendantów wojewódzkich Milicji Obywatelskiej 1. Słowa te padły pod koniec sierpnia 1958 roku, czyli w okresie, gdy po dwóch latach pozorowanej odwilży władze partyjno-państwowe powróciły do polityki wyznaniowej sprzed Października 56. Duchowe przygotowania Kościoła katolickiego do obchodów Millenium Chrztu Polski uznano za dążenie do klerykalizacji życia społecznego i postanowiono przeciwstawić się duszpasterskiej aktywności poprzez laicyzację wszystkich sfer życia obywateli państwa socjalistycznego. Podkreślić jednak należy, że Kościół był dla władz wrogiem przez cały okres istnienia Polski Rzeczypospolitej Ludowej, a polityka wyznaniowa po 1958 roku jednym z etapów walki o pokonanie jego niezależności i zahamowanie odradzającego się życia religijnego wskutek przemian społeczno-politycznych. W niniejszej pracy podjęłam próbę ukazania działań aparatu partyjno-państwowego wobec Kościoła katolickiego na przykładzie województwa katowickiego w okresie pomiędzy kolejnymi kryzysami politycznymi i odżywającymi nadziejami społeczeństwa na normalizację stosunku państwa do Kościoła i jego niezależne funkcjonowanie w Polsce Ludowej. Ramy chronologiczne wytyczone zostały przez wydarzenia polityczne, a także związany z nimi powrót biskupów śląskich z wygnania oraz zmiany personalne na kierowniczym stanowisku w wojewódzkim aparacie partyjnym. Starałam się prześledzić, w jaki sposób terenowi przedstawiciele realizowali ogólnopolskie wytyczne w sprawie polityki wyznaniowej na obszarze, który ze względu na robotniczy charakter był przedmiotem szczególnej uwagi i troski władz partyjno- -państwowych. Dostrzec odmienność zastosowanych metod i środków, a także kreatywność i innowacyjność w dążeniu do osiągnięcia wyznaczonych przez naczelne władze państwowe celów. Próbowałam, na ile było to możliwe, przeanalizować również reakcję oraz działania obronne strony kościelnej przed restrykcyjnymi zarządzeniami i różnego rodzaju utrudnieniami ze strony administracji terenowej. Stosując partyjną metaforę o Kościele jako wrogu, można powiedzieć, że celem niniejszej pracy było ukazanie przebiegu wojny rozegranej przez władze ludowego państwa na newralgicznym obszarze (strefie potencjalnych wpływów) w latach 1 Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie, Komenda Główna Milicji Obywatelskiej Oddział I, sygn. KGMO 35/1884, Odprawa komendantów wojewódzkich MO, k. 70, Przemówienie ministra Władysława Wichy wygłoszone w dniu 29 VIII 1958 r. (Władysław Wicha pełnił funkcję ministra spraw wewnętrznych w latach 1954 1964). 3
1956 1970. Odtwarzając działania wojenne, zwracałam uwagę przede wszystkim na testowane na tym terenie, jak na poligonie doświadczalnym, nowe sposoby prowadzenia walki z Kościołem, duchowieństwem i religią, które po osiągnięciu pozytywnych rezultatów upowszechniano na szerszą skalę, nawet ogólnopolską. Uwypukliłam najważniejsze bitwy stoczone na obszarze województwa katowickiego, których wynik miał znaczenie dla sytuacji kapłanów i świeckich katolików w skali całego kraju. W wyniku obserwacji przez pryzmat materiałów archiwalnych działań wojewódzkiego aparatu partyjnego pod kierownictwem Edwarda Gierka, w naturalny sposób rodziło się pytanie, na ile doświadczenia uzyskane na terenie robotniczego obszaru miały wpływ na politykę wyznaniową centralnego aparatu partyjnego pod jego przywództwem po 1970 roku. Analizując działania władz państwowych wobec Kościoła katolickiego, miałam na względzie fakt, że mózgiem sterującym polityką wyznaniową był bezsprzecznie aparat partyjny, a narzędziami wykonawczymi administracja państwowa oraz organa bezpieczeństwa. Działania poszczególnych instancji dotyczyły Kościoła jako instytucji (kurii, parafii, świeckich stowarzyszeń, wydawnictw), osób kierujących i tworzących Kościół (biskupów, kapłanów, osób zakonnych, świeckich katolików), a także wpływów i obecności Kościoła (religii) w życiu społeczno-publicznym. W ten sposób obszar zainteresowań władz partyjno-państwowych wytyczył podział pracy na poszczególne rozdziały. W pierwszym rozdziale omówiłam ogólne założenia polityki wyznaniowej w państwie socjalistycznym (z akcentem na politykę wyznaniową po 1958 roku) oraz państwowy i kościelny podział administracyjny województwa katowickiego, a także państwowe i kościelne instytucje, które miały wpływ na kształtowanie stosunków państwo Kościół na tym terenie. Starałam się odtworzyć strukturę, zakres kompetencji oraz wzajemne powiązania pomiędzy Komitetem Wojewódzkim Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, Wydziałem do spraw Wyznań Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej oraz pionami Służby Bezpieczeństwa odpowiedzialnymi za inwigilację Kościoła. Drugi rozdział poświęciłam działaniom wobec Kościoła jako instytucji (polityka finansowa, zabór mienia, sprawy erygowania nowych parafii, nominacje na stanowiska kościelne, budownictwo sakralne i kościelne, instytucje i stowarzyszenia kościelne). W trzecim przedstawiłam politykę władz partyjno-państwowych i aparatu bezpieczeństwa wobec ludzi Kościoła (sposoby ewidencjonowania, klasyfikowania, inwigilowania, osłabiania, a także represjonowania duchowieństwa, w mniejszym stopniu świeckich katolików). Czwarty rozdział poświęciłam ograniczaniu przez władze państwowe publicznego wyznawania kultu (procesje, pielgrzymki, przydrożne krzyże i kaplice, obchody Millenium Chrztu Polski, peregrynacja kopii obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej). W piątym rozdziale omówiłam eliminowanie religii ze wszystkich obszarów życia społecznego, czyli powszechną laicyzację (sprawa nauki religii w szkołach, usuwanie kaplic szpitalnych i personelu zakonnego, duszpasterstwo więźniów, likwidacja szkolnictwa kościelnego, zeświecczanie świąt i obrzędów religijnych itp.). Układ problemowo-zagadnieniowy zastosowałam również w pod- 4
rozdziałach, a jeśli w danej sprawie występowało kilka wątków problemowych, to w przypisie zaznaczyłam, w którym miejscu rozprawy zostały one omówione. Proces powstawania niniejszej pracy porównać można do układania puzzli, po skompletowaniu których miał ukazać się obraz stosunku władz państwowych do Kościoła w okresie czternastu lat z dziejów PRL. Układałam tyle plansz puzzli, ile zagadnień i obszarów polityki wyznaniowej zdołałam zidentyfikować. Przewodnikiem w określeniu problemów i kierunku poszukiwań były przede wszystkim prace Antoniego Dudka, Państwo i Kościół w Polsce 1945 1970 (Kraków 1995) oraz Jana Żaryna, Dzieje Kościoła katolickiego w Polsce 1944 1989 (Warszawa 2003), a także Memoriał dziekanów diecezji katowickiej w sprawie stosunków państwo Kościół na terenie diecezji katowickiej 2. Poszczególne plansze zagadnieniowe zostały ograniczone ramami chronologicznymi (1956 1970) i terytorialnymi (województwo katowickie). W momencie rozpoczęcia pracy tylko niektóre elementy układanki były znane, pozostałe niejako zagubione wymagały wieloletnich i żmudnych badań w archiwach państwowych oraz kościelnych. Oczywiście nie udało się i prawdopodobnie nigdy się nie uda odnaleźć wszystkich fragmentów układanki, chociażby z tego względu, że nie zachowały się akta, odeszli świadkowie wydarzeń, a w niektórych przypadkach pamięć ludzka okazała się zawodna. Zgromadzony materiał archiwalny pozwala jednak na wyciągnięcie daleko idących wniosków. Brak niektórych informacji w materiałach państwowych został uzupełniony dokumentacją na ten temat z akt kościelnych. W przypadkach, gdzie obraz stosunków w konkretnej sprawie nie jawił się klarownie, zachowałam daleko idącą ostrożność w formułowaniu wniosków i ocen. Starałam się odnaleźć ślady danego problemu w aktach obu stron konfliktu, aby spojrzeć na spór oczami skarżącego i oskarżonego, przedstawić punkt widzenia, a raczej postrzeganie istoty konfliktu przez obie zainteresowane strony. Szczególnie cennym doświadczeniem były sytuacje, gdy udało się odnaleźć np. protokół z danej rozmowy sporządzony zarówno przez przedstawicieli władz kościelnych, jak i państwowych lub ślady prób werbunku odnajdowane w aktach Służby Bezpieczeństwa i w notatkach sporządzonych przez werbowanego dla przełożonych (duża zasługa w tym bp. Juliusza Bieńka, który m.in. z myślą o historykach polecił kapłanom pisać i zbierać informacje na temat działań władz wobec Kościoła). Tego typu przypadki pokazują bowiem, ile obie strony wiedziały nawzajem o sobie, o przeciekach dokumentów i informacji, o zdradach, o metodach i środkach walki z Kościołem, a także o mechanizmach obronnych Kościoła itp. Omawiane zagadnienia starałam się przedstawić syntetycznie w ujęciu całego województwa, a jednocześnie poprzeć charakterystycznymi lub ważnymi dla danego problemu szczegółowymi przykładami. Więcej uwagi poświęciłam działaniom organów bezpieczeństwa i władz partyjno-państwowych wobec osób, ponieważ dostępne 2 Archiwum Archidiecezjalne w Katowicach, Akta rzeczowe, sygn. ARz 646, k. 101 109, Memoriał duchowieństwa diecezji katowickiej w sprawie stosunków kościelno-państwowych w diecezji katowickiej z dnia 18 X 1963 r. 5
od momentu powstania Instytutu Pamięci Narodowej materiały umożliwiają zgłębienie tajnych, zakulisowych działań, dostarczają nowych faktów i wyjaśniają to, co dotychczas jawiło się w innym świetle lub nie było rozpoznane. W konsekwencji rozdział drugi odbiega objętością od pozostałych rozdziałów, ale jego podzielenie spowodowałoby zaburzenie układu i koncepcji pracy, dlatego pozostawiłam go w takim kształcie. Podstawową bazę źródłową niniejszej rozprawy stanowią materiały archiwalne z Archiwum Państwowego w Katowicach, Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Katowicach oraz Archiwum Archidiecezjalnego w Katowicach, uzupełnione o kwerendę w Archiwum Akt Nowych oraz Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie. W celu zweryfikowania dokumentów proweniencji państwowej informacji poszukiwałam także w archiwach archidiecezjalnych (Częstochowa, Kraków), diecezjalnych (Bielsko-Biała, Kielce, Kraków, Gliwice, Opole) i zakonnych (Jasna Góra, Katowice-Panewniki). Przy omawianiu szczegółowych problemów sięgnęłam również do archiwów parafialnych (Katowice, Sosnowiec, Jastrzębie Zdrój) oraz archiwów innych oddziałów Instytutu Pamięci Narodowej (Kraków, Wrocław) i instytucji państwowych (Śląski Urząd Wojewódzki w Katowicach). Łącznie w pracy wykorzystałam dokumenty pochodzące z dwudziestu jeden archiwów. Materiały omawianych w publikacji instytucji państwowych zostały nierównomiernie zaprezentowane w poszczególnych rozdziałach, co pośrednio charakteryzuje obszar ich działań, zainteresowań i zaangażowania w politykę wyznaniową. Wydział do spraw Wyznań sprawował administracyjny nadzór nad realizacją centralnych wytycznych i uniemożliwiał instytucjonalną działalność Kościoła, dlatego w dużej mierze jego akta wykorzystałam do opracowania rozdziału drugiego. Służba Bezpieczeństwa skupiała się na rozpracowywaniu ludzi Kościoła, dlatego na aktach tego organu oparłam rozdział trzeci. Obie instytucje działały na polecenie partii i przekazywały jej informacje, które umożliwiały organizowanie działań propagandowych, mających na celu przeciwdziałanie opisanym w rozdziale czwartym uroczystościom kościelnym. Inicjatywy dotyczące laicyzacji życia społecznego przedstawione w rozdziale piątym były domeną instytucji partyjnych, ale ich realizację wspierała administracja państwowa i aparat bezpieczeństwa. W mniejszym stopniu w niniejszej pracy wykorzystałam publikowane źródła i opracowania, gdyż stosunki państwo Kościół po 1956 roku na poziomie lokalnym nie są tak dobrze rozpoznane jak okres przed rządami Władysława Gomułki. Przy omawianiu konkretnych zagadnień uwzględniłam zamieszczone w wykazie bibliograficznym przyczynkarskie artykuły i publikacje poświęcone danym problemom. Sięgnęłam również do opracowań partyjnych, bo choć ich wartość merytoryczna nie pozostawia wątpliwości, to stanowią swoiste źródło wiedzy na temat postrzegania polityki wyznaniowej przez jej twórców i realizatorów. Jako zasadę przyjęłam nieujawnianie nazwisk tajnych współpracowników Służby Bezpieczeństwa, ponieważ ich podanie wymagałoby szczegółowego omówienia i scharakteryzowania zakresu współpracy (w niektórych przypadkach konieczne są dalsze 6
badania), a na to w tej i tak bardzo obszernej pracy zabrakło miejsca. Ponadto chodziło o wskazanie środowisk, w których Służba Bezpieczeństwa poszukiwała tajnych współpracowników i nakreślenie ogólnych mechanizmów werbunku, a nie analizę jednostkowych przypadków. Od tej zasady odstąpiłam tylko w sytuacji, gdy ujawnienie nazwiska jest niezbędne dla właściwego zrozumienia przyczyn zaistniałego zdarzenia (np. zatrzymanie peregrynującej kopii obrazu jasnogórskiego, przeciek tajnego dokumentu Parafia pierwszą linią frontu walki z klerem). Z podobnych powodów, przy omawianiu niektórych spraw konfliktowych pominęłam nazwiska osób poszkodowanych, ponieważ istotą dla rozważań jest zaistniały problem, a ujawnienie nazwiska wymagałoby dodatkowych wyjaśnień. W rozprawie świadomie zamieściłam znaczną liczbę cytatów i fragmentów zdań z akt państwowych (mniej z kościelnych), aby poprzez specyficzny partyjny język trafniej oddać intencje autora wypowiedzi, stosunek do wroga (Kościoła), emocje oraz sposób myślenia i postrzegania zdarzeń. Z tych samych względów w cytatach zachowałam oryginalną pisownię. Odrębnego omówienia wymagają przypisy. Niektóre z nich mają charakter bardzo szczegółowy i rozbudowany, co również jest celowym zabiegiem. Podaję dokładne opisy dokumentów, aby wskazać na wzajemne stosunki pomiędzy poszczególnymi instytucjami państwowymi i partyjnymi, mechanizmy działania i uzgadniania wspólnej linii postępowania (z tych względów odnotowuję kopie tych samych dokumentów odnalezione w różnych archiwach), a także wskazuję czytelnikowi, gdzie szukać zgłębienia danego zagadnienia. W przypadku akt administracyjnych pochodzących z zasobu Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Katowicach po sygnaturze podaję numer karty i tytuł dokumentu, bez tytułu jednostki, ponieważ w okresie, gdy prowadziłam kwerendę, akta te w większości nie były opracowane, w wielu przypadkach nie posiadały paginacji, a ponadto roboczy opis zawartości jednostki aktowej spowodowałby nieprzejrzystość i tak już rozbudowanych przypisów. Mam nadzieję, że niniejsza praca będzie pomocna dla osób, które zamierzają badać akta czy to władz partyjno-państwowych, czy aparatu bezpieczeństwa, czy też materiały kościelne pod kątem stosunków państwo Kościół w okresie PRL, a przedstawione wywody przyczynią się do usystematyzowania problemów i zrozumienia, skąd dany konflikt się wziął, jakie było jego podłoże. Być może wskazane dokumenty pomogą zrozumieć uwarunkowania polityczne oraz tarcia w stosunkach władz terenowych województwa katowickiego z kurią danej diecezji, wyjaśnić, dlaczego dany problem pojawiał się w określonym momencie, a także dostrzec tzw. związek naczyń połączonych. Mam też nadzieję, że objętość pracy nie odstraszy czytelników, a kolejni historycy podejmą trud zgłębienia poszczególnych zagadnień państwowej polityki wyznaniowej na tym terenie. Na końcu składam serdeczne podziękowania wszystkim osobom (zwłaszcza archiwistom), które w jakikolwiek sposób (merytoryczny, techniczny, materialny) przyczyniły się do powstania niniejszej publikacji. Nie wymieniam nazwisk, aby nikogo nie pominąć, ale każdemu, kto wniósł choćby najmniejszy wkład w jej ukończenie, szczerze i z serca dziękuję. Imienne podziękowania kieruję natomiast pod adresem 7
dr. hab. prof. PAT w Krakowie ks. Józefa Mareckiego (promotora rozprawy) oraz dr. hab. prof. PAT w Krakowie ks. Jana Szczepaniaka i dr. hab. prof. UKSW w Warszawie Jana Żaryna (recenzentów rozprawy), wyrażając w ten sposób wdzięczność za wszystkie cenne uwagi do dysertacji doktorskiej, której poprawioną wersję prezentuję w formie niniejszej publikacji. Łucja Marek