ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGO 295 NR 453 EKONOMICZNE PROBLEMY USŁUG NR 8 2007 KATARZYNA SZOPIK INNOWACYJNOŚĆ PRZEDSIĘBIORSTW W ASPEKCIE WZROSTU KONKURENCYJNOŚCI GOSPODARKI Zgodnie z definicją OECD konkurencyjność oznacza zarówno zdolność firm, przemysłów, regionów, narodów lub ponadnarodowych ugrupowań do sprostania międzynarodowej konkurencji, jak i do zapewniania relatywnie wysokiej stopy zwrotu od zastosowanych czynników produkcji i relatywnie wysokiego zatrudnienia na trwałych podstawach 1. Konkurencyjność odnosi się również do podmiotów prowadzących działalność gospodarczą. W warunkach gospodarki rynkowej działalność gospodarcza ma sens ekonomiczny, gdy przyczynia się do wypracowania nadwyżki w stosunku do poniesionych nakładów. Podmioty niewypracowujące tej nadwyżki są eliminowane z rynku. Uwolnione zasoby produkcyjne, energia i przedsiębiorczość mogą wówczas zostać wykorzystane w innej działalności 2. Za konkurencyjne można zatem uznać takie przedsiębiorstwo, które prowadząc swoją działalność w sposób sprawny i efektywny zdolny jest do osiągania celów założonych w strategii działalności. Konkurencyjność przedsiębiorstwa zależna jest od jego potencjału. Potencjał konkurencyjności definiowany jest jako system zasobów materialnych i niematerialnych umożliwiających przedsiębiorstwu zastosowanie optymalnych instrumentów skutecznego konkurowania na rynkach globalnych 3. Można więc uznać, że ściśle wiąże się z posiadanymi przez niego zasobami czy też umiejętnościami. Nie wszystkie jednak elementy zasobowe przedsiębiorstwa mają jednakowe znaczenie przy budowaniu przewagi konkurencyjnej. Przy określaniu poziomu konkurencyjności przedsiębiorstw szczególne znaczenie mają wskaźniki dotyczące nauki, techniki i innowacji prezentujące poziom konkurencyjności technologicznej i innowacyjnej krajów. Za najczęściej używane uznaje się 4 : 1 2 3 4 Industrial Structure Statistics 1994, OECD, Paris 1996 [w:] M. J. Stankiewicz, Konkurencyjność przedsiebiorstwa, TNOiK, Toruń 2005, s. 36. J. W. Bossak, W. Bieńkowski: Międzynarodowa zdolność konkurencyjna kraju i przedsiębiorstw, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2004, s. 17. M. J. Stankiewicz (red.): Budowanie potencjału konkurencyjności przedsiębiorstwa, TNOiK, Toruń 1999, s. 78. A. Zielińska-Głębocka (red.): Potencjał konkurencyjny polskiego przemysłu w warunkach integracji europejskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2003, s. 36.
296 Katarzyna Szopik całkowite wydatki na B+R jako procent PKB, struktura wydatków na B+R w podziale na: wydatki rządowe, wydatki wyższych uczelni, wydatki sektora przedsiębiorstw, bilans płatniczy technologii; zgłoszenia patentowe wewnętrzne i zewnętrzne; udział kraju w patentach zgłoszonych przez Stany Zjednoczone; liczba pracowników naukowo-badawczych na 10 tys. zatrudnionych; liczba publikacji naukowych, intensywność prac badawczo-rozwojowych w przemyśle (wydatki na B+R w przedsiębiorstwach jako procent wartości dodanej); import technologii (technologie zawarte w towarach importowanych); wydatki na innowacje (wprowadzenie nowego produktu, wyrobu zmodernizowanego lub nowego procesu wytwórczego) jako procent całkowitego obrotu. Przedsiębiorstwa zmierzające do utrzymania stałej przewagi konkurencyjnej zmuszone są do usprawniania prowadzonej działalności oraz podejmowania działań zmierzających do jej doskonalenia. Można to osiągnąć dzięki prowadzeniu działalności innowacyjnej, która prowadzi do realizacji celów rozwojowych przedsiębiorstwa, jak również sprzyja powstawaniu nowych dziedzin i sektorów działalności gospodarczej. W szczególności natomiast prowadzą one do 5 : odnowienia i rozszerzenia asortymentu produkcji i usług oraz związanych z nimi rynków; uruchomienia nowych metod produkcji, zaopatrzenia i dystrybucji; zastosowania zmian w metodach zarządzania, organizacji pracy, warunkach pracy i kwalifikacji siły roboczej. Innowacyjność gospodarki kraju zależy od szeregu czynników determinujących zakres oraz poziom jej działania. Za główne czynniki innowacyjności i konkurencyjności przedsiębiorstwa można uznać 6 : zdolność inwencji, kreowania i podejmowania innowacji, umiejętność chłonności innowacji, zdolności strukturalne wzmocnienia pozycji konkurencyjnej, czyli potencjalne możliwości powiększenia udziału w rynku, tkwiące w posiadanej infrastrukturze technicznej i organizacyjnej, kompetencje rozwoju innowacyjności produktowej oraz asortymentu na bazie posiadanego potencjału techniczno-technologicznego i finansowego, zdolności innowacyjne potencjału techniczno-technologicznego, oznaczające stopień atrakcyjności i innowacyjności posiadanej techniki i technologii, 5 6 J. Baruk: Korzyści z innowacji w firmach zachodnich, Nowator 2004, nr 10, s. 8. J. Pawłowski: Diagnoza potencjału innowacyjności i konkurencyjności przedsiębiorstw, Przegląd Organizacji, nr 5, rok 2005, s. 29.
Innowacyjność przedsiębiorstw w aspekcie wzrostu konkurencyjności 297 zdolność finansowania działań innowacyjnych i działań wspierających konkurencyjność rynkową. Statystyki wykazują, że nakłady na działalność innowacyjną polskich przedsiębiorstw przemysłowych, mimo ich niskiego poziomu, rosną z roku na rok. W roku 2004 w porównaniu z rokiem 2000 ich wartość wzrosła o 3182,3 mln zł. Nakłady na działalność innowacyjną w przedsiębiorstwach przemysłowych w latach 2000-2004 przedstawia rys. 1. Nakłady na działalność innowacyjną w przedsiębiorstwach przemysłowych w latach 2000-2004 (w mln zł) 20000 15000 12234,7 11501,4 13848,1 15511,6 15417 10000 5000 0 2000 2001 2002 2003 2004 Rysunek 1. Nakłady na działalność innowacyjną w przedsiębiorstwach przemysłowych w latach 2000-2004 (w mln zł). Źródło: Nauka i technika w 2004 r., GUS, Warszawa 2005, s. 83. Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w największym stopniu wiąże się z zakupem nowych maszyn i urządzeń technicznych, mimo iż w roku 2004 w stosunku do roku poprzedniego wartość nakładów inwestycyjnych na maszyny i urządzenia techniczne nieco zmalała. W następnej kolejności wydatki związane z poziomem innowacyjności przedsiębiorstw dotyczą nakładów inwestycyjnych na budynki i budowle oraz grunty. Wielkość tych nakładów w roku 2004 wzrosła w stosunku do roku 2003 o niebagatelne 1157,6 mln zł. Istotna jest również wielkość nakładów na działalność B+R jako jednego z głównych źródeł innowacji. Zauważalna jest jednak znaczna obniżka wydatków na tę sferę w stosunku do roku 2003. W najmniejszym stopniu inwestowało się w zakup nowych technologii w postaci dokumentacji i praw, marketing dotyczący nowych i zmodernizowanych wyrobów oraz szkolenia personelu związane z działalnością innowacyjną, mimo, iż nakłady na dwie ostatnie pozycje znacznie wzrosły (nakłady na szkolenia wzrosły o o 40%, natomiast na marketing wzrosły aż o 90%). Strukturę nakładów na działalność innowacyjną według rodzajów działalności innowacyjnej w latach 2000-2004 przedstawia rys. 2. Wewnątrz polskich przedsiębiorstw, jak i w ich otoczeniu występuje szereg barier innowacyjności, które wskazują na konieczność prowadzenia odpowiednio ukierun-
298 Katarzyna Szopik kowanej polityki gospodarczej, zwłaszcza przemysłowej i proinnowacyjnej, przyjaznej dla przedsiębiorstw poszukujących i wdrażających innowacje 7. Można wymienić bowiem następujące przeszkody we wdrażaniu innowacji 8 : trudności w sprostaniu wymogom dotyczącym polityki proinnowacyjnej państwa, uwarunkowania prawne, brak zapotrzebowania klientów, wysokie oprocentowanie kredytów, brak środków finansowych, wysokie koszty. 12000 Nakłady na działalność innowacyjną w przedsiębiorstwach przemysłowych wg rodzajów działalności innowacyjnej w latach 2000-2004 (w mln zł) 10000 9813,9 9221,6 8692,1 8000 6000 6601,8 6305 4000 2000 0 3574,6 3000,4 2742,1 2778,7 2417 1716,3 1570 1176,4 1286,9 1160 743,7 392,7 96,9 83 318 413,5 436,4 404,2 219,8 208,7 213 135,3 26,6 26,7 39,6 2000 2001 2002 2003 2004 Działalność B+R budynki, budowle i grunty szkolenie personelu związane z dział. innowacyjną Zakup nowej technologii maszyny i urządzenia techniczne marketing dotyczący nowych wyrobów Rysunek 2. Struktura nakładów na działalność innowacyjną w przedsiębiorstwach przemysłowych według rodzajów działalności innowacyjnej w latach 2000-2004 (w %). Źródło: Nauka i technika w 2004 r., op. cit., s.83. Dlatego też w odniesieniu do źródeł finansowania działalności innowacyjnej w przedsiębiorstwach przemysłowych, zdecydowanie dominuje kapitał własny, kredyty bankowe natomiast mają drugorzędne znaczenie. Przedsiębiorstwa w niewielkim stopniu 7 8 A. Lozano-Platonoff, D. Miłaszewicz, S. Sysko-Romańczuk: Innowacyjność polskich firm, Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstw nr 1/2006, s. 55. K. Poznańska: Konkurencyjność a innowacyjność polskich przedsiębiorstw [w:] Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, nr 951,Wrocław 2002, s. 209.
Innowacyjność przedsiębiorstw w aspekcie wzrostu konkurencyjności 299 korzystają z funduszy budżetu państwa oraz bezzwrotnych środków pozyskanych z zagranicy. Strukturę nakładów na działalność innowacyjną według źródeł finansowania w latach 2000-2004 przedstawia rys. 3. Struktura nakładów na działalność innowacyjną w przedsiębiorstwach przemysłowych wg źródeł finansowania w latach 2000-2004 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 76,3 78,9 71,9 65,4 66,9 22,4 17,7 17,7 15,6 13,7 13,7 6,2 10,5 1,5 2,9 5,6 1,5 2,7 1 0,7 0,7 1 1,1 1,1 3,3 2000 2001 2002 2003 2004 własne kredyty bankowe pozostałe otrzymane z budżetu państwa pozyskane z zagranicy Rysunek 3. Struktura nakładów na działalność innowacyjną w przedsiębiorstwach przemysłowych według źródeł finansowania w latach 2000-2004 (w %). Źródło: Nauka i technika w 2004 r., op. cit., s.86. Wkroczenie Polski w struktury unijne sprawia, że niezbędnym elementem funkcjonowania przedsiębiorstw powinna stać się działalność innowacyjna. Przedsiębiorstwem innowacyjnym określa się przedsiębiorstwo inteligentne, przedsiębiorstwo przyszłości, charakteryzujące się dużą elastycznością, zaangażowaniem w sprawy jednostki, pełnym wykorzystaniem potencjału pracy zespołowej, silnymi kompetencjami podstawowymi, zamiłowaniem do różnorodności 9. Bez prowadzenia działalności innowacyjnej trudno jest podejmować kwestię konkurowania z przedsiębiorstwami zachodnimi na rynku globalnym. Konieczna jest jednak świadomość decydentów, że innowacje są kluczowym czynnikiem rozwoju przedsiębiorstw. Oczywiście duże znaczenie we wspieraniu działalności innowacyjnej, ma polityka konkurencji realizowana przez państwo. Ma ona na celu m.in. promocję innowacji, finansowanie sfery badawczo-rozwojowej przedsiębiorstw, rozwój technologiczny i innowacyjny poprzez wspieranie instytucji proinnowa- 9 Sosnowska A.: Zarządzanie firmą innowacyjną, Difin, Warszawa 2000, s. 13.
300 Katarzyna Szopik cyjnych (parki technologiczne, centra transferu technologii, inkubatory przedsiębiorczości). Generalnie można jednak stwierdzić, że prowadzenie działalności innowacyjnej w przedsiębiorstwach oraz efektywne ich wdrażanie może w rezultacie być jednym z narzędzi wzrostu ich wartości oraz umocnienia pozycji konkurencyjnej. INNOVATIVE ACTIVITY IN COMPANIES IN THE ASPECT OF INCREASING COMPETITIVENESS The companies running toward to keep constant competition advantage are forced to improve their activity. Reaching this aim is possible thanks to innovative activity which lead to realization of companies develop targets and is conductive to creation of new fields and sectors of economy activity as well. Article brings up the problem of competition and innovative activity in the companies with basic indexes describing the condition of innovative activity in Poland. Translated by Katarzyna Szopik LITERATURA: 1. Baruk J.: Korzyści z innowacji w firmach zachodnich, Nowator 2004, nr 10; 2. Bossak J. W., Bieńkowski W.: Międzynarodowa zdolność konkurencyjna kraju i przedsiębiorstw, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2004; 3. Lozano-Platonoff A., Małaszewicz D., Sysko-Romańczuk S.: Innowacyjność polskich firm, Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstw nr 1/2006; 4. Pawłowski J.: Diagnoza potencjału innowacyjności i konkurencyjności przedsiębiorstw, Przegląd Organizacji 2005, nr 5; 5. Poznańska K.: Konkurencyjność a innowacyjność polskich przedsiębiorstw [w:] Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, nr 951,Wrocław 2002; 6. Sosnowska A.: Zarządzanie firmą innowacyjną, Difin, Warszawa 2000; 7. Stankiewicz M. J.: Budowanie potencjału konkurencyjności przedsiębiorstwa, TNOiK, Toruń 1999; 8. Stankiewicz M. J.: Industrial Structure Statistics 1994, OECD, Paris 1996, Konkurencyjność przedsiebiorstwa, TNOiK, Toruń 2005; 9. Zielińska-Głębocka A.: Potencjał konkurencyjny polskiego przemysłu w warunkach integracji europejskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2003.