Liliana Fabisińska 1 BAJKI DLA DZIECI JAKO INSTRUMENT KONTROLI SPOŁECZNEJ

NORMY, DEWIACJE I KONTROLA SPOŁECZNA 2015, XVI ISSN-2299-7725 Liliana Fabisińska 1 BAJKI DLA DZIECI JAKO INSTRUMENT KONTROLI SPOŁECZNEJ Streszczenie Aby znaleźć odpowiedź na pytanie o funkcję socjalizacyjną bajek, a dokładniej owpływbajekizawartychwnichmorałównadziecko,przeprowadzonobadania fokusowe z udziałem 160 uczniów szkół podstawowych w wieku 6 12 lat. Mówili oni o bajkach, które zrobiły na nich największe wrażenie, najbardziej przerażających bohaterach, z dowolnie wybranej bajki, a następnie wyłącznie z baśni braci Grimm. Dodatkowo, aby przekonać się, jakie ślady w pamięci dorosłych pozostawiają lektury zdzieciństwa,przeanalizowanodyskusjęinternetowąnatentematorazprzeprowadzono badania fokusowe, analogiczne do badań z udziałem dzieci. W badaniach tych wzięły udział 44 osoby w wieku 30 45 lat. Zauważono kilka interesujących prawidłowości, m.in. fakt, że dzieci doskonale zdają sobie sprawę z tego, jaki morał próbują im przekazać dorośli w konkretnej bajce, oraz że dorośli zmieniająstosunek do konkretnych bajek wraz z upływem lat i nabywanych doświadczeń. Słowa kluczowe: bajka, morał, przesłanie, przekaz normatywny, socjalizacja, badania fokusowe Children Fairy Tales as an Instrument of Social Control Abstract In order to address the question of fairytale socializing function, and more precisely the impact of fairytales and their morals on the child, focus studies were con- 1 Magister Liliana Fabisińska jest doktorantką Wydziału Nauk Pedagogicznych Akademii Pedagogiki Specjalnej w Warszawie. Adres e-mail: fabisinska@tlen.pl

80 Liliana Fabisińska ducted which covered 160 primary school pupils aged 6 12. They were asked to talk about fairytales which were most impressive, about most frightening characters from the fairytale of their choice, and next about Grimms fairy tales only. Additionally, to find out what traces of childhood reads stay in an adult mind, we analyzed an on-line discussion on the subject, and conducted a similar focus study with adults. The study covered 44 subjects, aged 30 45. Some interesting patterns were identified, among all, that children are perfectly aware of the moral which adults strive toconvey in a specific fairytale, and that adults would change their attitude to specific fairytales with time and experience gained. Keywords: fairy tale, moral of the story, message, normative message, socialization, focus studies Wprowadzenie Wpajanie dzieciom zasad obowiązujących w społeczeństwie i wyjaśnianie im, co jest normą a co dewiacją, odbywa się od najmłodszych lat, nie tylko poprzez uparte powtarzanie: Nie rozmawiaj z obcymi, siedź prosto, nie kłam, nie bij dziewczynki, bądź grzeczny. Socjalizujemy dzieci także poprzez książki, które dla nich wybieramy. Bajki i baśnie, które czytamy dzieciom zawierają przekazy normatywne, kształtujące wiedzę dziecka o tym, co jest dobre, a co złe, co zakazane, a co stosowne. Wszakże baśń staje się odzwierciedleniem powtarzających się uczuć w danej kulturze, jednocześnie sugerując, jak sobie z nimi radzić (Handford, Karolak 2007, s. 8). Zadaniem bajki jest nie tylko rozbawienie odbiorcy, ale przede wszystkim nauczenie go czegoś istotnego na temat zasad obowiązujących w społeczeństwie. Przekonanie go, że dobre (czyli zgodne z zasadami) postępowanie zostanie nagrodzone i docenione, złe zaś potępione i ukarane. Bajka zawsze poucza i moralizuje, i ma wyraźny charakter satyryczno-dydaktyczny (Borecka 2004). Przekaz normatywny zawarty w baśniach ijegofunkcjasocjalizacyjna.analizaliteratury Wświeciebaśninieistniejeambiwalencja.Niktniejestjednocześnie trochę dobry, a trochę zły, tak jak w prawdziwym życiu. Nie ma nic pośredniego. Jest piękna dziewczyna i jej brzydkie siostry. Albo też:

Bajki dla dzieci jako instrument kontroli społecznej 81 dziewczyna dobra i pracowita a jej siostry leniwe i niegodziwe. Jest jeden brat mądry, a drugi głupi. Jedno z rodziców ma dobre serce, drugie zaś jest z gruntu złe i okrutne. Ta biegunowość wszechobecna w baśniach stanowi odzwierciedlenie biegunowości dominującej w umyśle dziecka. Jak wyjaśnia Bruno Bettelheim (1996, s. 31), dla dziecka jest jeszcze za wcześnie na niejednoznaczność człowieka, gdyż jego osobowość nie jest jeszcze względnie skonsolidowana. Aby mogło dojść do konsolidacji, dziecku potrzebne są pozytywne identyfikacje, będące podstawą do zrozumienia, że ludzie bardzo się od siebie wzajemnie różnią i że w życiu konieczne jest dokonywanie niełatwych wyborów, kim chce się być. Ta skrajna, biegunowa przeciwstawność bohaterów baśni ułatwia dziecku podejmowanie pierwszych decyzji dotyczących tego, z kim chce się identyfikować a od tego zależny jest cały dalszy rozwój osobowości. Dziecko podejmuje decyzję nie tyle na podstawie tego, czy bohater bajki postępuje dobrze czy źle ale na podstawie tego, czy budzi w nim sympatię, czy antypatię. Dziecko nie analizuje, czy woli być dobre czy złe, lecz podświadomie wybiera, do kogo chciałoby się upodobnić. I rozstrzyga ten dylemat tym łatwiej, im prostsza jest baśniowa postać (Tamże, s. 31). Uproszczenia pozwalają dziecku zrozumieć zasady, rządzące światem. Wprowadzają w jego rozumienie ład i porządek. Uczą też dziecko pierwszych zasad moralnych: warto być dobrym, przestrzegać zakazów. Jednoznacznie pokazują, za co bohaterów spotyka nagroda, a za co kara (Molicka 2002, s. 147). Jednak najważniejszą dla dziecka informacją, zawartą na końcu bajki, jest nie to, że niegodziwy bohater poniósł zasłużoną karę, lecz to, że zbrodnia nie popłaca. Ten komunikat stanowi znacznie lepszy środek zapobiegawczy i to właśnie dlatego w baśniach bohaterowie źli zawsze ponoszą klęskę (Bettelheim 1996, s. 29). Wychowanie moralne w klasycznej baśni, tak jak i bardzo często w baśni współczesnej, postmodernistycznej, opiera się więc na rachunku strat i zysków, na pokazywaniu, jakie działania opłacają się, są efektywne. W ten sposób baśń socjalizuje dziecko od najmłodszych lat. Baśnie pomagają też dziecku wyjść poza myślenie egocentryczne, dzięki nim dochodzi do decentracji. Dziecko nie tylko rozumie fabułę, ale zaczyna zastanawiać się nad motywami działania innych ludzi, ich emocjami. Ocenia ich, odkrywa fałszywe i prawdziwe intencje, zasta-

82 Liliana Fabisińska nawia się co prowadzi do rozwoju refleksyjności i samoświadomości (Molicka 2002, s. 144). Współczesne baśnie i bajki często pozornie wyśmiewają tę moralizatorską, socjalizacyjną praktykę i pokazują świat na opak : rodzinę, która na kolację jada śniadania, rano przebiera się w piżamy i idzie w nich do szkoły lub pracy, a włosy rozczesuje widelcem, tak jak Cudaki Opaki (Simon 2007), albo też kaczkę kupującą ser u fryzjera iznoszącąjajkanatwardow KaczceDziwaczce (Brzechwa2007). Tak naprawdę jednak te bajki i baśnie socjalizują małego czytelnika jeszcze silniej niż baśń klasyczna. Dzieci bardzo dobrze przyjmują takie historie, odczuwając swoją przewagę umysłową nad bohaterami, i ciesząc się Ja nie jestem taki jak oni! Ja potrafię! Ja wiem lepiej!. Z każdym na opak dziecko silniej czuje, co jest poprawne, a każde opisane odstępstwo od normy utwierdza dziecko w przywiązaniu do normy. Dziecko samo się sprawdza, utwierdza w przekonaniu o własnym intelekcie i w szacunku dla samego siebie oraz dla swej wiedzy otym,jakfunkcjonujeświat(baluch2005,s.37). Bardzo ważną funkcję w przekazie normatywnym baśni, i kształtowaniu osobowości dziecka, spełnia śmierć. Bohaterowie baśni rzadko umierają ze starości, po spełnionym życiu. Zdarza się to królom, którzy muszą zrobić miejsce dla młodego księcia. Umierają też młode matki po to, by w baśni zaistnieć mogły ich dzieci (głównie córki) nieszczęsne sieroty, dręczone przez złe macochy. Najczęściej jednak śmierć następuje gwałtownie i stanowi symbol niepowodzenia. Dotyka ona tych, którym coś się nie udało umierają np. rycerze, próbujący zdobyć Szklaną Górę dzięki sile i bogactwu, a nie mądrości i sprytowi, lub pretendenci do ręki Śpiącej Królewny, przedzierający się przez ciernie, zanim minie sto lat. Dopiero po śmierci tych niedojrzałych bohaterów, pojawia się wreszcie bohater zwycięski, zdobywający to, czego pragnie w odpowiednim czasie, i za pomocą odpowiednich środków. Jego poprzednicy, którzy zginęli, stanowią tak naprawdę wcielenia jego wcześniejszych, niedojrzałych stadiów rozwojowych (Bettelheim 1996, s. 282). Wbaśniachczęstopojawiasięteżśmierćpozorna.Królewna Śnieżka nie umiera, lecz budzi się z długiego snu do lepszego życia. Podobnie Śpiąca Królewna. Czerwony Kapturek i babcia nie umierają naprawdę, lecz rodzą się ponownie, wychodząc z rozprutego wilczego brzucha. Tak samo jest z koźlątkami pożartymi przez wilka

Bajki dla dzieci jako instrument kontroli społecznej 83 w Wilkuisiedmiukoźlątkach.Motywponownychnarodzin,prowadzących do egzystencji wyższego rodzaju, pozwala dzieciom uwierzyć, że takie szczęśliwe przejście na wyższy, lepszy, szczęśliwszy poziom jest dostępne także dla nich i nastąpi, gdy opanują zadania związane zkolejnymifazamirozwoju(bettelheim1996,s.284). Zło w baśni musi zostać jednoznacznie i surowo ukarane. Dzieci zawsze oczekują takiego właśnie rozwiązania. Zdarza się, że rodzice zmieniają zakończenie czytając bajkę, na mniej drastyczne, mniej oczywiste ale wtedy dziecko i tak domaga się tego, by zła macocha w Królewnie Śnieżce zginęła od rozpalonych do czerwoności żelaznych trzewików, a siostry Kopciuszka poniosły zasłużoną karę. Dla niego bowiem podstawowym warunkiem przywrócenia ładu na świecie jest właśnie końcowe ukaranie niegodziwego bohatera bajki. Dzięki karze wymierzonej złym siostrom albo macosze dziecko odzyskuje też własne poczucie bezpieczeństwa (Tamże, s. 237). Odbiór przesłań moralnych przez dzieci. Metodologia badań własnych Na ile bajki i inne opowieści, uważane przez dorosłych za pouczające, mądre, przerażające i kształtujące postawy, mają rzeczywisty wpływ na dziecko? Co tak naprawdę jest dla małego odbiorcy ważne, co może przekonać go do zmiany zachowania lub przestrzegania jakiejś normy społecznej? Poszukiwanie odpowiedzi na te pytania badawcze warto zacząć od rozmowy z samymi dziećmi. Prezentowane badania stanowią część większego projektu autorki, dotyczącego percepcji literatury dziecięcej przez uczniów szkół podstawowych. W pierwszej części badań, przeprowadzonej w okresie X 2013 I2015,wzięłoudział160dzieciwwieku6 12lat,zsześciuszkółpodstawowych w Warszawie i okolicach. Dzieci podzielono na 17 grup, każda znichliczyła8 13osób.Rozpiętośćwiekuwramachjednejgrupynie przekraczała trzech lat; zwykle w jednej grupie były wyłącznie dzieci zklasi III,lubwyłączniezklasIV VI.Zkażdązgrupprzeprowadzone zostałobadaniefokusowe,dotyczące tego, jakie klasyczne bajki dzieci czytają i znają, które wydają imsięinteresującei mądre,a które nudne lub przerażające, a także tego, jak odczytują ich treść.

84 Liliana Fabisińska Fokus, czyli zogniskowany wywiad grupowy, jest metodą stosunkowo rzadko stosowaną w badaniach pedagogicznych, której użycie tutaj wydaje się mieć głęboki sens. Jak pisze Gawlik (2012, s. 147): Badania fokusowe okazują się nie do przecenienia,kiedy nie mamy pewności, czy posługujemy się tym samym aparatem pojęciowym, co nasi respondenci. W rozmowie z dziećmi bardzo istotne wydają się oba główne wymiary fokusów, czyli swobodny i pogłębiony charakter wywiadu oraz zachodzące pomiędzy respondentami procesy grupowe. Zdaniem Gawlik (2012, s. 149) Procesy wzajemnej stymulacji respondentów szczególnie predestynują metodę fokusową do celów eksploracyjnych, tworzą przestrzeń do badania zjawisk nie będących na co dzień przedmiotem pogłębionej refleksji lub trudnych do zwerbalizowania, a jednocześnie wyzwalająw respondentach kreatywność. Dzięki temu metoda fokusowa może znaleźć zastosowanie wkażdejsytuacji,wktórej celembadaczajestrozpoznanietakich aspektów świata respondentów, które pozostają dla badacza nieznane, niedookreślone, szczególnie zaś kiedy podstawową kwestią jest rozpoznanie i uwspólnienie aparatu pojęciowego,jakimoperująbadani, lub też odtworzenie ich sposobu myślenia o danym zagadnieniu (Gawlik 2012, s. 150). Dyskusja grupowa spełniła tu znakomicie swoją funkcję, pozwalając badaczce z jednej strony poznać aparat pojęciowy badanych, dotyczący tego, jak działa bajka na dziecko, jaką bajkę ono zapamiętuje, czym jest według niego mądra bajka, czym morał, a co w bajkach wydaje się niepokojące. Z drugiej zaś strony, dzięki tym dyskusjom możliwe było rozpoznanie stosunku dzieci do literatury dzięki czemu do dalszych badań wyselekcjonowane zostały dzieci starsze (klasy IV VI), czytające książki z własnej woli, i potrafiące opowiadać o postaciach iwydarzeniachliterackichorazswoichemocjach,wywoływanychprzez lekturę. Na kolejnym etapie badań z piętnaściorgiem dzieci wytypowanych w ten sposób przeprowadzane są indywidualne wywiady narracyjne, połączone z tworzeniem własnych bajek i ich ilustrowaniem. Ta część badań nie została jeszcze zakończona, ich wyniki nie mogą więc zostać jeszcze przeanalizowane i zaprezentowane. Na ostatnim etapie badań, aby przekonać się, jakie ślady w pamięci dorosłych pozostawiają lektury z dzieciństwa, autorka przeanalizowała dyskusję internetową na ten temat na forum portalu

Bajki dla dzieci jako instrument kontroli społecznej 85 Last.fm 2, a także przeprowadziła badania fokusowe, analogiczne do badań z udziałem dzieci, w czterech grupach osób dorosłych (łącznie 44 osoby) w wieku 30 45 lat, mieszkających w Warszawie i korzystających z bibliotek publicznych. Odbiór przesłań moralnych przez dzieci. Wyniki badań Podczas fokusów dzieci poproszone zostały m.in. o wskazanie najbardziej przerażających postaci z bajek. Mogły wymienić wszystkie, które przychodziły im do głowy, bez żadnych ograniczeń co do ich liczby. Większość dzieci nie miała z tym problemu, wyliczając pięciu lub więcej bohaterów (w sumie pojawiło się ponad dwieście imion) bylitojednakgłówniebohaterowiefilmowi,anieliteraccy.aż 85% wszystkich wskazywanych postaci pochodziło z filmów. Najczęściej wymieniane były postaci z japońskich kreskówek, emitowanych przez telewizyjne kanały przeznaczone dla dzieci, głównie Pokemony, potwory z filmów o Scooby-Doo, lord Vader z rysunkowej wersji Gwiezdnych wojen, złośliwe małpy z Pingwinów z Madagaskaru, a także zielone świnie z gry komputerowej Angry Birds. Wdalszejczęścibadańfokusowych,dziecizapoznawałysięzlistą 20 najpopularniejszych bajek braci Grimm; była ona wywieszana na tablicy, by mogły cały czas na nią patrzeć. Lista została przygotowana przez autorkę badań, w oparciu o częstotliwość wpisywania poszczególnych tytułów bajek w internetowych wyszukiwarkach oraz częstotliwość ich występowania w zbiorkach baśni klasycznych dla dzieci (analiza objęła 20 antologii wydanych w Polsce w latach 1999 2013). Dzieci nie miały problemu z wyborem z listy trzech najstraszniejszych bajek. Zdecydowanie dominowały dwie klasyczne opowieści: Jaś i Małgosia (62% wskazań) oraz Czerwony Kapturek (55%). Niektóre dzieci rezygnowały nawet zwyborutrzeciejbajki,uznającże żadna inna nie może równać się pod tym względem z dwoma wymienionymi. Pytane o to, dlaczego Jaś i Małgosia są tak okropną bajką, dzieci wskazywały przede wszystkim na sceny w domku czarownicy, groźbę tego, że brat i siostra zostaną wsadzeni do pieca i upieczeni, tuczenie 2 http://www.lastfm.pl/forum/85184/_/547110

86 Liliana Fabisińska chłopca i próby oszukania wiedźmy przy pomocy patyczka, wysuwanego zamiast palca. Samo wsadzenie czarownicy do pieca, by spłonęła, nie wydaje się dzieciom szczególnie przerażające;tylko dwie osoby wskazały ją jako okrutną, a aż osiem jako zabawną. Potwierdza to silną potrzebę dzieci, by zło zostało ukarane; jeśli się to w bajce dzieje, uważają to za zupełnie normalne i naturalne. Okrutne i przerażające jest dla nich tylko to, co dzieje się bohaterom dobrym i uczciwym. Dzieci wskazywały jednak również elementy mniej oczywiste, jako te najbardziej przerażające. Trzy dziewczynki, z trzech różnych szkół, za najgorsze uznały to, że Małgosia musi sprzątać czarownicy idbaćojejdom.osiemosóbzwróciłozaśuwagęnapierwszączęść bajki, gdzie dzieci drwala zostają porzucone w lesie, bo ojca (w innej wersji obydwojga rodziców) nie stać na żywienie Jasia i Małgosi. Dla małego czytelnika jest to przerażające, odwraca bowiem porządek świata: rodzice, którzy mają chronić swoje dzieci, sprowadzają na nie niebezpieczeństwo i zapoczątkowują cały łańcuch nieszczęść. Podobne motywacje ma wiele dzieci, wskazujących Czerwonego Kapturka jako bajkę budzącą największy strach. Oczywiście, przerażający jest sam wilk i przygoda, która spotyka wnuczkę i babcię ale aż jedenaście osób określiło jako najgorszy fakt, że babcia okazuje się kimś innym niż jest lub że nie można czuć się bezpiecznym, przychodząc do ukochanej babci. Podobnie jak przy Jasiu i Małgosi dla dzieci przerażający okazuje się więc motyw przemiany ukochanego opiekuna w śmiertelnego wroga. Proszone o wybranie z tej samej listy baśni braci Grimm tej bajki, która czegoś ważnego je nauczyła (znowu, możliwe było wskazanie trzech bajek), dzieci najczęściej wybierały Kopciuszka. 45% z nich, mimo że same wskazały tę bajkę, nie potrafiło powiedzieć, jaką lekcję z niej wyciągnęły. Upierały się jednak, że to jest właśnie ta bajka, która nauczyła ich najwięcej, miały głębokie przekonanie, że powinny się z niej czegoś nauczyć. Te, które umiały nazwać elementy, które ich zdaniem wywarły wpływ na ich życie, mówiły przede wszystkim otym,żetrzebabyćdobrym,grzecznym,skromnym,alosnasnagrodzi. Nie wolno też się spóźniać (zegar bijący o północy, po którym czar pryska), ani pyskować (ukarane pyskate siostry Kopciuszka). Drugie miejsce zajął Czerwony Kapturek, a trzecie Śpiąca Królewna. Przekaz normatywny obu bajek okazał się czytelny nawet dla 6-latków. Z Czerwonego Kapturka odczytały one jasno przesłanie,

Bajki dla dzieci jako instrument kontroli społecznej 87 które brzmi: Nie rozmawiaj z nieznajomymi, idź prosto do celu, słuchaj mamy. Przekaz Śpiącej Królewny dzieci definiowały podobnie: Nie wolno chodzić tam, gdzie zabronili rodzice, bo można mieć kłopoty. Ciekawość nie popłaca. Lepiej nie zaglądać za zamknięte drzwi. Dzieci, rozmawiając o klasycznych bajkach, często dostrzegały też błędy dorosłych: Trzy osoby, w trzech różnych grupach, niepokoiło to, że rodzice w Śpiącej Królewnie nie zadbali dostatecznie o bezpieczeństwo swoje i córki, omijając jednąwieżę(w innej wersji była to komnata), gdzie wciąż stał kołowrotek i mieszkała stara kobieta, która umiała go używać. Nieco inaczej pamiętają to, co przerażało ich w bajkach przed laty, osoby dzisiaj dorosłe. Analiza dyskusji internetowej, prowadzonej na temat przerażających bajek na forum portalu Last.fm 3 wykazała, że dorośli jako najbardziej przerażającą postać zapamiętali Bukę z Muminków. Ponad połowa (53%) wypowiadających się osób jako najokropniejszą postać z bajek czytanych lub oglądanych w dzieciństwie wymienia właśnie Bukę. Przerażające były też, zdaniem dzisiejszych dorosłych, hatifnaty świecące skarpetki z oczami z serii o Muminkach. Powtarzały się też postaci takie, jak Gargamel ze Smerfów, jego kot Klakier, oraz robot-zajączek z radzieckiego Wilka i zająca, krzywdzący prawdziwego zajączka. Wśród wymienianych bohaterów bajek pojawia się tu również Rumcajs (bo miał brodę), Piszczałka Latałka z Przyjaciela wesołego diabła i odkurzacz z Teletubisiów. Podczas fokusów dorośli pytani o najstraszniejsze bajki ich dzieciństwa często przypominali sobie baśnie Andersena. Na pierwszym miejscu (66% wskazań) wymieniają Dziewczynkę z zapałkami, jako baśń wyjątkowo smutną i pozbawioną nadziei; główna bohaterka umiera z zimna, co jest dla małego odbiorcy całkowicie zaskakujące, niezrozumiałe i łamie schemat baśni z happy endem, do których przyzwyczajone są dzieci. Gdy dorośli dostają do ręki tę samą listę dwudziestu bajek braci Grimm, co dzieci, również wybierają nieco inaczej. Jako najbardziej przerażającą wymieniają Królewnę Śnieżkę (ponad52%wskazań). Dostrzegają w niej gorzką wizję starości (królowa, która nie może pogodzić się z tym, że już nie jest najpiękniejsza), okrucieństwo (kró- 3 http://www.lastfm.pl/forum/85184/_/547110

88 Liliana Fabisińska lowa każe łowczemu zabić Śnieżkę i przynieść do pałacu jej serce, a potem sama podejmuje kolejne próby jej zamordowania), ale także nieuchronność losu (Śnieżka ucieka, jest rozsądna, nie daje się łatwo nabrać, ma do pomocy krasnalki a mimo to zła macocha ją przechytrza i podaje jej jabłko). Drugie miejsce (prawie 46% wskazań) zajmuje Czerwony Kapturek, wskazywany także przez dzieci ale jako element najbardziej przerażający odbierane jest z tej dorosłej perspektywy samo rozpruwanie brzucha wilkowi i wydobywanie stamtąd babci i wnuczki. Pytani o normy, które wpojono im z pomocą bajek, dorośli (prawie 55% wskazań) wskazywali podobnie jak dzieci naukę płynącą z CzerwonegoKapturka :nierozmawiajznieznajomymi,róbtak,jak mówią ci starsi i mądrzejsi od ciebie. Często (25% wskazań) wybierali też Żabiego króla, który uczył ich tego, że trzeba dotrzymywać słowa (księżniczka nie dotrzymała obietnicy danej żabie, kiedy ta jej pomogła odzyskać kulę), a przede wszystkim tego, że nie należy sądzić otaczających nas osób po wyglądzie, bo nawet w pokracznej żabie może ukrywać się książę. Wnioski z badań Zprzeprowadzonychbadańfokusowychwynika,żeprzekaznormatywny, który dzieci odczytują z bajek i uznają za ważny, dotyczy przede wszystkim bycia ostrożnym, grzecznym, wypełniania poleceń inieprzejawianianadmiernejinwencji.pytaniemnierozstrzygniętym pozostaje tylko, czy uważają to za przekaz ważny dla siebie, czy też zgadują, że dorośli chcą, by znalazły one w bajkach taki właśnieukryty sens. Badania potwierdziły też silną potrzebę dzieci, by zło zostało ukarane; jeśli się to w bajce dzieje, uważają to za zupełnie normalne inaturalne;nieobchodziichlospalonejwpiecuwiedźmyw Jasiu i Małgosi, czy rozpruwanie brzucha wilkowi w Czerwonym Kapturku. Wydaje im się to nawet zabawne. Okrutne i przerażające jest dla nich tylko to, co dzieje się bohaterom dobrym i uczciwym. Wwypowiedziachdziecipodczasfokusówwielokrotniepojawiał się także wątek morału zbyt oczywistego, podkreślanego nadmiernie przez autora, narratora lub czytającego bajkę rodzica Dzieci nie chcą

Bajki dla dzieci jako instrument kontroli społecznej 89 być traktowane niepoważnie. Nie podoba im się łopatologia. Nie chcą, żeby im mówić, co powinny myśleć, albo jak rozumieć czytaną historię. Wynika z tego, że nadmiar dydaktyzmu i zbyt intensywne podawanie przekazu normatywnego może przynieść skutekodwrotnydo założeń. Dorośli, mówiąc o tym, co przerażające, a co skuteczne w edukowaniu młodego człowieka, często filtrują swoje wspomnienia i jako przerażające obierają rzeczy, które z ich dorosłej perspektywy wydają się niesmaczne czy wręcz odpychające, jak rozpruwanie brzucha wilkowi albo wycinanie serca zabitej dziewczynie na dowód, że nie żyje. Zakończenie Na podstawie tej krótkiej analizy możemy wyraźnie zobaczyć, że bajki są wykorzystywane przez dorosłych od wielu wieków, by uczyć dzieci, co jest dobre, co złe, i jakiego zachowania oczekuje od nich społeczeństwo. I mimo wielu zmian zachodzących w życiu społecznym, zarówno same normy, jak i ich odbiór przez dzieci, pozostają właściwie niezmienione. Niemal nikt nie uczy dzieci, że powinny być przedsiębiorcze, innowacyjne, mieć własne zdanie. Dziewczynki, tak jak przed wiekami, dowiadują się, że powinny być piękne i pokorne, by znaleźć dobrego męża co bajki, tak samo jak sto czy dwieście lat temu, nieustannie prezentują jako spełnienie wszystkich marzeń. Bibliografia Baluch, Alicja (2005) Książka jest światem. O literaturze dla dzieci małych oraz dla dzieci starszych i nastolatków. Kraków:Universitas. Bettelheim, Bruno (1996) Cudowne i pożyteczne. O znaczeniach i wartościach baśni. Warszawa:WAB. Borecka, Irena (2004) Zmotylemwtle.Obaśniwbiblioterapiiiterapiipedagogicznej. Wałbrzych:WydawnictwoPaństwowejWyższejSzkoływWałbrzychu. Brzechwa, Jan (2007) Kaczka Dziwaczka. Warszawa:Wilga. Gawlik, Katarzyna. (2012). Badania fokusowe. W: D. Jemielniak (red.), Badania jakościowe. Metody i narzędzia. (tom 2). Warszawa: PWN.

90 Liliana Fabisińska Handford, Olga, Karolak, Wiesław. (2007) Bajka w twórczym rozwoju i arteterapii. Łódź:WyższaSzkołaHumanistyczno-Ekonomiczna. Molicka, Maria (2002) Bajkoterapia. O lękach dzieci i nowej metodzie terapii. Poznań: Media Rodzina. Simon, Francesca (2007) Cudaki Opaki. Warszawa:AgencjaWydawniczaJerzy Mostowski.