Wstęp. Paździorek ciemny Stemonitis fusca (Krzemieniewska 1947)

Wstęp Propozycja napisania przewodnika terenowego do oznaczania śluzowców początkowo wzbudziła opór, wręcz niechęć. Jak!? Przecież one są takie małe! Niemożliwe bez mikroskopu! Później, mimo wszystko, zaczęły się przymiarki i przygotowania. W 1947 roku Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych w Warszawie wydały liczącą 31 stron książeczkę Heleny Krzemieniewskiej pt. Śluzowce klucz do oznaczania najpospolitszych rodzajów i opisy niektórych ich gatunków. W kluczu autorka zamieściła 16 rodzajów, omawia natomiast prawie 30 gatunków. Od zakończenia wojny upłynęły zaledwie dwa lata. W dźwigającym się z ruin kraju, przy ówczesnej bazie poligraficznej, podjęto się tak ambitnego zadania. Z konieczności wszelkie ilustracje były rysunkami, które zaczerpnięto z pracy Listera (1925) lub wykonanymi przez autorkę, jak ten, przedstawiający zarodnie paździorka ciemnego, zamieszczony dalej w tekście. Prowadząc badania śluzowców w Wigierskim Parku Narodowym zgromadziliśmy bogaty materiał fotograficzny. Zdjęcia znalezionych okazów wykonywano w terenie i w pracowni. Dlaczego ich nie wykorzystać? Zakładaliśmy, że napisanie przewodnika terenowego do wszystkich śluzowców Polski nie jest możliwe, ale wybranie najbardziej charakterystycznych przedstawicieli i zilustrowanie ich zdjęciami ma sens. W ten sposób użytkownik przewodnika będzie mógł od razu dokonać weryfikacji swoich oznaczeń. Mamy nadzieję, że przynajmniej częściowo to się udało. Jeszcze jedna Paździorek ciemny Stemonitis fusca (Krzemieniewska 1947) uwaga. Zazwyczaj w kluczach autorzy prowadzą najpierw do rzędów, potem do rodzin, rodzajów i dopiero na końcu do gatunków. Zrezygnowaliśmy z tego. Im prędzej czytelnik dotrze do gatunku, tym szybciej będzie mógł porównać swoje znalezisko z materiałem ilustracyjnym. Co to są śluzowce? Tradycyjnie łączono je z grzybami, dziś traktowane są jednak jako odrębna kategoria organizmów eukariotycznych (jądrzastych). Śluzowce Myxomycetes razem z klasami Protosteliomycetes i Dictyostelimycetes tworzą gromadę śluzorośli (Myxomycota, Mycetozoa) i razem z innymi gromadami (Plasmodiophoromycota, Acrasiomycota) zaliczane są do pierwotniaków Protozoa. 1

2 Cykl życiowy śluzowców

Wyróżniającym śluzowce stadium rozwojowym jest śluźnia (plasmodium). Powstaje z zygoty przez liczne, mitotyczne (nieredukcyjne) podziały diploidalnych jąder, przy braku podziału cytoplazmy. Śluźnia odżywia się, porusza wewnątrz butwiejących kłód lub w ściółce, a po osiągnięciu odpowiedniego stadium fizjologicznego przemieszcza się na powierzchnię podłoża, w którym bytowała i tworzy zarodnie. W zarodniach, po podziale redukcyjnym (mejozie) powstają haploidalne zarodniki, które w sprzyjających warunkach kiełkują, uwalniając pełzaki (miksameby) lub pływki (miksmonady). Po kopulacji pełzaków lub pływek powstaje pełzakowata zygota początek śluźni. W czasie suszy lub przy spadku temperatury pełzaki i pływki mogą przejść w stadia spoczynkowe (mikrocysty). Także śluźnia może rozpaść się na kilka większych stadiów przetrwalnikowych skleroty. Zarodnie śluzowców dzieli się na trzy kategorie: pierwoszczowocnie, zrosłozarodnie i zarodnie właściwe. Pierwoszczowocnie powstają przez otoczenie okrywą (peridium) grubszych pasemek śluźni. Przypominają kształtem samą śluźnię lub rozpadają się na krótsze lub dłuższe fragmenty (pierwoszczowocnie listewkowate, wałeczkowate). Zrosłozarodnie powstają przez otoczenie wspólną okrywą pewnej liczby zaczynających się tworzyć zarodni. Są to zwykle struktury większe, mierzące od kilku do kilkuset milimetrów. Zarodnie właściwe powstają z każdego fragmentu śluźni, który otacza się indywidualną okrywą. Mogą być wyniesione na trzonkach lub siedzące. Wewnątrz zarodni, obok zarodników, występuje system rurek lub nici tworzący włośnię (capillitium). Twór ten może być systemem odgałęzień kolumienki, nazywamy go wtedy włośnią siatkową lub składać się z luźnych, niepołączonych ze sobą elementów (sprężyc), tworząc włośnię sprężycową. Niekiedy sprężyce połączone są w siatkę, np. u gatunków z rodzaju strzępek Arcyria. Rozmiary zarodników, ich urzeźbienie oraz charakter włośni są ważnymi cechami diagnostycznymi. U niektórych śluzowców, na powierzchni zarodni lub w ich wnętrzu, występuje węglan wapnia. Wewnątrz zarodni, w rozszerzeniach rurek włośni występują niekiedy większe skupienia kryształów węglanu wapnia wapniaczki. Ich kształt i wielkość również stanowią ważne cechy diagnostyczne. Gdzie szukać śluzowców? Śluzowców należy szukać przede wszystkim tam, gdzie gromadzi się dużo materii organicznej. Wszelkie butwiejące kłody, pniaki, konary i sterty gałęzi w lasach to potencjalne miejsca występowania śluzowców. Właśnie w środowisku leśnym zacienienie zapewnia dłuższe utrzymywanie się wilgoci niezbędnej dla rozwoju tych organizmów. Jak ważne dla bioróżnorodności lasu jest pozostawianie w nim wszelkich kłód, przekonuje książka Drugie życie drzewa (Gutowski J.M. red., Bobiec A., Pawlaczyk P., Zub K., WWF Polska, Warszawa Hajnówka 2004). Innym, ważnym podłożem jest ściółka. W licznych, śródmiejskich lasach Wrocławia jesienią wygrabia się liście z alejek i ścieżek spacerowych. Pozostawione po tym zabiegu sterty liści przygotowane podłoża są miejscem, gdzie w następnym sezonie wegetacyjnym masowo rozwijają się śluzowce ściółkowe. W okresach częstszych opadów organizmy te 3

4 mogą pojawić się wszędzie. Zrosłozarodnie rulika groniastego występowały nawet na starych sztachetach płotu otaczającego wiejski ogródek. Dalsze wskazówki znajdzie Czytelnik w Metodach badania śluzowców (Stojanowska, Panek 2008). Kiedy szukać śluzowców? Musimy pamiętać o tym, że owocowania śluzowców, zwłaszcza drobne zarodnie właściwe, są nietrwałe i każda gwałtowniejsza ulewa je niszczy. Poza tym, zarodniki wysypują się z otwartych zarodni stosunkowo szybko, zarodnie się rozpadają i nie nadają do oznaczania. Również okres przedłużającej się suszy nie sprzyja tworzeniu zarodni. Najlepiej na zbiór wybrać się dwa, trzy dni po deszczu, kiedy zwiększa się szansa na znalezienie świeżych owocowań. Generalnie sprawdza się zasada: im częściej w terenie, tym więcej gatunków. Pierwsze śluzowce pojawiają się wiosną, wkrótce po stopnieniu śniegu. Wtedy najczęściej jednak znajdziemy stare, zachowane od ubiegłej jesieni zarodnie. Dobrym miesiącem na rozpoczęcie badań terenowych jest czerwiec. W miarę upływu czasu gatunków będzie przybywać. Niektóre śluzowce zarodnikują aż do pierwszych przymrozków i dopiero opady śniegu kończą ich rozwój. Z czym na śluzowce? Zaopatrujemy się w sztywne, tekturowe pudełka (najmniejsze po zapałkach), do których na dno wkładamy odpowiednio przyciętą ligninę. Zarodnie zbieramy razem z cienką warstwą podłoża, dlatego musimy mieć ostry nóż. Zebrany materiał umieszczamy w pudełku i staramy się tak go zabezpieczyć, żeby do minimum ograniczyć przesuwanie i ocieranie się o ściany. Nieodzowna jest także dobra lupa, która pozwoli dostrzec szczegóły budowy zarodni. Przyda się także pinceta. W terenie robimy notatki dotyczące daty, miejsca zbioru, rodzaju podłoża itp. Po powrocie zebrany materiał czyścimy z niepotrzebnych szczątków roślinnych, usuwamy nadmiar podłoża i przede wszystkim owady, które mogą zniszczyć nasze zbiory. Śluzowce suszymy. Zazwyczaj wystarczy wymienić wilgotną ligninę na suchą i zostawić pudełka otwarte. Jeśli tego nie zrobimy, zbiory najprawdopodobniej zapleśnieją i staną się nieprzydatne. Czasem zebrane zostaną zarodnie niedojrzałe, które po dotknięciu rozpływają się. Łatwo je doprowadzić do dojrzałości, ale w tym wypadku suszenie nie powinno być zbyt szybkie. Początkowo każdy paproch podejrzany będzie o bycie śluzowcem. Te prawdziwe, przy dotknięciu łatwo się rozmazują, ujawniając masę zarodników, lub prószą zarodnikami. Wszystko, co zachowuje się przy dotknięciu inaczej, najprawdopodobniej śluzowcem nie jest.

Klucz do rozpoznawania wybranych gatunków śluzowców północno-wschodniej Polski (obejmuje 50 taksonów). 1 Zamkniętych zarodni brak; na powierzchni butwiejącego drewna, na mszakach, białe lub żółtawe kosmki, proste lub rozgałęzione, wolne lub zrośnięte... 2 1* Zamknięte zarodnie (pierwoszczowocnie, zrosłozarodnie, zarodnie właściwe) obecne... 3 2 Białe kosmki proste lub rozgałęzione, kilka mm wysokie (do 10), nie są zrośnięte, oglądane z góry (lupa!) nie przypominają plastra miodu Ceratiomyxa fruticulosa var. fruticulosa śluzek krzaczkowaty typowy 2* Białe lub żółtawe (czasem żółtawozielone) kosmki zrośnięte, oglądane od góry przypominają plaster miodu Ceratiomyxa fruticulosa var. porioides śluzek krzaczkowaty kanalikowaty 3 Zarodnie zawierają, na powierzchni lub wewnątrz, węglan wapnia................................... 4 3* Zarodnie nie zawierają węglanu wapnia... 29 4 Węglan wapnia obecny na powierzchni zarodni w postaci gwiazdkowatych skupień kryształów, ziarenek lub tworzy gładką skorupkę; włośnia nie zawiera węglanu wapnia i nie tworzy wyraźnej siatki... 5 4* Włośnia tworzy siatkę z rurek całkowicie lub częściowo wypełnionych węglanem wapnia... 14 5 Ścianę zarodni tworzy pojedyncza błonka pokryta kryształkami wapnia, zebranymi w gwiazdkowate grupy lub kruchą skorupę... 6 5* Ściana zarodni podwójna; węglan wapnia w postaci ziarenek, niewyraźnych kryształków lub tworzy gładką skorupkę na powierzchni, ewentualnie tylko ściana wewnętrzna zwapniała... 11 6 Zrosłozarodnie pokryte różnie wykształconą, kruchą, zwapniałą korą, białe lub kremowe, rzadziej szarawe, nie są płaskie, od kilkunastu do 100 mm długie i do 30 (50) mm wysokie; wewnątrz czarna masa zarodników; na patyczkach, źdźbłach traw, pędach roślin zielnych, w ściółce, rzadziej na ziemi Mucilago crustacea pianka okazała 6* Zarodnie siedzące lub na trzonkach................ 7 5

6 7 Pierwoszczowocnie siedzące, płaskie, 0,1 0,2 mm grube, matowo lub metalicznie szare, nitkowate lub w postaci plecionki (czasem niewyraźnej), pokryte drobnymi grudkami kryształków wapnia; mogą osiągać rozmiary do 5 6 cm; na butwiejących liściach lub liściach żywych roślin Didymium serpula makulec spłaszczony 7* Zarodnie na trzonkach.......................... 8 8 Zarodnie spłaszczone (!), szarobiałe, chropowate, o średnicy 0,6 0,8 mm, przy nasadzie trzonka wgłębione; trzonki czarne, 0,4 1,0 mm wysokie; na butwiejącym drewnie i korze drzew liściastych, na roślinach zielnych i mchach Didymium clavus makulec grzybowaty 8* Zarodnie kuliste lub prawie kuliste... 9 9 Zarodnie białe, 0,4 0,7 mm średnicy, na zwapniałych, białych lub żółtawych trzonkach do 0,6 mm wysokich, wznoszących się z białej, okrągłej leżni (mogą być zarodnie siedzące!); kryształki wapnia na powierzchni zarodni tworzą grudki lub łuski, układające się w pomarszczoną skorupkę Didymium squamulosum makulec łuskowaty 9* Zarodnie na trzonkach ciemnych, brunatnych lub czarnych... 10 10 Zarodnie szarobiałe, o średnicy 0,4 1,3 mm i całkowitej wysokości 0,5 1,2 mm, na trzonkach nieprzeświecających (!), niemal czarnych, 0,2 0,6 mm wysokich; masa zarodników czarna; w ściółce na różnych jej składnikach, na drewnie przeważnie drzew liściastych Didymium melanospermum makulec pospolity 10* Zarodnie białe lub szarobiałe, 0,4 1,0 mm średnicy, na trzonkach brunatnych (!), przeświecających, u nasady ciemniejszych, 0,6 1,0 mm wysokich; masa zarodników ciemnobrązowa; na różnych składnikach ściółki, na mchach porastających pniaki drzew iglastych i liściastych Didymium nigripes makulec makówka Uwaga! Do rodzaju Didymium należy jeszcze ok. 20 innych gatunków, których rozpoznawanie bez mikroskopu jest prawie niemożliwe. 11 Zarodnie siedzące i pierwoszczowocnie z wapniem na powierzchni... 12 11* Zarodnie na krótkich trzonkach lub siedzące; na powierzchni brak wapnia.......................... 13 12 Zazwyczaj pierwoszczowocnie, rzadziej zarodnie, o powierzchni gładkiej, barwy białej od węglanu wapnia, niekiedy lekko brązowe, obłe lub lekko spłaszczone, długie do kilku cm i szerokie do 1 cm, proste lub powyginane; 0,2 0,4 mm wysokie; między nimi często kuliste

lub poduszeczkowate zarodnie o średnicy 0,4 1,0 mm; masa zarodników wewnątrz ciemnobrązowa lub czarnobrązowa; przeważnie w ściółce, na butwiejących liściach Diderma effusum szaroń rozpierzchły 12* Zarodnie siedzące, pojedynczo lub grupami, spłaszczone poduszeczkowato, okrągłe lub owalne, o średnicy 0,5 1,2 mm, zewnętrzna ściana zarodni gładka, początkowo czerwonawa lub jasnoróżowofioletowa, później płowiejąca, oddziela się od ściany wewnętrznej; wnętrze zarodni beżowe lub brunatnawoczerwone; masa zarodników czarna; na liściach ściółki, mchach, także na pędach roślin zielnych Diderma testaceum szaroń skorupiasty 13 Zarodnie jasnoszarobrunatne, czasem z ciemniejszymi polami, o średnicy 0,8 1,6 mm; trzonki krótkie, grube (czasem zarodnie siedzące); zewnętrza ściana zarodni otwiera się kilkoma działkami ukazując białą (!) stronę wewnętrzną; otwarta zarodnia przypomina miniaturkę grzyba z rodzaju gwiazdosz (Geastrum); masa zarodników czarna; na silnie zmurszałym drewnie Diderma radiatum szaroń gwiazdosz Podobnie otwierają się zarodnie Diderma floriforme szaronia długonogiego, jednak wewnętrzna strona ściany zewnętrznej jest brązowa (!) i trzonek zwykle jest dłuższy. Oba gatunki są raczej rzadkie! Uwaga! Do rodzaju Diderma należy jeszcze ok. 20 gatunków występujących na niżu, do których oznaczania potrzebny jest mikroskop. 14 Zrosłozarodnie przeważnie pokryte korą, kosmkowatą lub połyskującą, zwykle duże, mierzące od kilku do kilkudziesięciu (kilkuset!) mm... 15 14* Zarodnie, rzadziej pierwoszczowocnie, na trzonkach lub siedzące, zwykle mniejsze, o średnicy lub długości 0,5 10 mm... 19 15 Zrosłozarodnie okazałe, 15 150 mm długie, zaokrąglone lub różnokształtne, do 25 mm wysokie, przeważnie pojedyncze, złotożółte lub ochrowe (po deszczu nieraz wyblakłe); piankowata kora o powierzchni szorstkiej, kosmkowatej; występują na białej leżni; wewnątrz fioletowoczarna masa zarodników; na pniakach, kłodach, mszakach porastających butwiejące drewno, na korze drzew, nieraz na znacznej wysokości Fuligo septica var. septica wykwit zmienny typowy 15* Wygląd i rozmiary podobne, brak żółtego zabarwienia.. 16 16 Zrosłozarodnie białe, o powierzchni nieco mniej kosmkowatej niż u wykwitu zmiennego typowego; w fioletowoczarnej masie zarodników wszystkie wtręty węglanowe 7

8 białe; na podobnych podłożach jak poprzedni, jednak nieco rzadszy Fuligo septica var. candida wykwit zmienny bielejący 16* Zrosłozarodnie innej barwy....................... 17 17 Zrosłozarodnie beżowe, różowawe lub czerwonobrązowe, o średnicy 1 4 cm, pojedynczo lub w zlewających się skupieniach, czasem wydłużone do kilku cm; powierzchnia kory nie jest gładka lecz nie jest także kosmkowata; częsty tylko w niektórych rejonach Polski Fuligo septica var. rufa wykwit zmienny czerwieniejący 17* Zrosłozarodnie inne............................ 18 18 Zrosłozarodnie białoszare, szare lub szarożółte, drobne o średnicy 2 15 mm, różnokształtne lecz nie płaskie, zwykle mniej lub bardziej kuliste lub jeśli zwieszone gruszkowate; masa zarodników czarnobrunatna; najczęściej na mchach, rzadziej na gałązkach lub korze drzew Fuligo muscorum wykwit drobny 18* Zrosłozarodnie pojedyncze, zaokrąglone, półkuliste lub spłaszczone, do 50 mm średnicy (często mniejsze), do 25 mm grube, cynamonowobrązowe do czerwonobrązowych, rzadziej złotobrązowe; leżnia takiej samej barwy jak podstawa zrosłozarodni; kora gładka, czasem z drobnymi zadziorkami, matowa lub błyszcząca; masa zarodników czarnobrunatna do czarnej; w Polsce rozproszony, lokalnie częstszy Fuligo leviderma wykwit gładkościenny Uwaga! Do rodzaju Fuligo należy jeszcze kilka rzadkich w Polsce lub do tej pory nieodnalezionych gatunków. Opisane wyżej taksony różnią się ponadto zarodnikami: Fuligo septica var. septica zarodniki gęsto, drobno brodawkowane, o średnicy 7 9 (10) µm; Fuligo septica var. rufa zarodniki o średnicy 6 7 µm; Fuligo muscorum zarodniki o średnicy 10 13 µm; Fuligo leviderma zarodniki o średnicy (6)7 8 µm. 19 Na powierzchni ściany zarodni znajduje się wapno w postaci ziarenek................................. 20 19* Na powierzchni ściany zarodni nie ma wapna........ 28 20 Siatka włośni złożona z rurek wypełnionych (!) węglanem wapnia, zarodnie gruszkowate, rzadziej niemal kuliste, 0,6 1,0 x 1,0 1,3 mm; szare, z odcieniem fioletowym lub niebieskawym; występują w skupieniach po parę, do kilkunastu, na słomkowożółtych lub żółtobrunatnych, płożących się (!) trzonkach różnej długości; trzonki są w istocie pozostałością śluźni, często splątane; na iryzującej powierzchni zarodni pasemka zwapnionych ziarenek Badhamia utricularis gronianka lśniąca Uwaga! Gatunek został zamieszczony w kluczu jako

przykład przedstawiciela rodzaju Badhamia, do którego ponadto należy jeszcze ok. 20 innych. Ich identyfikacja możliwa jest tylko przy użyciu mikroskopu. 20* Rurki włośni puste (!), łączą wapniaczki... 21 21 Zarodnie prawie kuliste, siedzące lub na trzonkach, albo listewkowate lub wałeczkowate pierwoszczowocnie, otwierają się nieregularnie... 22 21* Zarodnie pucharkowate, kieliszkowate lub odwrotnie jajowate, otwierają się wieczkiem... 27 22 Węglan wapnia na ścianie zarodni biały... 23 22* Węglan wapnia na ścianie zarodni inaczej zabarwiony.. 26 23 Pierwoszczowocnie lub zarodnie siedzące... 24 23* Zarodnie na trzonkach.......................... 25 24 Pierwoszczowocnie listewkowate, falisto powyginane, do 7 mm długie i do 1 mm wysokie, 0,3 mm szerokie, białe do jasnoszarych; ściana podwójna, zewnętrzna zwapniała, otwiera się podłużną szparą; masa zarodników czarnobrunatna; na liściach w ściółce, mchach, rzadziej na drewnie i korze drzew liściastych Physarum bivalve maworek falisty 24* Zarodnie półkuliste, prawie kuliste, siedzące (0,3 0,9 mm) albo wałeczkowate pierwoszczowocnie do 5 (7) mm długie, w różnych odcieniach szarości; masa zarodników brązowa; na liściach w ściółce, butwiejącym drewnie i korze Physarum cinereum maworek zmienny 25 Zarodnie szarobiałe, prawie kuliste, niekiedy lekko spłaszczone, nie są wgłębione przy trzonku (!); średnica zarodni 0,4 1,0 mm; trzonek do 1,2 mm długi, żółty, żółtobrązowy do brązowego, podłużnie fałdowany; masa zarodników ciemnobrązowa; przeważnie na butwiejącym drewnie drzew liściastych Physarum leucophaeum maworek pospolity 25* Zarodnie białe lub szarobiałe, prawie kuliste lub spłaszczone, o średnicy 0,4 0,8 mm, przy trzonku wgłębione (!); trzonek do 1,5 mm długi, w dole ciemny, ku górze jaśniejszy, przegięty, przez co zarodnie zwieszone; ściana zarodni pęka nieregularnymi płatami; na butwiejącym drewnie, rzadziej na liściach; jeden z pospolitszych śluzowców w Polsce Physarum album maworek zwisły 26 Zarodnie siedzące, żółte lub żółtawobiałe, ciasno skupione, wydłużone lub owalne, o średnicy 0,3 0,8 mm, do 0,5 mm wysokie; ściana podwójna; po dojrzeniu zarodników zewnętrzna, zwapniona ściana odpada z górnej części zarodni i odsłania czarnobrązową masę 9

10 zarodników; w ściółce na dolnej powierzchni liści, także na butwiejącym drewnie Physarum contextum maworek poplątany 26* Zarodnie na trzonkach, jaskrawopomarańczowe, wyraźnie spłaszczone, przy trzonku wgłębione, o wymiarach 0,3 0,6 x 0,2 0,3 mm; trzonki przegięte, czarne, czarnobrązowe do brązowych, ku szczytowi jaśniejsze Physarum viride var. aurantium maworek zielonkawy złotawy (odmiana jest częstsza od Physarum viride var. viride, która ma jaśniejsze i nieco mniejsze zarodnie) Uwaga! Do rodzaju Physarum należy ok. 60 gatunków zewnętrznie często do siebie podobnych. Identyfikacja możliwa tylko przy użyciu mikroskopu. 27 Ściana zarodni gładka, brązowa; zarodnie kieliszkowate, do 1,2 mm wysokie, zamknięte płaskim lub nieco wypukłym wieczkiem; trzonek 0,3 0,4 mm wysoki; masa zarodników ciemnobrunatna, prawie czarna; w ściółce na różnych jej składnikach, rzadziej na butwiejącym drewnie Craterium minutum kubeczek mylnik 27* Zarodnie odwrotnie jajowate, w górnej części białe od węglanu wapnia, 0,3 0,8 mm średnicy, w dole brązowe, na trzonkach do 0,6 mm długich; masa zarodników czarnobrunatna; w ściółce, na różnych jej komponentach Craterium leucocephalum kubeczek białoczubek Uwaga! Do rodzaju Craterium należy jeszcze kilka rzadziej występujących gatunków. 28 Zarodnie o średnicy do 1 mm, 1,0 1,25 mm długie, kolbkowate lub odwrotnie jajowate, połyskliwe, ciemno lub jasnobrązowe, z żółtym, ceglastym lub czerwonym odcieniem; osadzone na błonkowatych (!), jasnych trzonkach do 1 mm długich; występuje gromadnie na różnych składnikach ściółki, leżących gałązkach, także na nasadach drzew i krzewów, na żywych roślinach zielnych i mchach; pojawia się nieregularnie, okresowo, lokalnie pospolity Leocarpus fragilis gładysz kruchy 28* Zarodnie cylindryczne, ciemne, prawie czarne, do 1 mm długie, osadzone na białych trzonkach 0,2 0,4 mm wysokich, w nasadzie zgrubiałych; ściana świeżych zarodni z niebieskofioletowym, metalicznym połyskiem; gromadnie na różnych składnikach ściółki, zwłaszcza na ogonkach liściowych, nerwach, wzdłuż krawędzi blaszek, na żywych roślinach zielnych, patyczkach i gałązkach Diachea leucopodia żałobnia białonóżka 29 Masa zarodników czarna, ciemno- lub jasnobrunatna (jeśli zarodniki brązowe, patrz także 36)... 30 29* Masa zarodników jasna, inaczej zabarwiona... 36

30 Zrosłozarodnie pokryte czarną, kruchą korą, która szybko pęka i zanika; mogą osiągać do 8 cm średnicy i do 1 cm grubości; masa zarodników czarna; włośnia nie tworzy wyraźnej siatki; najczęściej na niemal zdrowym drewnie drzew iglastych Amaurochaete atra smętosz czarny 30* Zarodnie właściwe, na ogół na trzonkach... 31 31 Zarodnie wydłużone, walcowate na rurkowatych trzonkach; ściana zarodni wcześnie zanika, włośnia jest systemem odgałęzień kolumienki; tworzy siatkę na całej powierzchni zarodni............................ 32 31* Włośnia nie tworzy siatki na powierzchni zarodni lub tworzy siatkę częściową; zarodnie wydłużone, cylindryczne lub krótko cylindryczne, kulistawe, do niemal kulistych.. 33 32 Zarodnie ciemnobrunatne, prawie czarne, wraz z trzonkiem do 20 mm wysokie, tworzą skupienia na brunatnej leżni; czarny trzonek zajmuje 1/3 1/2 całej wysokości; na butwiejącym drewnie Stemonitis fusca paździorek ciemny 32* Zarodnie rdzawobrunatne, 5 20 mm wysokie, stoją w skupieniach na brunatnej leżni; czarny trzonek zajmuje 1/3 1/2 całej wysokości; na butwiejącym drewnie przeważnie drzew iglastych, rzadziej liściastych lub na mchach Stemonitis axifera paździorek rdzawy Uwaga! Do rodzaju Stemonitis należy ok. 10 innych gatunków, których rozpoznawanie w terenie jest praktycznie niemożliwe. 33 Zarodnie ciasno skupione, cylindryczne, 2 6 (8, wg niektórych źródeł do 12) mm wysokie, ciemnobrunatne lub niemal czarne, na trzonkach 1 3 mm długich, wzniesione lub leżące; włośnia tworzy gęstą siatkę wewnętrzną; siatka zewnętrzna z wolnymi (!) odgałęzieniami; masa zarodników brunatnoczarna Stemonaria irregularis paździorecznik zmienny 33* Zarodnie nie tak gęsto skupione, na trzonkach krótszych lub dłuższych od zarodni, cylindryczne lub innego kształtu...................................... 34 34 Zarodnie cylindryczne, na trzonkach krótszych od zarodni, młode pokryte srebrzystą błonką, później brązowe, błonka utrzymuje się tylko na trzonku, 1,5 3,5 (5) mm wysokie; przeważnie na butwiejącym drewnie drzew liściastych Stemonitopsis typhina paździoreczek gęsty 34* Zarodnie innego kształtu........................ 35 35 Zarodnie ciemnobrunatne, niemal czarne, o średnicy do 0,7 mm, kulistawe, jajowate lub nieco wydłużone, stoją na czarnych trzonkach 1 3 mm wysokich; masa zarodników brunatnoczarna Comatricha nigra czuprynka czarna 11

12 Uwaga! Rozróżnianie rodzajów Stemonaria, Stemonitis, Stemonitopsis i Comatricha jest bardzo trudne, poza nielicznymi wyjątkami niemożliwe w terenie. W starszym ujęciu gatunki Stemonaria (kilka gatunków) i Stemonitopsis (7) należały albo do rodzaju Comatricha albo Stemonitis. 35* Ściana zarodni z metalicznym połyskiem; zarodnie kuliste, o średnicy do 0,5 mm, na czarnych, wyprostowanych, szydłowatych trzonkach, do 1,5 mm wysokich; masa zarodników czarna Lamproderma arcyrionema błyszczak siatkowaty Uwaga! Do rodzaju Lamproderma należy ok. 35 gatunków, które oznaczać można tylko przy użyciu mikroskopu. 36 Jednowarstwowe, ciasne, poduszeczkowate skupienia stojących pionowo zarodni barwy mlecznej czekolady (młode malinowe!), na białej (!) leżni, o średnicy od 0,5 do kilku cm; średnica zarodni ok. 0,4 mm; zarodnie nie mają trzonków (!), do 3 mm wysokie Tubulifera arachnoidea zlepniczek walcowaty 36* Wygląd zarodni inny... 37 37 Zrosłozarodnie poduszeczkowate, pokryte srebrzystą lub brunatną korą, koliste albo owalne, 2 10 cm średnicy, na brunatnej leżni; masa zarodników brązowa lub rdzawobrązowa Reticularia lycoperdon samotek zmienny 37* Wygląd zarodni inny... 38 38 Zrosłozarodnie płaskie, 0,5 1,0 mm wysokie (rzadko do 2 mm wysokie), o średnicy 0,2 10,0 cm, rdzawe lub szarobrązowe, zwykle na białej (!) leżni; masa zarodników koloru musztardy, do cynamonowobrązowej Dictydiaethalium plumbeum dęblik szóstak 38* Wygląd zarodni inny... 39 39 Zrosłozarodnie kuliste, półkuliste, o średnicy od kilku do kilkunastu mm, w różnych odcieniach brązu i szarości, młode malinowe; masa zarodników przeważnie w różnych odcieniach szarożółtego; na kłodach, pniakach, gałązkach leżących na ziemi, zwykle grupami, rzadziej pojedynczo; jeden z najpospolitszych śluzowców Lycogala epidendrum rulik groniasty 39* Wygląd zarodni inny... 40 40 Zrosłozarodnie stożkowate, 1 3 mm wysokie, o średnicy do 2 mm u podstawy, brązowe, szarobrązowe, niekiedy z odcieniem oliwkowym, z ciemniejszym wzorkiem na powierzchni; masa zarodników szarożółtawa Lycogala conicum rulik stożkowaty 40* Wygląd zarodni inny... 41 41 Zarodnie siedzące, kuliste lub półkuliste, w ciasnych grupach, brązowoczerwone, ciemnobrązowe do prawie czarnych, o średnicy 0,2 1,2 mm (niekiedy pierwosz

czowocnie krótkie, do 1,5 mm), na wspólnej, brązowej leżni; masa zarodników złotożółta; przeważnie na korze drzew liściastych, rzadziej na butwiejącym drewnie Perichaena corticalis dorzutka pospolita 41* Wygląd zarodni inny... 42 42 Ściana zarodni zanikająca, pozostawia w dolnej części kieliszek, z którym połączona jest siatkowata, rozprężająca się włośnia (niekiedy wolne końce włośni zagłębione w trzonku); na trzonkach różnej długości... 43 42* Ściana zarodni raczej trwała... 45 43 Zarodnie do 2 (4) mm długie, jasnopopielate, prawie białe albo szare z odcieniem żółtawym, niebieskawym lub zielonkawym, jajowate albo cylindryczne, wyprostowane (!), na trzonkach 0,3 2,0 mm wysokich, ciemniejszych od zarodni; pojedynczo lub grupami; najczęściej na butwiejącym drewnie drzew liściastych i iglastych Arcyria cinerea strzępek wyprostowany 43* Kolor zarodni inny............................. 44 44 Zarodnie w różnych odcieniach żółci, prawie siedzące lub na krótkich trzonkach, po rozprężeniu się włośni osiągają długość do 13 mm i średnicę 1 mm; zebrane w ciasne pęczki, w których z centrum rozchylają się na zewnątrz Arcyria obvelata strzępek zwisły 44* Zarodnie amarantowe, czerwonobrązowe, rzadziej brązowe (starsze); po rozprężeniu włośni osiągają długość do 6 mm i średnicę do 1,2 mm; na ciemnoczerwonych trzonkach, do 1 mm wysokich; tworzą najczęściej zwarte grupy na powierzchni do kilku cm 2 ; najczęściej na drewnie drzew iglastych Arcyria denudata strzępek błyszczący Uwaga! Do rodzaju Arcyria należy jeszcze kilkanaście innych gatunków, których rozpoznawanie bez mikroskopu jest praktycznie niemożliwe. 45 Zarodnie mniej więcej kuliste, po kilka do kilkunastu na wspólnym trzonku... 46 45* Pierwoszczowocnie, zarodnie siedzące lub pojedynczo na trzonkach... 47 46 Zarodnie kuliste, gruszkowate, czerwonobrązowe, miedzianobrązowe, do czarnych, o średnicy 0,5 0,7 mm; otwierają się nieregularnymi płatami; włośnia i zarodniki czerwonobrązowe Metatrichia floriformis bukietek wysmukły 46* Zarodnie kulistawe do cylindrycznych, po kilka (do kilkunastu) na wspólnym trzonku, czarne, czerwonobrązowe, miedzianoczerwone, błyszczące, o średnicy 0,5 0,7 mm; otwierają się okrągłym wieczkiem (lupa!); włośnia ceglastoczerwona do rdzawobrązowej; masa zarodników brązowoczerwona lub rdzawa Metatrichia vesparia bukietek malinowy 13

14 47 Elementy włośni połączone w siatkę; włośnia delikatnie pociągnięta pincetą rozciąga się i nie wyrywa kłaczkami; pierwoszczowocnie pomarańczowe lub maczugowate, w różnych odcieniach żółci, zarodnie na brunatnych trzonkach... 48 47* Elementy włośni niepołączone w siatkę; pociągnięte pincetą wyrywają się kłaczkami; zarodnie na trzonkach lub siedzące, w różnych odcieniach żółci, do oliwkowobrązowych... 49 48 Pierwoszczowocnie żółte, do pomarańczowo ceglastych, w postaci plecionki, przez jej oczka widać podłoże; rozmiary pierwoszczowocni od kilku do kilkudziesięciu mm; na butwiejącym drewnie, często schowane pod odstającą korą Hemitrichia serpula zapletka czołgaczek 48* Zarodnie maczugowate, do niemal kulistych, o średnicy 0,6 1,0 mm, na brunatnych trzonkach do 2 mm długich, stoją w luźnych gromadach na cienkiej, ciemnobrunatnej leżni; przeważnie na drewnie drzew liściastych, rzadziej iglastych; najczęściej pojawia się w okresie od lipca do września Hemitrichia clavata zapletka maczugowata Uwaga! Do rodzaju Hemitrichia należy jeszcze kilka innych gatunków, które w terenie są trudne do rozróżnienia. 49 Zarodnie maczugowate, siedzące w ciasnych grupach, brązowozłote, do ochrowych, o wymiarach 0,5 1,5 mm x 1,0 2,8 mm; masa zarodników jasnożółta; na butwiejącym drewnie drzew liściastych i iglastych; najczęściej od lipca do października; wiosną lub późną jesienią można znaleźć zarodnie mniej lub bardziej zniszczone Trichia favoginea kędziorek złocik 49* Zarodnie na trzonkach, jeśli siedzące to nie maczugowate... 50 50 Zarodnie na wyraźnych trzonkach, gruszkowate, ochro wo brązowe lub żółtobrązowe, o wymiarach 0,3 1,5 mm x 2,0 4,5 mm (razem z trzonkiem); trzonek 0,8 3,0 mm długi, brązowy do ciemnoczerwonobrązowego; masa zarodników i włośnia żółtobrązowa; na butwiejącym drewnie drzew liściastych i iglastych Trichia decipiens kędziorek mylny Uwaga! Obok typowego gatunku występuje odmiana T. decipiens var. olivacea kędziorek mylny oliwkowaty, o nieco mniejszych i bardziej okrągłych zarodniach. 50* Zarodnie siedzące... 51 51 Zarodnie kulistawe, do krótko robaczkowatych, w ciasnych (!), licznych grupach, jasnobrązowe, brązowozłote, do ochrowych, o średnicy 0,2 1,2 mm, do 1 mm

wysokie; często zniekształcone przez wzajemne uciskanie; masa zarodników złota do złotobrązowej lub brudnopomarańczowej; najczęściej jesienią, na butwiejącym drewnie drzew liściastych, rzadziej iglastych Trichia persimilis kędziorek siedzący 51* Zarodnie siedzące lub na krótkich trzonkach, pierwoszczowocnie rzadko wałeczkowate, żółte, brązowożółte do ciemnooliwkowobrązowych, kuliste do cylindrycznych, o średnicy 0,4 1,2 mm i całkowitej wysokości do 1,5 mm; trzonek, jeśli jest, 0,1 0,5 mm długi, ciemny, prawie czarny; masa zarodników oliwkowozłocista do złocistej; od sierpnia do października, przeważnie na butwiejącym drewnie drzew liściastych, rzadziej iglastych Trichia varia kędziorek różnokształtny Uwaga! Do rodzaju Trichia należy jeszcze kilkanaście innych taksonów, trudnych do rozpoznania w terenie. Przegląd wybranych gatunków Śluzek krzaczkowaty typowy Ceratiomyxa fruticulosa var. fruticulosa Opis: nie tworzy zamkniętych zarodni; zarodniki powstają na białych lub delikatnie zabarwionych na żółto lub zielonkawo prostych lub rozgałęzionych wyrostkach, do 10 mm wysokości. Podłoże: próchniejące pnie, pniaki, kłody drzew iglastych i liściastych, kłody porośnięte mszakami; często pokrywa znaczne powierzchnie. Występowanie: lasy, od wczesnej wiosny aż z krótszymi lub dłuższymi przerwami do końca sezonu wegetacyjnego; w Polsce jeden z najpospolitszych śluzowców. PRZEGLĄD WYBRANYCH GATUNKÓW Wyrostki zarodnikotwórcze 15

PRZEGLĄD WYBRANYCH GATUNKÓW Śluzek krzaczkowaty kanalikowaty Ceratiomyxa fruticulosa var. porioides Opis: od formy typowej różni się wyrostkami zarodnikotwórczymi połączonymi w siatkę; oglądane z góry (lupa!) przypominają plaster miodu; białe lub żółtawe. Podłoże: jak forma typowa. Występowanie: jak forma typowa lecz rzadziej. Wyrostki zarodnikotwórcze zrośnięte Wykwit zmienny typowy Fuligo septica var. septica Opis: zrosłozarodnie barwy żółtej lub brązowożółtej o wielkości jednego do kilku (kilkunastu) centymetrów; powierzchnia zrosłozarodni kłaczkowato-chropowata; kora o różnej grubości, krucha, zwapniona; kształt zrosłozarodni bardzo różny; wnętrze wypełnione masą brudnofioletowych, prawie gładkich lub delikatnie brodawkowanych zarodników o średnicy 7 10 μm (mikroskop!); śluźnia najczęściej żółta. Podłoże: próchniejące drewno i kora różnych drzew iglastych i liściastych, ściółka, mchy porastające kłody; niekiedy na znacznej (do kilku metrów) wysokości; gatunek wielopodłożowy. Występowanie: w lasach, parkach, przez cały sezon wegetacyjny; jeden z najpospolitszych gatunków. 16 Śluźnia Dojrzała zrosłozarodnia

Dojrzała zrosłozarodnia Wykwit zmienny bielejący Fuligo septica var. candida Opis: od formy typowej różni się brakiem żółtego barwnika, stąd zrosłozarodnie białe, różnokształtne, najczęściej o średnicy jednego do kilku centymetrów. Podłoże: jak forma typowa, jednak częściej na pniakach i butwiejącym drewnie różnych drzew, także na mszakach porastających kłody. Występowanie: w lasach, rzadziej od formy typowej, przez cały sezon wegetacyjny. PRZEGLĄD WYBRANYCH GATUNKÓW Śluźnia formująca zrosłozarodnię Dojrzała zrosłozarodnia 17

PRZEGLĄD WYBRANYCH GATUNKÓW Wykwit zmienny czerwieniejący Fuligo septica var. rufa Opis: zrosłozarodnie najczęściej zaokrąglone, o średnicy 1 4 cm, rzadziej wydłużone, od beżoworóżowych do różowobrunatnych, o korze gładszej niż u wyżej opisanych form; zarodniki brunatne z odcieniem fioletowym (6 7 μm); włośnia czerwonawa; leżnia brunatnawa, gładka. Podłoże: w miejscach zacienionych, preferuje drewno i korę drzew liściastych, rzadziej na drewnie drzew iglastych albo mchach. Występowanie: w lasach, rozpowszechniony, ale rzadziej od wyżej opisanych form. Wykwit drobny Fuligo muscorum Opis: zrosłozarodnie szare lub żółtawe, różnego kształtu, drobne, o średnicy 2 15 mm, pojedynczo lub gromadnie na szarej lub żółtawej leżni; kora bardzo cienka lub jej brak; zarodniki w masie czarnobrunatne, w świetle przechodzącym fioletowobrunatne, brodawkowane, 10 13 μm. Podłoże: na mchach naziemnych lub porastających butwiejące drewno, także na silnie spróchniałym drewnie świerkowym. Występowanie: w lasach grądowych, łęgach i olsach, latem i jesienią. 18 Dojrzała zrosłozarodnia Dojrzewające zrosłozarodnie

Formujące się zrosłozarodnie Wykwit gładkościenny Fuligo leviderma Opis: zrosłozarodnie pojedyncze, zaokrąglone, półkuliste, spłaszczone, do 5 cm średnicy, często mniejsze, do 25 mm grube; cynamonowobrązowe, czerwonobrązowe, rzadziej żółtobrązowe, na gładkiej lub siatkowatej leżni u podstawy zrosłozarodni zabarwionej tak, jak ona; kora najczęściej gładka, rzadziej delikatnie kosmkowata, matowa do połyskującej, dość gruba (50 100 μm); zarodniki w masie czarnobrązowe do czarnych, gęsto brodawkowane, 7 8 μm. Podłoże: na kłodach drzew liściastych (dąb, osika), na korze żywych drzew liściastych, na kłodach świerkowych. Występowanie: przeważnie w grądach, rzadziej w lasach borowych przez cały sezon wegetacyjny; może być znaleziony także poza terenami leśnymi. PRZEGLĄD WYBRANYCH GATUNKÓW Dojrzała zrosłozarodnia Dojrzała zrosłozarodnia 19

PRZEGLĄD WYBRANYCH GATUNKÓW Gronianka lśniąca Badhamia utricularis Opis: zarodnie gruszkowate, rzadziej prawie kuliste, o rozmiarach 06 1,0 x 1,0 1,3 mm, szare z odcieniem fioletowym lub niebieskawym; w skupieniach po parę do kilkunastu na słomkowożółtych lub żółtobrązowych, płożących się trzonkach różnej długości; ściana zarodni delikatna, błonkowata, przezroczysta, iryzująca, z rzadka pokryta drobnymi, cienkimi pasemkami zwapnionych ziarenek; masa zarodników ciemnobrunatna, zarodniki kuliste, brodawkowate, 9,5 11,5 μm. Podłoże: przeważnie na kłodach i konarach drzew liściastych, w ściółce na liściach dębu, sporadycznie na żywych owocnikach grzybów hubowatych. Występowanie: w grądach, borach mieszanych i borze bagiennym, w drugiej części sezonu wegetacyjnego. Maworek falisty Physarum bivalve Opis: pierwoszczowocnie o różnej długości (do 7 mm), proste lub powyginane, niekiedy tworzą nieregularną siatkę, białe, stoją pionowo, do 1 mm wysokie i 0,3 mm szerokie; chropowata ściana złożona z dwu warstw przylegających do siebie, zewnętrzna warstwa pokryta ziarenkami węglanu wapnia, gruba i krucha otwiera się podłużną szparą, wewnętrzna na ogół bezbarwna; bezbarwne nitki włośni z licznymi wapniaczkami; zarodniki w masie czarnobrązowe, 8 10 μm średnicy. Podłoże: na żywych mszakach, szczątkach liści drzew liściastych, na próchniejących gałęziach olszy. Występowanie: w olsach i łęgach, w drugiej części sezonu wegetacyjnego. 20 Dojrzewające (żółtobrązowe) i dojrzałe zarodnie Dojrzałe pierwoszczowocnie listewkowate

Maworek pospolity Physarum leucophaeum Opis: zarodnie szarobiałe, prawie kuliste, czasem nieco spłaszczone, o średnicy 0,5 1,0 mm, siedzące lub na trzonkach 0,2 1,0 mm wysokich; ściana bezbarwna, pokryta dość szczelnie żyłkowatymi lub zaokrąglonymi skupieniami zwapniałych ziarenek; jeśli te są luźno rozrzucone, zarodnie wydają się szarobrunatne z fioletowym odcieniem; rurka trzonka o ścianie pofałdowanej, zawiera substancję odrzuconą, czasem wapno stąd barwa trzonka różna, od brunatnej do niemal białej; zarodnia przy trzonku bez wgłębienia (!), nieco wypukła; zarodniki w masie brązowe, w świetle przechodzącym nabierają odcienia fioletowego, 8,5 10,5 μm. Podłoże: na silnie spróchniałych pniakach, kłodach i konarach drzew liściastych, rzadziej iglastych, na ściółce i żywych mchach. Występowanie: głównie w grądach, sporadycznie w olsach i borze bagiennym, latem i wczesną jesienią. PRZEGLĄD WYBRANYCH GATUNKÓW Dojrzałe pierwoszczowocnie listewkowate 21

PRZEGLĄD WYBRANYCH GATUNKÓW Maworek zmienny Physarum cinereum Opis: zarodnie prawie kuliste lub nieco nieforemne, o średnicy 0,5 0,9 mm albo wałeczkowate pierwoszczowocnie, siedzą w skupieniach na podłożu, bez wyraźnej leżni, białe lub szare, pokryte bezbarwną błonką wysyconą skupieniami zwapniałych ziarenek; włośnia z wapniaczkami; zarodniki w masie brązowe, w świetle przechodzącym nabierają odcienia fioletowego, 8 11 μm średnicy. Podłoże: na kłodach i stojących martwych drzewach liściastych i iglastych, w ściółce na opadłych liściach, na żywych mszakach; gatunek wielopodłożowy. Występowanie: w grądach, borach mieszanych i bagiennych, w drugiej części sezonu wegetacyjnego. Pierwoszczowocnie wałeczkowate 22

Maworek zwisły Physarum album Opis: zarodnie szarobiałe, kuliste lub spłaszczone, przy trzonku wgłębione (!), o średnicy 0,4 0,8 mm; trzonki do 1 mm wysokie, przeważnie w górnej części wygięte, przez co zarodnie zwisłe; ściana zarodni pokryta skupieniami ziarenek wapna, rozpada się na nieregularne płaty trzymające się nitek włośni; trzonek w dole ciemnobrunatny, w górze jaśniejszy, żółtawy, zawiera substancje odrzuconą; wapniaczki włośni drobne, przeważnie wydłużone, nieliczne; zarodniki brudnofioletowe, drobno brodawkowane, 8 10 μm. Podłoże: kłody, gałęzie i kawałki drewna drzew liściastych, rzadziej iglastych; sporadycznie na owocnikach grzybów resupinatowych. Występowanie: najczęściej w grądach ale także we wszystkich innych typach lasów, w zaroślach wierzbowych, latem i jesienią. PRZEGLĄD WYBRANYCH GATUNKÓW 23

PRZEGLĄD WYBRANYCH GATUNKÓW Maworek zielonkawy złotawy Physarum viride var. aurantium Opis: zarodnie jaskrawo pomarańczowe, spłaszczone, przy trzonku wgłębione, o średnicy 0,3 0,6 mm i 0,2 0,3 mm grube, trzonki brunatne, rzadziej czarne, do 1 mm wysokie; błonkowata ściana pokryta skupieniami pomarańczowych, zwapniałych ziarenek, rozpada się na nieregularne płaty trzymające się nitek włośni, trzonki często wygięta a zarodnie zwieszone; zarodniki jasnobrudnofioletowe, 7,5-9 μm średnicy. Podłoże: na próchniejących kłodach, pniach i pniakach drzew liściastych i iglastych, w ściółce na martwych liściach i gałązkach. Występowanie: w ubogich grądach, borach mieszanych i łęgach przystrumieniowych, latem i jesienią. Dojrzewające zarodnie 24

Maworek poplątany Physarum contextum Opis: zarodnie żółte lub białożółte, siedzące, o średnicy 0,4 1,5 mm, ciasno skupione na leżni tego samego koloru; ściana złożona z dwu warstw, zewnętrzna zwapniona, po dojrzeniu zarodników odpada z górnej części zarodni odsłaniając warstwę wewnętrzną; kolumienki brak, włośnia z nitek bezbarwnych łączy liczne, drobne, bryłowate, białe lub żółtawe wapniaczki; zarodniki ciemnobrunatne z odcieniem fioletowym, 11 13 μm średnicy, kolczaste. Podłoże: próchniejące drewno drzew liściastych, także w ściółce, na liściach, mchach i gałązkach. Występowanie: w olsach i grądach, latem i jesienią. Kubeczek mylnik Craterium minutum Opis: zarodnie o kształcie kieliszka do 1,2 mm wysokiego, zamkniętego płaskim lub delikatnie wypukłym wieczkiem, stoją w gromadach na trzonkach 0,3 04, mm wysokich; ściana zarodni gładka, brunatna lub jasnożółtobrunatna, złożona z dwu błon; zewnętrzna zabarwiona, bezwapienna, tworzy wokół wieczka zgrubiały brzeg, w dolnej części sfałdowana przechodzi w pofałdowaną, brunatną ścianę rurki trzonka; wieczko tworzy błonka wewnętrzna, pokryta zwapnioną substancją, co powoduje, że jest jaśniej zabarwione lub białe; nitki włośni bezbarwne, łączą duże, białe, bryłowate wapniaczki; masa zarodników ciemnobrunatna, prawie czarna; zarodniki delikatnie brodawkowate, 8 9 μm średnicy. Podłoże: w ściółce na opadłych liściach drzew liściastych, na próchniejących gałązkach drzew liściastych. Występowanie: w grądach i olsach, latem. PRZEGLĄD WYBRANYCH GATUNKÓW 25

PRZEGLĄD WYBRANYCH GATUNKÓW Kubeczek białoczubek Craterium leucocephalum Opis: zarodnie owalne, odwrotnie jajowate lub kulistawe, o średnicy 0,3 0,8 mm, na krótkich trzonkach lub rzadziej prawie siedzące; w 2/3 górnej części pokryte wapnem, białe lub popielatoszare, w dolnej części brązowe lub jasnobrązowe, matowe lub połyskujące; wypukłe, niewyraźnie zaznaczone wieczko z powierzchnią chropowatą; w zarodni część wapniaczków zlewa się w kolumienkę rzekomą; zarodniki w masie czarne, 7 9 μm średnicy, drobno brodawkowane. Podłoże: w ściółce na martwych liściach, korze i gałązkach drzew liściastych. Występowanie: w grądach, olsach, łęgach; od wczesnego lata do jesieni. Pianka okazała Mucilago crustacea Opis: zrosłozarodnie o bardzo różnych kształtach, do 10 cm długie i do 3 (5) cm grube, często obejmują łodygi roślin zielnych, gałązki żywych krzewów; błonkowata ściana zrosłozarodni pokryta gęsto kryształkami wapnia, biała lub szarawa, wnętrze wypełnia czarna masa zarodników i obfita włośnia; zarodniki ciemnobrunatne o odcieniu fioletowym, wyraźnie kolczaste, o średnicy 10,5 13,5 μm. Podłoże: gałązki żywych drzew i krzewów liściastych, łodygi roślin zielnych, na liściach w ściółce, na opadłych gałązkach sosny. Występowanie: w grądach, latem. 26 Dojrzałe zrosłozarodnie. Faktura kory zrosłozarodni

Gładysz kruchy Leocarpus fragilis Opis: zarodnie wydłużone, kolbkowate albo odwrotnie jajowate, o średnicy 1 mm i 1,0 2,5 mm długie, ciemno lub jasnobrązowe, z żółtym lub czerwonawym odcieniem, na jasnych, błonkowatych trzonkach, tworzą luźne gromady; ściana zarodni z dwu błon, zewnętrzna zabarwiona, gładka, wewnętrzna wpół przezroczysta; masa zarodników niemal czarna, zarodniki drobno brodawkowane, o średnicy 10 12 μm. Podłoże: w ściółce, na martwych liściach drzew liściastych i iglastych, na żywych mchach i roślinach zielnych, na martwych trawach, na korze żywych drzew i krzewów liściastych i iglastych. Występowanie: w lasach różnych typów, latem i wczesną jesienią, w pewnych latach pospolity, w innych niemal zupełnie się nie pojawia. PRZEGLĄD WYBRANYCH GATUNKÓW Zarodnie Młode zarodnie 27

PRZEGLĄD WYBRANYCH GATUNKÓW Żałobnia białonóżka Diachea leucopodia Opis: zarodnie cylindryczne, ciemne, prawie czarne, 0,3 0,9 mm długie, osadzone na białych (!) trzonkach 0,2 0,4 mm wysokich, ściana delikatna, błonkowata, iryzująca, utrzymuje się dłużej tylko w dolnej części zarodni, zwapniały trzonek przechodzi w kolumienkę, sięgającą prawie do wierzchołka zarodni, nitki włośni ciemno brunatne, odchodzą od całej powierzchni kolumienki, tworzą siatkę; zarodniki brunatne z odcieniem fioletowym, prawie gładkie, o średnicy 7,5 8,5 μm. Podłoże: w ściółce, na butwiejących liściach i gałązkach drzew liściastych, na żywych i martwych roślinach zielnych. Występowanie: w grądach i olsach, latem i wczesną jesienią. Formujące się zarodnie 28

Makulec grzybowaty Didymium clavus Opis: zarodnie na trzonkach, spłaszczone, szarobiałe, chropowate, o średnicy 0,6 0,8 mm, przy trzonku wgłębione; bezbarwną, błonkowatą ścianę zarodni pokrywają skupienia kryształów wapnia; trzonki czarne, bruzdowane, 0,4 1,0 mm wysokie, wyrastają z mniej lub bardziej wyraźnych leżni, nie tworzą kolumienek; włośnia z nitek w nasadzie bezbarwnych, dalej jasnobrunatnych, słabo rozwidlonych; masa zarodników czarna, zarodniki jasnobrunatnofioletowe, prawie gładkie, o średnicy 5,5 7,5 μm. Podłoże: w ściółce na butwiejących liściach, na butwiejącym drewnie drzew liściastych, na mchach. Występowanie: w gradach i na śródleśnym zabagnieniu, latem. Makulec pospolity Didymium melanospermum Opis: zarodnie szarobiałe lub białe, przeważnie lekko spłaszczone i wgłębione u nasady ciemnobrązowego lub czarnego, długiego (0,2 06 mm) trzonka; zarodnie o średnicy 0,4 1,3 mm, wysokie 0,5 1,2 mm, czasem siedzące (o średnicy do 1,3 mm); zarodnie posiadają na ogół własne, koliste, brązowe leżnie; powierzchnia zarodni pokryta zbitymi grudkami kanciastych kryształów wapnia; zarodniki o średnicy 9,5 14 µm, pokryte ciemnymi brodawkami, masa zarodników czarna; nitki włośni brunatne, pofałdowane, niekiedy opatrzone ciemniejszymi zgrubieniami, rozgałęzione pod kątem ostrym, nie połączone między sobą. Podłoże: w ściółce na różnych jej składnikach, na żywych mchach, na korze drzew iglastych, na silnie zmurszałych kłodach drzew liściastych. Występowanie: w grądach, borach bagiennych, olsach i borze mieszanym, od sierpnia do października. PRZEGLĄD WYBRANYCH GATUNKÓW 29

PRZEGLĄD WYBRANYCH GATUNKÓW Makulec łuskowaty Didymium squamulosum Opis: zarodnie na trzonkach, rzadziej siedzące lub pierwoszczowocnie, białe, kuliste, o średnicy 0,4 0,7 mm, z góry lekko spłaszczone, przy trzonku wgłębione; trzonki białe lub nieco żółtawe, do 0,6 mm długie, wznoszą się z białych, okrągłych leżni; ściana zarodni pokryta kryształkami węglanu wapnia skupionych w grudki albo łuski, tworzące pomarszczoną skorupkę; trzonek zwapniony, przechodzi w zarodni w półkulistą, białą kolumienkę; włośnia z nitek brunatnych lub bezbarwnych, słabo rozgałęzionych; masa zarodników prawie czarna; zarodniki o średnicy 8 10 μm, z ciemnymi brodawkami rozłożonymi równomiernie lub w skupieniach. Podłoże: w ściółce, na liściach drzew liściastych, na gnijących kwiatostanach olchy, na mchach porastających gałęzie. Występowanie: w grądach i borze mieszanym, latem. Makulec makówka Didymium nigripes Opis: zarodnie średnicy 0,4 1,0 mm, białe lub szarobiałe, kuliste albo nieco spłaszczone, u nasady trzonka lekko wgłębione; trzonki u nasady czarno brązowe, przy wierzchołku nieco jaśniejsze, 0,3 1 mm długie, puste, o ścianie pofałdowanej; powierzchnię zarodni pokrywają grudki skupionych, gwiazdkowatych kryształów wapnia; trzonek wnika do wnętrza zarodni i tworzy słupkowatą lub półkulistą, ciemnobrunatną kolumienkę; nitki włośni bezbarwne lub brązowe, rozwidlone i częściowo połączone ze sobą, nie tworząc siatki; masa zarodników czarna; zarodniki o średnicy 8 11 µm, delikatnie brodawkowate, z grupami większych, ciemniejszych brodawek. Podłoże: na różnych składnikach ściółki. Występowanie: w grądach, borach mieszanych oraz borach bagiennych, głównie latem i jesienią. 30

Makulec spłaszczony Didymium serpula Opis: pierwoszczowocnie szare lub metalicznie szare, spłaszczone, do 60 mm długie, wąskie lub szerokie, mogą tworzyć siateczkę, przez której oczka widać podłoże; ściana pokryta luźno drobnymi grudkami kryształów wapnia; część nitek włośni wrasta albo przerasta przez żółtawe pęcherzyki o średnicy 35 65 μm; zarodniki jasnobrudnofioletowe, o średnicy 8 12 μm. Podłoże: w ściółce, na liściach drzew liściastych, na żywych roślinach zielnych, resztkach paproci, na silnie spróchniałej kłodzie brzozy. Występowanie: w gradach, borach mieszanych i olsach, latem i wczesną jesienią. Śluźnia PRZEGLĄD WYBRANYCH GATUNKÓW Dojrzała pierwoszczowocnia Stara pierwoszczowocnia z widoczną włośnią 31

PRZEGLĄD WYBRANYCH GATUNKÓW Szaroń skorupiasty Diderma testaceum Opis: zarodnie spłaszczone, okrągłe lub owalne, o średnicy 0,5 1,0 mm, siedzące, w mniej lub więcej luźnych gromadach, bez wspólnej leżni; ściana zarodni gładka, w świeżych okazach różowawo lub jasnoróżowofioletowo zabarwiona, później płowieje; zewnętrzna warstwa zwapniała, skorupiasta, wewnętrzna jasno różowofioletowo brunatna; kolumienka szeroka, wypukła lub półkulista, pokryta wraz z dnem zarodni błonką brunatnoczerwonawą lub beżową; zarodniki brudnofioletowe, delikatnie brodawkowane, o średnicy 8 9,5 μm. Podłoże: w ściółce, na różnych jej składnikach, na żywych i martwych liściach turzyc, nawet na muszli ślimaka. Występowanie: w grądach, olsach i lęgach przystrumieniowych, od wczesnego lata do jesieni. 32 Stare zarodnie z widoczną włośnią

Szaroń gwiazdosz Diderma radiatum Opis: zarodnie jasnoszarobrunatne, czasem z ciemniejszymi plamami, półkuliste, nieco spłaszczone, o średnicy 0,8 1,6 mm, na krótkich, grubych trzonkach albo siedzące, tworzą luźne gromady; ściana zarodni gładka, otwiera się od szczytu zarodni kilkoma rozchylającymi się działkami ukazując białą (!) stronę wewnętrzną; trzonek brązowy lub żółtobrązowy przechodzi w kolumienkę jasnobrązową lub kremową, półkulistą lub nieregularną; włośnia obfita; masa zarodników ciemna, niemal czarna, w świetle przechodzącym zarodniki brązowofioletowe, z jednej strony jaśniejsze, gęsto delikatnie brodawkowane, o średnicy 9 11 (12) μm. Podłoże: na silnie zmurszałych pniakach i kłodach drzew liściastych, także na kłodzie świerka. Występowanie: w grądach, borach bagiennych i łęgu przystrumieniowym, latem. Szaroń rozpierzchły Diderma effusum Opis: pierwoszczowocnie lekko spłaszczone, obłe, białe lub jasnobrunatne, czasem długie kilka centymetrów, szerokie do 1 cm, mogą być połączone w nieregularną siateczkę; także zarodnie półkuliste lub wydłużone siedzące na wspólnej, białawej leżni; zewnętrzną, skorupiastą ścianę tworzą zbite ziarenka wapnia; ściana wewnętrzna jest delikatną błonką wyraźnie żółtą w dolnej części zarodni; włośnia z nitek bardzo delikatnych; zarodniki jasnobrudnofioletowe, bardzo drobno brodawkowane, o średnicy 7 9 μm. Podłoże: w ściółce, na liściach drzew liściastych, opadłych gałązkach, szczątkach roślin i żywej paproci. Występowanie: w grądach, olsach i świerczynie bagiennej, latem. PRZEGLĄD WYBRANYCH GATUNKÓW Ściana dojrzałych zarodni po wyschnięcium pęka i otwiera się w charakterystyczny sposób Dojrzała pierwoszczowocnie 33