Skala pozytywnych zachowań zdrowotnych dla kobiet*

Probl Hildt-Ciupińska Hig Epidemiol K. Skala 2009, pozytywnych 90(2): 185-190 zachowań zdrowotnych dla kobiet 185 Skala pozytywnych zachowań zdrowotnych dla kobiet* The positive health behaviours scale for women Katarzyna Hildt-Ciupińska Zakład Biomedycznych i Psychologicznych Podstaw Edukacji, Wydział Pedagogiczny, Uniwersytet Warszawski Wstęp. Wśród dorosłych Polaków nie ma jednego sposobu dbania o zdrowie. Jedni preferują zachowania medyczne, inni prozdrowotne. Tylko równoczesne podejmowanie obu grup zachowań sprzyja utrzymaniu zdrowia. Rodzice, a zwłaszcza matki, są najważniejszymi osobami kształtującymi zachowania zdrowotne dzieci i młodzieży. Cel pracy. Opracowanie Skali Pozytywnych Zachowań Zdrowotnych (SPZZ) dla kobiet w średnim wieku i sprawdzenie jej właściwości psychometrycznych oraz zbadanie dbałości o zdrowie kobiet, przy jej użyciu. Metoda. Opracowano SPZZ dla kobiet, zawierającą 29 zachowań prozdrowotnych, pogrupowanych na 5 podskal: żywienie, dbałość o ciało, zachowanie bezpieczeństwa, zdrowie psychospołeczne, aktywność fizyczna. Badana określała częstość zachowań na 4-stopniowej skali: od prawie zawsze (3 punkty), do prawie nigdy (0 punktów). Sprawdzono rzetelność skali (współczynnik a-cronbacha) i trafność teoretyczną (analiza czynnikowa). Badania przeprowadzono w grupie 298 kobiet w wieku 31-56 lat. Wyniki. Współczynnik a-cronbacha dla pełnej skali wyniósł 0,81; dla dwóch podskal był bliski minimalnej wartości 0,6. Struktura czynnikowa skali okazała się inna od oczekiwanej (czynniki nie rozmieściły się w 5 podskalach); tylko dwie podskale okazały się trafne teoretycznie (jednoczynnikowe). Najwięcej kobiet uzyskało wyniki średnie z pełnej skali i podskal; wyniki wysokie otrzymało 22-34% badanych (z całej skali i podskal). Wnioski. Pełna skala okazała się rzetelna; pozostałe wyniki analizy psychometrycznej nie są jednoznaczne. Niezbędne jest ponowne sprawdzenie skali na większej próbie kobiet i powtórne dokonanie analiz. Pomimo niejednoznacznych wyników, skala może być wykorzystywana w praktyce, np. w edukacji zdrowotnej jako element jej ewaluacji oraz jako narzędzie pomiaru zachowań prozdrowotnych u kobiet w średnim wieku. Słowa kluczowe: pozytywne zachowania zdrowotne, kobiety, skala, właściwości psychometryczne Introduction. There is no unified way of health care among adult Poles. Some prefer medical behaviours, the others health-enhancing behaviours. However, only a simultaneous application of those two types of behaviour promotes good health status. Parents and especially mothers are the most important in instilling proper health behaviours in children and adolescents. Aim. To develop the Positive Health Behaviours Scale (PHBS) for use with adult women, to analyse its psychometric qualities and to apply it in the study of the women s health care. Method. The PHBS for women has been developed, consisting of 29 health-enhancing behaviours comprised of 5 subscales: nutrition, body care, safety, psychosocial health and physical activity. The respondents evaluated the frequency of behaviors on a 4-point rating scale: from almost always (3 points) to almost never (0 points). The psychometric analysis included the assessment of: reliability (using a-cronbach), theoretical validity (factor analysis). The study was carried out on a sample of 298 women aged 31-56 years. Results. The a-cronbach for the whole scale amounted to 0.81 but for two out of 5 subscales it was close to the accepted value of 0.6. The factor structure of the scale was different from the expected one (the factors have not been distributed in the 5 subscales); only 2 subscales turned out to be theoretically valid (single-factored). The majority of women scored the average on both the full scale and the subscales; 23-30% of respondents received high scores (on the full scale and the subscales). Conclusions. The reliability of the full scale was satisfactory. The other results of psychometric analysis were not conclusive. Further study of a larger sample of women and further psychometric analysis are required. In spite of inconclusive results, the scale can be used in practice, e.g. in health education as an element of health evaluation or a tool for health behaviour measurements. Key words: positive health behaviours, women, scale, psychometric analysis Probl Hig Epidemiol 2009, 90(2): 185-190 www.phie.pl Nadesłano: 15.05.2009 Zakwalifikowano do druku: 17.06.2009 Adres do korespondencji / Address for correspondence Katarzyna Hildt-Ciupińska ul. Mokotowska 16/20, 00-651 Warszawa tel.: 0602 716 355, e-mail: k.hildt@uw.edu.pl Wstęp Istnieje wiele definicji i sposobów dbania o zdrowie. Każdy człowiek inaczej się o nie troszczy. Wśród * Praca napisana w ramach projektu badawczego Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Nr 0263/B/P01/2008/35, pt. Dbałość o zdrowie i jej uwarunkowania u dorastających dziewcząt i ich matek dorosłych Polaków (kobiet i mężczyzn) dominują dwa sposoby dbania o zdrowie, które określa się, jako: zachowania medyczne oraz zachowania prozdrowotne. Pierwszy typ to zachowania związane z korzystaniem z usług medycznych (np.: wizyty u lekarzy, badania kontrolne, profilaktyczne). Taki sposób troski o zdrowie preferują osoby starsze, z gorszym stanem zdrowia. Drugi typ to podejmowanie różnego

186 Probl Hig Epidemiol 2009, 90(2): 185-190 rodzaju prozdrowotnych zachowań (np.: racjonalne odżywianie, aktywność fizyczna, umiejętne radzenie sobie ze stresem). Jest on charakterystyczny dla ludzi młodych, lepiej wykształconych i z dobrą sytuacją materialną [1]. Jak podaje A. Ostrowska nie ma wśród Polaków jednego stylu dbania o zdrowie, który łączyłby zachowania prozdrowotne z korzystaniem usług medycznych. Realizacja tych wszystkich działań łącznie jest optymalna z punktu widzenia utrzymania bądź poprawy zdrowia człowieka. W wypowiedziach dorosłych Polaków dotyczących najlepszych, według nich, sposobów dbania o zdrowie pojawia się większość prozdrowotnych zachowań, w tym: racjonalne odżywianie, aktywność fizyczna, umiejętne radzenie sobie ze stresem, unikanie zachowań ryzykownych (niepalenie, umiarkowane spożycie alkoholu). Zachowania te podejmowane są jednak wybiórczo; niewiele osób podejmuje je łącznie. Taka postawa dorosłych wobec własnego zdrowia to negatywne wzorce dla młodego pokolenia [2]. Miejscem pierwotnej edukacji zdrowotnej (socjalizacji zdrowotnej) dzieci jest dom rodzinny. Rodzice, zgodnie z teorią społecznego uczenia się [3], są modelami do naśladowania, także w kwestii dbałości o zdrowie. Szczególną rolę mają tu matki. To one głównie sprawują opiekę nad dziećmi, troszczą się o ich zdrowie oraz o zdrowie pozostałych członków rodziny. Kobiety mają ogromny wpływ na większość zachowań zdrowotnych całej rodziny (przede wszystkim dietę, wypoczynek, rekreację, badania kontrolne) [4, 5, 6, 7]. Kobiety częściej niż mężczyźni podejmują zachowania prozdrowotne, głównie racjonalne odżywianie, badania kontrolne [1, 8]. Większa troska kobiet o zdrowie może wynikać z przyjętego w naszej kulturze modelu wychowania dziewcząt. Pozwala się im, w przeciwieństwie do chłopców, na większą wrażliwość i uskarżanie się na swoje zdrowie (dolegliwości). Dziewczęta uwrażliwiane są też na potrzeby i troskę o zdrowie innych osób. W związku z tym, że kobiety odgrywają szczególną rolę w rodzinnej edukacji zdrowotnej i tym samym przyczyniają się do kształtowania zachowań zdrowotnych młodego pokolenia, podjęto próbę skonstruowania Skali Pozytywnych Zachowań Zdrowotnych dla kobiet w średnim wieku i wstępną ocenę wyników uzyskanych z wykorzystaniem tej skali. Cele pracy 1. Opracowanie Skali Pozytywnych Zachowań Zdrowotnych (SPZZ) dla kobiet oraz sprawdzenie jej właściwości psychometrycznych. 2. Zbadanie dbałości o zdrowie w wybranej grupie kobiet w wieku średnim, przy użyciu SPZZ. Materiał i metoda Opracowano Skalę Pozytywnych Zachowań Zdrowotnych dla kobiet, jako zmodyfikowaną wersję skali dla młodzieży [9]. Składa się ona z 29 zachowań podzielonych na 5 obszarów (podskal) dbałości o zdrowie (tab. I). Przy każdym zachowaniu badana miała za zadanie określić, jak często je podejmuje: prawie zawsze (3 punkty), często (2 punkty), czasem (1 punkt), prawie nigdy (0 punktów). Każda badana mogła uzyskać sześć wyników punktowych jeden z pełnej skali i pięć z podskal. Kobiety mogły uzyskać od 0 do 84 punktów. Wyniki punktowe podzielono na trzy kategorie wynik: niski, średni i wysoki (najbardziej pożądany z punktu widzenia dbałości o zdrowie). Podziału dokonano na podstawie średniej arytmetycznej i odchylenia standardowego (x ± 0,5 SD). Badanie przeprowadzono wśród 298 kobiet w wieku 31-56 lat. Były to matki uczennic klas III gimnazjów z 7 miast Polski, zlokalizowanych w 4 województwach 1/. W badanej grupie kobiet większość (68%) miała wykształcenie wyższe lub średnie (po 34%). Po uzyskaniu świadomej zgody dyrektorów szkół i wybranych do badania kobiet (dobór próby był okolicznościowy), uczennicom rozdano ankiety (z kopertami) dla matek. Wypełnione przez matki ankiety, w zaklejonych kopertach, uczennice zwracały wychowawcom klas. Rozdano 400 ankiet, a wypełnionych otrzymano 310 (77,5%). Analizie poddano 298 ankiet (74,5%). Odrzucono 12 kwestionariuszy z powodu dużych braków danych lub zaawansowanego wieku respondentek. We wprowadzenia danych wykorzystano program EpiData 3.1, a w analizie danych program SPSS 16.0. W celu sprawdzenia właściwości psychometrycznych przeprowadzono analizę rzetelności, przy użyciu współczynnika a-cronbacha i trafności teoretycznej, stosując analizę czynnikową. Wyniki 1. Analiza psychometryczna skali Skala Pozytywnych Zachowań Zdrowotnych dla kobiet okazała się rzetelna, współczynnik a-cronbacha wyniósł 0,81, a miara adekwatności doboru próby, mierzona wskaźnikiem KMO 0,67. Oba wyniki są satysfakcjonujące. Analiza trafności teoretycznej nie przyniosła spodziewanych wyników. Początkowo, bez narzucania liczby czynników, przy użyciu rotacji Varimax, wy- 1/ Praca stanowi fragment badań nad dbałością o zdrowie dziewcząt w okresie dorastania i ich matek.

Hildt-Ciupińska K. Skala pozytywnych zachowań zdrowotnych dla kobiet 187 Tabela I. Skala Pozytywnych Zachowań Zdrowotnych, jej podskale i zawarte w nich stwierdzenia (kategorie odpowiedzi: prawie zawsze, często, czasem, prawie nigdy) Table I. Positive Health Behaviours Scale, its subscales and statements (response categories: almost always, often, sometimes, almost never) I. Podskala żywienie / The nutrition subscale 1. Jem, co najmniej 3 posiłki dziennie o podobnych porach dnia / I have at least 3 meals a day with a regular meal pattern 2. Jem śniadanie w domu codziennie rano (tzn. coś więcej niż szklankę mleka, herbaty lub innego napoju) / have breakfast at home every morning (something to eat besides a glass of milk, tea or other beverage) 3. Jem codziennie owoce 1 raz lub częściej / I eat fruit every day once or more often 4. Jem codziennie warzywa 1 raz lub częściej / I eat vegetables every day once or more often 5. Piję codziennie, co najmniej 2 szklanki mleka, kefiru lub jogurtu / I drink at least 2 glasses of milk, kefir or yoghurt a day 6. Ograniczam jedzenie słodyczy /I restrict eating sweets 7. Unikam pojadania między posiłkami (np. między obiadem a podwieczorkiem, podwieczorkiem a kolacją)/ I avoid snacks between meals (e.g. between lunch, light afternoon meal and supper) II. Podskala dbałość o ciało / The body care subscale 8. Ubieram się odpowiednio do pogody (tzn. nie narażam się na zmarznięcie, nie przegrzewam się) / I dress suitably to the weather (e.g. avoid getting cold or overheated) 9. Unikam nadmiernego opalania się (np. używam kremów ochronnych, nakrywam głowę, unikam opalania między godz. 10 a 14) / I avoid excess sunbathing (e.g. I use tanning creams with sun protection factors, a head cap, avoid exposure to sunlight between 10 AM and 2 PM) 10. Myję zęby, co najmniej 2 razy dziennie / I brush my teeth at least twice a day 11. Chodzę do dentysty, na badania kontrolne, co 6 miesięcy / I have a dental check-up every 6 months 12. Wykonuję badanie cytologiczne, co 2-3 lata / I take smear test every 2-3 years 13. Wykonuję samobadanie piersi 1 raz w miesiącu / I have a breast self-examination monthly III. Podskala zachowanie bezpieczeństwa / The safety subscale 14. Zapinam pasy bezpieczeństwa w czasie jazdy samochodem osobowym / I fasten seatbelts while travelling by car 15. Używam kasku w czasie jazdy na rowerze (jeśli nie jeździsz na rowerze, nie wstawiaj X w żadną kratkę) / I use a helmet riding a bicycle (if you do not ride a bicycle please do not check any box) 15. Przestrzegam przepisów ruchu drogowego, gdy prowadzę samochód, gdy poruszam się pieszo lub gdy jadę rowerem po ulicy lub drodze / I abide by the traffic regulations while driving a car, walking or riding a bicycle in the road or street 16. Zachowuję się bezpiecznie nad wodą (np. kąpię się tylko w miejscach strzeżonych, nie skaczę na główkę, zakładam kapok, gdy pływam łódką, kajakiem) / I respect safety measures at sea, lake or river (e.g. bathe in guarded places, do not jump head on into the water, use security jacket on a boat or kayak) 17. Przestrzegam zasad bezpieczeństwa, posługując się urządzeniami elektrycznymi, maszynami, używając substancji chemicznych oraz w czasie zabawy fajerwerkami / I keep safety rules when using electric equipment, machines, chemicals and fireworks IV. Podskala zdrowie psychospołeczne / The psychosocial health subscale 19. Śpię w nocy co najmniej 7-8 godzin / During the night I sleep at least 7-8 hours 20. Kładę się spać o tej samej porze / I go to bed at regular hours 21. Poświęcam co najmniej 20-30 minut dziennie na relaks /odpoczynek (np. wyluzowuję się, wykonuję ćwiczenia relaksacyjne, robię to, co lubię) / I relax at least 20-30 minutes a day (e.g. doing relaxation exercises, doing what I like) 22. Dobrze radzę sobie z nadmiernym stresem (napięciami) / I cope well with stress 23. Pozytywnie myślę o sobie i świecie / I think positively about myself and the world 24. Zwracam się do innych osób o pomoc w trudnych dla mnie sytuacjach (np. do rodziny, przyjaciół) / I ask other people for help in difficult situations (e.g. family, friends) 25. Spędzam czas z kolegami/przyjaciółmi co najmniej 1 raz w miesiącu / I spend time with colleagues/friends at least once a month V. Podskala aktywność fizyczna / The physical activity subscale 26. Przeznaczam codziennie co najmniej 30 minut na zajęcia związane z umiarkowanym lub dużym wysiłkiem fizycznym (np. jogging, szybki marsz, uprawianie sportu, praca w ogrodzie lub gospodarstwie) / I exercise at least 30 minutes daily with moderate and vigorous intensity (e.g. jogging, brisk walking, sports training, gardening, farm work) 28. Uczęszczam na zorganizowane zajęcia ruchowe lub treningi, co najmniej 1 raz w tygodniu / I take part in organized physical activities or sports training (apart from physical education lessons) at least once a week 29. Zwiększam ilość ruchu i wysiłków fizycznych w codziennym życiu (np. chodzę pieszo zamiast jeździć samochodem, autobusem czy tramwajem, chodzę po schodach zamiast jeździć windą) / I increase physical activity and physical efforts in every day life (e.g. walking instead of travelling by car, bus or tram, using stairs instead of a lift) 30. Oglądam telewizję nie dłużej niż 2-3 godzin dziennie / I watch television no more than 2 or 3 hours a day odrębniono 10 czynników (nie otrzymano macierzy rotowanych zmiennych); zachowania tworzące skalę, nie ulokowały się w przewidzianych dla nich 5 podskalach. Po przeanalizowaniu wyników dotyczących skali (rozkładu częstości odpowiedzi, ładunków czynnikowych), zdecydowano o wyłączeniu z analiz stwierdzenia: używam kasku w czasie jazdy na rowerze, ze względu na duże braki odpowiedzi (133 spośród 298 badanych matek, nie zaznaczyło żadnej odpowiedzi). Przy stwierdzeniu tym istniała, możliwość nie zaznaczenia żadnej odpowiedzi, w przypadku, gdy respondentka nie jeździ na rowerze. Stwierdzenia tego nie brano także pod uwagę podczas obliczania punktacji dla całej skali i podskali zachowanie bezpieczeństwa. Dokonano zatem analizy czynnikowej bez ww. stwierdzenia. Wartości współczynników: a-cronbacha i KMO nie zmieniły się. Bez narzucania liczby czynników, wyodrębniono 9. Następnie narzucono 5 czynnikowe rozwiązanie, z których pierwszy, zgodnie z kryterium Kaisera, uzyskał wartość własną 4,71 i stanowił 16,81% wyjaśnianej wariancji. Stwierdzenia ulokowały się w sposób podany w tabeli II.

188 Probl Hig Epidemiol 2009, 90(2): 185-190 2. Analiza psychometryczna podskal Przeprowadzono analizę rzetelności i trafności podskal, stosując takie same współczynniki i analizy, jak dla całej skali. Czynnikom wyodrębnionym w podskalach, nadano nazwy wynikające z ulokowanych w nich zachowań. Dwie podskale okazały się trafne teoretycznie (jednoczynnikowe); jednocześnie współczynnik a-cronbacha dla tych podskal nie uzyskał minimalnej wartości 0,6 (tab. III). 3. Rozkład wyników Skali Pozytywnych Zachowań Zdrowotnych dla badanych kobiet Średnia punktów z pełnej skali, dla badanych kobiet wynosi 53,7. Najwyższą średnią, w stosunku do zakresu punktów, badane uzyskały w podskali zachowanie bezpieczeństwa, a najniższą w aktywności fizycznej (tab. IV). Wyniki pełnej skali rozłożyły się po ok. 1/3 badanych kobiet w każdej z trzech kategorii (wynik: niski, średni i wysoki). Wyjątek stanowiła podskala zachowanie bezpieczeństwa, której wyniki można było podzielić tylko na 2 kategorie (wynik: niski i wysoki), ze względu na duży odsetek kobiet (67%), które uzyskały wynik maksymalny (z tego względu wyników tej podskali nie umieszczono w tabeli V z pozostałymi podskalami). Najwięcej kobiet (37%) uzyskało, z pełnej skali, wyniki zakwalifikowane do kategorii średnie. Wśród podskal (poza zachowaniem bezpieczeństwa ) najwięcej badanych (34%) uzyskało wyniki w kategorii wysokie w podskali dbałość o ciało. Najmniej kobiet (22%) uzyskało wyniki wysokie, w podskali aktywność fizyczna. Największe odsetki badanych (ponad 40%) mieszczą się przedziałach średnich prawie wszystkich podskal (tab. V). Dyskusja Celem artykułu było zaprezentowanie opracowanej Skali Pozytywnych Zachowań dla kobiet, jej właściwości psychometrycznych i wyników, w badanej grupie kobiet w wieku 31-56 lat. Skala ta może mieć wielorakie zastosowanie, zarówno, jako narzędzie pomiaru zachowań prozdrowotnych, jak i element ewaluacji w edukacji zdrowotnej. Pełna skala okazała się rzetelna, jednak współczynnik a-cronbacha dla dwóch podskal nie osiągnął zalecanego minimum (0,6), choć były to wyniki bliskie tej wartości. Analiza trafności teoretycznej nie przyniosła spodziewanych wyników. Nie dowiedziono trafności pełnej skali i trzech podskal; tylko dwie podskale okazały się trafne. Niektóre stwierdzenia tworzące SPZZ rozlokowały się zgodnie z założeniami, inne natomiast utworzyły zupełnie inne konfiguracje. Nasuwa to pewne wnioski dotyczące interpretacji stwierdzeń przez badane kobiety. I tak np. stwierdzenia ulokowane w czynniku 3. można by określić, jako zachowania świadczące o szeroko pojętej profilaktyce picie mleka zapobiega osteoporozie, a regularne mycie zębów i kontrolne wizyty u dentysty to profilaktyka próchnicy. Badania cytologiczne i samobadanie piersi to profilaktyka nowotworowa. Stwierdzenia w czynniku 2. na pozór nie pasują do jednego obszaru zachowań, ale można przypuszczać, że badane kobiety rozumieją je w kontekście trzymania się pewnych zasad, zaleceń, dotyczących prozdrowotnego stylu życia (żywienia, snu). Trudniej jest zinterpretować pojawienie się tutaj korzystania z pomocy innych osób w trudnych sytuacjach. Dotąd nie opracowano w Polsce podobnej skali prozdrowotnych zachowań dla kobiet. Zbliżonym narzędziem jest Inwentarz Zachowań Zdrowotnych dla dorosłych (IZZ), autorstwa Z. Juczyńskiego [10]. IZZ składał się początkowo z 55 stwierdzeń, ale w związku z niejednoznacznymi wynikami analizy czynnikowej, zredukowano je do 24. Ze skali IZZ można uzyskać od 24 do 120 punktów. Średni wynik dla kobiet w wieku 30-50 lat to 84,03. Autor uzyskał w IZZ podobne wyniki dotyczące właściwości psychometrycznych. Rzetelność pełnej skali, mierzona współczynnikiem a-cronbacha wyniosła 0,85, ale 4 podskale uzyskały wyniki od 0-60 do 0,65. Analiza psychometryczna SPZZ dla młodzieży [9], podobnie jak dla kobiet, także nie dała jednoznacznej odpowiedzi, co do jej jakości. Pełna skala i podskale okazały się rzetelne. Mniej zadowalające wyniki uzyskano podczas analizy trafności teoretycznej. Podobnie, jak w skali dla kobiet, niektóre ze stwierdzeń tworzących skalę, nie ulokowały się w przewidzianych dla nich podskalach. Wyniki SPZZ dla kobiet wskazują, że mniej więcej po 1/3 badanych kobiet w wieku średnim, uzyskało wyniki zakwalifikowane do każdej z 3 kategorii. Najwięcej kobiet (34%) uzyskało wynik wysoki w podskali dbałość o ciało, a najmniej (22%) w podskali aktywność fizyczna. Większość badanych kobiet była z wykształceniem wyższym lub średnim, co wiąże się z większą świadomością zdrowotną (m.in. związaną z wykonywaniem badań profilaktycznych). Pomimo tego spodziewano się, że niewielki odsetek badanych kobiet uzyska wysokie wyniki w podskali aktywność fizyczna. Z ogólnopolskich badań wynika, aktywność fizyczna, a szczególnie intensywny wysiłek, są domeną ludzi młodych, głównie mężczyzn [8]. Wnioski

Hildt-Ciupińska K. Skala pozytywnych zachowań zdrowotnych dla kobiet 189 Tabela II. Rozmieszczenie zachowań prozdrowotnych wśród 5 czynników Table II. Distribution of health-enhancing behaviours among 5 factors Czynniki / factors Zachowania 1. poświęcam, co najmniej 20-30 minut dziennie na relaks/odpoczynek, dobrze radzę sobie z nadmiernym stresem (napięciami), pozytywnie myślę o sobie i o świecie, przeznaczam codziennie, co najmniej 30 minut na zajęcia związane z umiarkowanym lub dużym wysiłkiem fizycznym, uczęszczam na zorganizowane zajęcia ruchowe lub treningi, co najmniej 1 raz w tygodniu, zwiększam ilość ruchu i wysiłków fizycznych codziennym życiu, oglądam telewizję nie dłużej niż 2-3 godziny dziennie. 2. jem, co najmniej 3 posiłki o podobnych porach dnia, jem śniadanie w domu codziennie rano, jem codziennie owoce 1 raz lub częściej, jem codziennie warzywa 1 raz lub częściej, śpię w nocy, co najmniej 7-8 godzin, kładę się spać o tej samej porze, zwracam się do innych osób o pomoc w trudnych dla mnie sytuacjach. 3. piję codziennie, co najmniej 2 szklanki mleka, kefiru lub jogurtu, myję zęby, co najmniej 2 razy dziennie, chodzę do dentysty na badania kontrolne, co 6 miesięcy, wykonuję badanie cytologiczne co 2-3- lata, wykonuje samobadanie piersi 1 raz w miesiącu. 4. zapinam pasy bezpieczeństwa w czasie jazdy samochodem osobowym, używam kasku w czasie jazdy na rowerze, przestrzegam przepisów ruchu drogowego, gdy prowadzę samochód, poruszam się pieszo, gdy jadę rowerem lub prowadzę samochód, zachowuje się bezpiecznie nad wodą, przestrzegam zasad bezpieczeństwa, posługując się urządzeniami elektrycznymi, maszynami lub używając substancji chemicznych. 5. ograniczam jedzenie słodyczy, unikam pojadania miedzy posiłkami, ubieram się odpowiednio do pogody, unikam nadmiernego opalania się. Wartość własna / value % wariancji / % of variance 4,71 16,81 1,91 6,82 1,86 6,64 1,92 5,78 1,43 5,11 Tabela III. Wyniki analizy psychometrycznej podskal Table III. Psychometric analysis of subscales Podskale /Subscales Rzetelność /Reliabitity a-cronbacha Rodzaj /Type Czynniki Żywienie /Nutrition 0,65 Regularność i skład posiłków /Regularity and composition of meals Unikanie pewnych zachowań /Avoiding certain behaviours Dbałość o ciało /Body care Zachowanie bezpieczeństwa /Safety Zdrowie psychospołeczne /Psychosocial health Aktywność fizyczna /Physical activity 0,62 Profilaktyka, higiena /Prevention, hygiene Ubiór, opalanie się /Clothing, sunbathing Wartość własna /value 2,4 1,3 2,1 1,1 % wyjaśnianej wariancji /% of variance 0,59 1 czynnik /1 factor 1,8 45 0,72 Sen, odpoczynek /Sleep, relaxation Radzenie sobie ze stresem /Coping with stress Relacje społeczne /Social relations 0,52 1 czynnik /1 factor 1,7 42 2,6 1,2 1,1 35 19 34 19 38 17 15 Tabela IV. Średnia arytmetyczna ( ), odchylenie standardowe, minimum i maksimum punktów dla pełnej skali i podskal u badanych kobiet (N=298) Table IV. Mean, standard deviation, minimum, maxiumum of scale and subscales Podskale Zakres punktów /Point range x SD Min Max Żywienie / Nutrition 0-21 12,0 3,9 1 21 Dbałość o ciało 0-18 12,7 3,3 3 18 / Body Care Zachowanie bezpieczeństwa 0-12 11,3 1,4 1 12 / Safety Zdrowie psychospołeczne 0-21 12,5 4,0 1 21 / Psychosocial health Aktywność fizyczna 0-12 5,3 2,6 0 12 / Physical activity SPZZ (pełna skala / Full scale) 0-84 53,7 10,2 17 78 Tabela V. Wyniki Skali Pozytywnych Zachowań Zdrowotnych i jej podskal % badanych Table V. Results of Positive Health Behaviours Scale and subscales (%) Wynik /Result Niski / Low Średni /Average Wysoki /High Pełna skala /Full scale Żywienie /Nutrition Podskale/ Subscales Dbałość o ciało /Body care Zdrowie psychospołeczne /Psychosocial health Aktywność fizyczna /Physical activity 32,4 24,4 25,3 20,9 25,5 37,5 47,4 40,4 48,8 52,1 30,0 28,2 34,3 30,3 22,4

190 Probl Hig Epidemiol 2009, 90(2): 185-190 1. Pełna Skala Pozytywnych Zachowań Zdrowotnych i trzy jej podskale okazały się rzetelne; dwie podskale są trafne teoretycznie. Pozostałe wyniki analizy psychometrycznej są niejednoznaczne. Opracowana skala wymaga zatem dalszych badań przeprowadzonych w większej grupie kobiet i dokonania ponownych analiz jej jakości. 2. Tylko 1/3 kobiet uzyskała wyniki wysokie z pełnej skali i kilku podskal. Najniższe wyniki badane uzyskały w zakresie aktywności fizycznej. Uzyskane wyniki skali należy uznać za wstępne i interpretować je ostrożnie ze względu na małą liczebność grupy oraz strukturę wykształcenia. Przeważały w niej kobiety z wykształceniem wyższym i średnim (po 34%). W przeciętnej populacji w Polsce odsetek osób z takim wykształcenie wynosi odpowiednio: 13% i 31%; kobiety stanowią odpowiednio po 55%. Z wykształceniem wyższym jest 20% kobiet w wieku 30-39 i 13% w wieku 40 49 [8]. 3. Pomimo niejednoznacznych wyników analizy psychometrycznej, Skala Pozytywnych Zachowań Zdrowotnych może być wykorzystywana w edukacji zdrowotnej kobiet i ewaluacji jej wyników. Piśmiennictwo / References 1. Ostrowska A. Styl życia a zdrowie. IFiS PAN, Warszawa 1999. 2. Woynarowska B. Edukacja zdrowotna. PWN, Warszawa 2007. 3. Bandura A. A social foundations and actions. A cognitive theory. Prentice-Hal, Engelwod Clifs 1986. 4. John-Borys M. Koncepcje zdrowia i choroby u dorastających. UŚ, Katowice 2002. 5. Bytniewski M, Danielewicz J. Promocja zdrowia w rodzinie poprzez wychowanie do rekreacji ruchowej [w:] Promocja zdrowia w hierarchii wartości, praca zbiorowa. NeuroCentrum, Lublin 2005. www.neurocentrum.pl/biblioteka.php 6. Jagusz M, Sojka-Krawiec K, Mękarski B. Rodzina jako źródło wiedzy o zachowaniach prozdrowotnych [w:] Promocja zdrowia w hierarchii wartości, praca zbiorowa. NeuroCentrum, Lublin 2005. www.neurocentrum.pl/ biblioteka.php 7. Frączek B. Rodzina jako środowisko kształtujące prozdrowotny styl życia młodzieży. [w:] Promocja zdrowia w hierarchii wartości, praca zbiorowa. NeuroCentrum, Lublin 2005. www.neurocentrum.pl/biblioteka.php 8. Stan zdrowia ludności Polski w 2004 r. GUS, Warszawa 2006. 9. Woynarowska-Sołdan M, Hildt-Ciupińska K, Węziak D. Skala Pozytywnych Zachowań Zdrowotnych dla młodzieży. Wstępna analiza psychometryczna. Med Wieku Rozw 2008, 12, 2(1): 577-588. 10. Juczyński Z. Narzędzia pomiaru w promocji i psychologii zdrowia. Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, Warszawa 2001.