PORÓWNANIE WYSTĘPOWANIA ŚLUZOWCÓW W REZERWATACH KACZE ŁĘGI I KĘPA REDŁOWSKA

Transkrypt

1 PORÓWNANIE WYSTĘPOWANIA ŚLUZOWCÓW W REZERWATACH KACZE ŁĘGI I KĘPA REDŁOWSKA Autor: Michał Prusiński klasa I b Szkoła: I Akademickie Liceum Ogólnokształcące w Gdyni Opiekun: mgr inż. Leszek Ciesielski

2 Streszczenie Koncepcja i realizacja niniejszego opracowania jest pogłębieniem moich czteroletnich obserwacji i badań śluzowców na terenie lasów otaczających Gdynię, na podstawie których napisałem cztery niezależne prace zwieńczone pierwszymi miejscami w konkursach organizowanych przez LOP i Młodego Naukowca. W miarę pogłębiania umiejętności specyfiki badań terenowych i rozpoznawania gatunków śluzowców zdecydowałem się na przedstawienie w formie porównawczej bioty śluzowców w dwóch rezerwatach Gdyni o odmiennym środowisku geograficzno-przyrodniczym tj. Rezerwatu Przyrody Kacze Łęgi i Rezerwatu Przyrody Kępa Redłowska. Zgodę Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska nr RDOŚ-Gd- PNII Aga. na przeprowadzenie badań uzyskałem na wniosek dyrektora I Akademickiego LO w Gdyni. Podczas badań zarejestrowałem 9 stanowisk śluzowców reprezentowanych przez gromadę Myxomycota (Mycetozoa). W tym 9 stanowiska klasy Myxomycetes i aż 5 stanowiska klasy Prosteliomycetes. W obrębie klasy Myxomycetes zarejestrowałem łącznie siedem gatunków oraz z klasy Prosteliomycetes dwa gatunki. Rezerwat Kacze Łęgi mimo terytorialnie mniejszego obszaru okazał się bogatszy w gatunki śluzowców, ponieważ z ogólnych dziewięciu udokumentowałem ich tu osiem, podczas gdy w Kępie Redłowskiej spotkałem tylko sześć gatunków. Pięć gatunków było wspólnych dla tych rezerwatów. W związku z tym że wg literatury (,3,6) pozostałe cztery gatunki też są pospolite i występują przez cały sezon wegetacyjny, to należy sądzić że ich występowania nie determinuje biologia rezerwatów, lecz dostępność obszarów z optymalnymi warunkami do rozwoju śluzowców, co w tak suche i słoneczne lato było szczególnie ważne. Wstęp Celem pracy jest udokumentowanie stanowisk śluzowców na terenie Rezerwatu Przyrody Kacze Łęgi i Rezerwatu Przyrody Kępa Redłowska oraz dokonanie analizy porównawczej obydwu rezerwatów. Okres badań został ograniczony zezwoleniem Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Gdańsku i trwał od 0 lipca do 0 września 0 roku. Kępa Redłowska jest wysoczyzną, wznoszącą się m n.p.m., poprzecinaną siecią dolin erozyjnych o charakterze wąwozów. Pokryta jest lasami reprezentowanymi w przewadze przez żyzną i kwaśną buczynę niżową oraz przez acydofilny las bukowo-dębowy. Spotyka się tu także wprowadzone sztucznie drzewa iglaste tj. sosny i daglezje. Kacze Łęgi to dolina wcięta na głębokość około 60 m w powierzchnię między wysoczyzną gdańską a chwarznieńską o szerokości około 600 m na terenie rezerwatu. W dolinie występują siedliska łęgu jesionowoolszowego i łęgu wiązowo-jesionowego oraz grądu. Wspólną cechą obu rezerwatów jest duża ilość powalonych drzew, kłód, gałęzi i pieńków, które są naturalnymi środowiskami dla śluzowców. Ze względu na różne warunki środowiskowo - geograficzne i różniący się skład drzewostanu, wnoszę że można tu spotkać odmienne gatunki śluzowców. Na obu terenach nie prowadzono do tej pory badań dotyczących tych organizmów (Brak danych w literaturze). Moje badania obejmują tylko te śluzowce, które są widoczne gołym okiem z odległości około pół metra od podłoża. Nie dotyczą śluzowców, które można zobaczyć jedynie posługując się lupą.

3 Materiały i metody Śluzowce są bardzo specyficzną grupą organizmów. Występują na ziemi w formie niezmienionej już ponad półtora miliona lat. Na różnych etapach swojego życia wykazują one cechy zbliżone do grzybów, roślin i zwierząt. Utrudniało to zawszę ich systematykę. We współczesnej systematyce, śluzowce znalazły miejsce w królestwie pierwotniaków (Protozoa), w której zebrane są w gromadę Myxomycota (Mycetozoa). W obrębie tej gromady wyróżnia się trzy klasy: Prosteliomycetes, Dictyosteliomycetes i Myxomycetes. Śluzowce, którymi się zajmuje to głównie przedstawiciele ostatniej z nich - Myxomycetes. W opracowaniach dotyczącej tej klasy, ze względów tradycyjnych, razem z nimi zwykle opisuje się również przedstawicieli klasy Prosteliomycetes do których należą śluzki i dzięki temu uwzględniłem je w mojej pracy. Pozostali przedstawiciele klas Prosteliomycetes i Dictyosteliomycetes są niedostrzegalni okiem nie uzbrojonym w mikroskop więc nie wchodzą w zakres moich badań. Badania terenowe prowadziłem tylko przez dwa miesiące. Teren Rezerwatu Przyrody Kępa Redłowska ze względu na dużą powierzchnię badawczą (9 ha)podzieliłem na cztery rewiry. Mając na uwadze specyficzną cechę śluzowców, jaką jest krótkotrwałość ich stadiów zarodnikowych oraz krótki termin badań, penetrowałem poszczególne sektory co cztery dni. Łącznie odbyłem 6 wyjść terenowych. W terenie fotografowałem wszystkie znalezione stanowiska. Za pojedyncze stanowisko uznałem każde skupisko jakiegoś gatunku w odległości 30 cm od siebie. Sporządzając listę śluzowców, nazewnictwo łacińskie i polskie oparłem na pracy Drozdowicz i innych (). Badanie i obserwacja śluzowców w terenie była procesem bardzo pracochłonnym i trudnym. Musiałem pokonać dziennie kilka kilometrów schodząc ze ścieżek w głąb lasu. Ponieważ badaniami objąłem nadrzewne śluzowce rozwijające się na martwym drzewie przechodziłem od każdego powalonego drzewa, pieńka czy sterty gałęzi do następnego. Oznaczanie śluzowców wymaga wiedzy i praktyki. Oznaczyć można tylko te organizmy, które są odpowiednio dojrzałe i wytworzyły już zarodniki. Po wyglądzie zewnętrznym można oznaczyć tylko śluzowce bardzo pospolite. Do innych potrzebny jest mikroskop (3,8,9). Gatunki śluzowców oznaczałem w terenie przy pomocy klucza Krzemieniewskiej (3) i doświadczenia nabytego np. podczas pobytu w Wigierskim Parku Narodowym pod opieką Dr Eugeniusza Panka (6,7) i Mgr Macieja Romańskiego (6,8,9). Mapa nr. Fragment mapy Gdyni z zaznaczonymi rezerwatami przyrody. Wykres nr. Porównanie powierzchni rezerwatów

4 Kacze Łęgi Kępa Redłowska Wyniki Tabela nr. Wykaz gatunków śluzowców znalezionych w danych rezerwatach z uwzględnieniem rodzaju podłoża dla ich stanowisk z uwzględnieniem ilości stanowisk.(zdjęcia własne badanych obiektów) Lp. Gatunek śluzowca Podłoże w postaci martwego drewna (z podziałem na gatunki) Gmatwianka krowiniec Lindbladia tubulina - Sosna zwyczajna (Pinus sylvestris) Kędziorek szorstki Trichia scabra Rostaf - 6 Dąb spp. (Quercus spp.) 6 3 Paździoreczek gęsty Stemonitopsis typhina - Samotek zmienny Reticularia lycoperdon - Topola osika (Populus tremula) 5 Śluzek krzaczkowaty kanalikowaty Ceratiomyxa fruticulosa var. porioides 0 Olsza czarna (Alnus glutinosa) Brzoza spp. (Betula spp) Dąb spp. (Quercus spp) Wiąz pospolity (Ulmus minor) Śluzek krzaczkowaty typowy Ceratiomyxa fruticulosa.var fruticulosa Rulik groniasty Lycogala epidendrum Brzoza spp. (Betula spp) Jesion wyniosły(fraxinus excelsior) Dąb spp. (Quercus spp) Wiąz pospolity (Ulmus minor) Olsza czarna (Alnus glutinosa) Brzoza spp (Betula spp) Dąb spp (Quercus spp) Wiąz pospolity (Ulmus minor) Wykwit zmienny typowy Fuligo septica var. septica 7 38 Brzoza spp (Betula spp) Sosna zwyczajna (Pinus sylvestris) Dąb spp (Quercus spp) 8 9 Zlepniczek walcowaty Tubulifera arachnoidea 3 7 Brzoza spp. (Betula spp) Sosna zwyczajna (Pinus sylvestris) Dąb zwyczajny (Quercus spp) 8 Razem 07

5 Wykres nr. Podsumowanie ogólnej ilości znalezionych stanowisk W obu rezerwatach łącznie zarejestrowałem 9 stanowisk śluzowców, w tym: w Kaczych Łęgach stanowiska a w Kępie Redłowskiej 07 stanowisk(tab.). Najliczniej występowały śluzki czyli przedstawiciele klasy Prostelimycetes: śluzek krzaczkowaty typowy (Ceratiomyxa fruticulosa var. fruticulosar) został znaleziony na stanowiskach, a śluzek krzaczkowaty kanalikowaty (Ceratiomyxa fruticulosa var. porioides ) na 3 stanowiskach. Ze śluzowców klasy Myxomycetes najliczniej występował wykwit zmienny typowy (Fuligo septica) na 5 stanowiskach, oraz rulik groniasty(lycogala epidendrum) na 30 stanowiskach. Najrzadziej występowała gmatwianka krowieniec(lindbladia tubulin) i paździoreczek gęsty (Stemonitopsis typhina) bo tylko po jednym stanowisku. Wykres nr 3. Porównanie ilości i składu gatunkowego śluzowców w poszczególnych rezerwatach W Kaczych Łęgach znalazłem 8 gatunków śluzowców, a w Kępie Redłowskiej tylko 6 gatunków co pokazuje wykres. Wykres nr. Ilość stanowisk śluzowców na poszczególnych gatunkach drewna z podziałem na rezerwaty Najczęściej śluzowce znajdowałem na drewnie bukowym (Fagus sylvatica) - stanowisk i brzozowym (Betula spp) - 50 stanowisk (wykres nr ). W przypadku stanowisk nie potrafiłem określić gatunku podłoża ze względu na jego znaczny rozkład.

6 Dyskusja Badania występowania śluzowców latem 0 r. na terenie Kępy Redłowskiej i Kaczych Łęgów były prowadzone w wyjątkowo trudnym okresie dla rozwoju śluzowców, czyli podczas wyjątkowo suchego i gorącego lata. Rozwój śluzowców zależny jest od czynników (,, 8) : podłoża, wody, światła i temperatury. Jeśli chodzi o podłoże, czyli bezpośrednie siedlisko dla tej grupy organizmów, to na obu terenach były podobne warunki. Obydwa rezerwaty, które badałem zawierają mnóstwo potencjalnych siedlisk odpowiednich dla życia tych organizmów w postaci zalegających w poszyciu zwalonych drzew, konarów, pieńków i gałęzi, zróżnicowanych pod względem długości, średnicy i stopnia rozkładu. W badanym sezonie miedzy 0 lipca a 0 września na skutek braku deszczów w naszym rejonie pojawiły się prawdopodobnie tylko te śluzowce, które zasiedlały drzewa na tyle spróchniałe, że zmagazynowały wodę w czasie skąpych opadów. Poziom wilgoci w obu rezerwatach jest różny. Kacze Łęgi obejmują naturalny łęg wiązowy w dolinie meandrującego Kaczego Potoku, przez to większość rezerwatu jest wilgotna nawet w upalne lato. Panuje tam swoisty mikroklimat sprzyjający śluzowcom. Kępa Redłowska jest 3 razy większa od poprzedniego rezerwatu ale nie przecinają jej żadne cieki wodne, a silne wiatry dodatkowo wysuszają teren co nie sprzyja śluzowcom. Jedynymi miejscami gdzie można znaleźć ich większe ilości, są to ukryte, wilgotne dolinki z własnym mikroklimatem i zalegającymi powalonymi drzewami, gałęziami i pieńkami. Nie bez znaczenia dla rozwoju śluzowców jest fakt że na terenie Gdyni i najbliższej okolicy spada o 00 mm rocznie deszczu mniej niż na pobliskich terenach () Pojezierza Kaszubskiego, co z jednej strony zmniejsza ryzyko spłukania delikatnej śluźni przez deszcz, a z drugiej strony zmniejsza ilość wilgoci w powietrzu. Zmiany termiczne oraz zmiany wilgotności podłoża w sezonie wegetacyjnym ograniczają w widoczny sposób ilościowy pojaw śluzowców, jak również wpływają na ich różnorodność gatunkową ( ). Na podstawie przeprowadzonych obserwacji i uzyskanych wyników można stwierdzić, że w wielogatunkowym drzewostanie Kaczych Łęgów znajduje się więcej mikrosiedlisk sprzyjających rozwojowi śluzowców niż w Kępie Redłowskiej. Dotyczy to procentowej ilości znalezionych okazów [wykres i 3] oraz ilości gatunków [tabela ]. Wyniki obserwacji nie odbiegają w zasadniczy sposób od obserwacji prowadzonych przez Krzemieniowską (3), Panek (6), Drozdowicz () na terenie Polski. Ustaliłem, że gatunki Ceratiomyxa fruticulosa. var. Porioides (tab.:5), Ceratiomyxa fruticulosa var fruticulosa (tab.:6), Lycogala epidendrum (tab.:7) (tab.:9), Tubulifera arachnoidea oraz Fuligo septica var. Septica (tab.:8) są wspólne dla obu rezerwatów. W Kaczych Łęgach zarejestrowałem trzy inne gatunki, których nie znalezłem w Kępie Redłowskiej. Są to: Lindbladia tubulina (tab.), Stemonitopsis typhina (tab.:3), Reticularia lycoperdon (tab.:). Natomiast w Kępie Redłowskiej znalezłem na średnio rozłożonym dębie (Quercus spp) aż sześć stanowisk Trichia scabra (tab.:). Ponieważ w obydwu rezerwatach dominującym drzewem jest buk zwyczajny (Fagus sylvatica) więc na jego starych i zmurszałych kłodach oraz pieńkach zaobserwowałem najwięcej śluzowców. Równie często spotykałem powalone brzozy (Betula spp), które zazwyczaj były w stanie rozkładu. W sześciu przypadkach spotkałem śluzowce, które dzieliły środowisko z przedstawicielami innego gatunku. Były to Lycogala epidendrum

7 (tab.:7) i Ceratiomyxa fruticulosa var fruticulosa (tab.:6) na czterech stanowiskach w Kępie Redłowskiej i dwóch stanowiskach w Kaczych Łęgach. W obu rezerwatach znalazłem łącznie 9 gatunków śluzowców. Wszystkie śluzowce, które obserwowałem należą do tych, które można łatwo oznaczyć bez pomocy mikroskopu. Biorąc pod uwagę bardzo trudne warunki środowiskowe w tym roku, oraz bardzo krótki okres obserwacji nie jest to mało. Ilość gatunków w Polsce nie jest dokładnie znana. Różne źródła podają między 00 a 50. Przykładowo badania z innych części kraju wykazały ze w Kampinoskim Parku Narodowym zarejestrowano 0 gatunków (), w Roztoczańskim Parku Narodowym 53 gatunki (), w Bieszczadach 0 gatunków (3). Aby dokładniej określić ilość gatunków na badanych terenach należało by obserwacje prowadzić przez cały sezon wegetacyjny i to przez kilka lat. Śluzowce mają bowiem określone wymagania co do czasu występowania. I tak, istnieją gatunki typowo wiosenne (3) (Comatrichia nigra, Betularia lyeoperdon), letnie (6) (większość np. Diderma effusum, Stemonis fusca) i jesienne(badhamia utricularis). Istnieją również takie, które przez kilka lat żyją w ukryciu. Wszystkie gatunki podczas formowania zarodni unikają bezpośredniego światła. Wyjątkiem jest Fuligo septica, który jako jedyny wytrzymuje bezpośrednie padanie promieni słonecznych. Śluzowce wytrzymują temperatury do +30 o C, lecz zabójczy jest dla nich brak wilgoci. Jednak gdy jej poziom spada powoli, to śluźnia może przejść w stan przetrwalnikowy(sklerotę). Mam nadzieję kontynuować badania nad śluzowcami ponieważ są bardzo intrygującą i jedną z najsłabiej poznanych grup organizmów na naszym terenie oraz zagrożoną, w skali kraju, wyginięciem w 0 % (5). Piśmiennictwo. Dutkowskiego, Zespół miejski Gdyni Przyroda gospodarka społeczeństwo, Gdyńskie Towarzystwo Naukowe Wydział V Nauk o Ziemi Gdańsk 998. Drozdowicz Myxomecetes of Poland. A Checklist. Krytyczna lista śluzowców Polski. 3. Krzemieniowska H. 960.Śluzowce Polski na tle flory śluzowców europejskich, PWN Warszawa. Łuszczyński J.00. Przewodnik do ćwiczeń z mikologii. Wyd. Akad. Świętokrzyskiej, Kielce. 5. Mułenko W. Mykologiczne badania terenowe : przewodnik metodyczny Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Praca zbiorowa pod redakcją Lecha Krzysztofiaka, Śluzowce Myxomycetes, grzyby Fungi i mszaki Bryophyta Wigierskiego Parku Narodowego, Stowarzyszenie Człowiek i Przyroda, Suwałki Panek E., Stojanowska W. 008 Śluzowce. Przyroda Narodowego Gór Stołowych