Wywiady, dyskusje 61 Serce do sportu rozmowa z prof. Ann¹ Jegier z Uniwersytetu Medycznego w odzi Prof. dr hab. n. med. Anna Jegier jest lekarzem sportowym. Pracuje na stanowisku kierownika Zak³adu Medycyny Sportowej Uniwersytetu Medycznego w odzi. W swoich badaniach naukowych skupi³a siê na problematyce kardiologii sportowej, patofizjologicznych skutkach sportu kwalifikowanego oraz roli aktywnoœci ruchowej w profilaktyce chorób przewlek³ych. Opublikowa³a szereg prac, ostatnio m.in. pod jej redakcj¹ ukaza³o siê nowe, zmienione, wydanie Medycyny sportowej. Od 2005 roku pe³ni funkcjê prezesa Polskiego Towarzystwa Medycyny Sportowej. Jest cz³onkiem z wyboru Zarz¹du Europejskiej Federacji Towarzystw Medycyny Sportowej (EFSMA European Federation of Sports Medicine Associations). n Gdy mówi siê, e do sportu trzeba mieæ serce, nie ma siê na myœli miêœnia sercowego o najwy szej sprawnoœci, ale cechy psychiczne si³ê charakteru, wolê walki osobnika. Tymczasem ka dy wysi³ek fizyczny, a có dopiero wysi³ek sportowy, przede wszystkim wp³ywa na serce. Kandydat na sportowca musi zatem mieæ zdrowe serce. Co to znaczy zdrowe serce? Sport Wyczynowy 2006, nr 11-12/503-504
62 Rozmowa z prof. Ann¹ Jegier z Uniwersytetu Medycznego w odzi Najkrócej mo na powiedzieæ, e zdrowe serce to serce bez patologii w budowie czy zdolnoœci funkcjonalnej. Jeœli ktoœ, powiedzmy m³ody cz³owiek, pragnie podj¹æ aktywnoœæ fizyczn¹, regularn¹ i intensywn¹, jak¹ jest trening sportowy, powinien poddaæ siê badaniom lekarskim. W ich trakcie zostanie okreœlony równie stan jego serca. Nale y wiedzieæ, e systematyczny wysi- ³ek fizyczny, który najsilniej wp³ywa na uk³ad kr¹ enia i narz¹d ruchu cz³owieka, przynosi wiele korzyœci. Mo - na to stwierdziæ zarówno w warunkach spoczynku, jak i w czasie wysi³ku fizycznego. Ale trzeba wiedzieæ, e udzia³ w zajêciach treningowych, a ju szczególnie w zawodach, to sprawdzian i prowokacja wobec uk³adu kr¹ enia. Jeœli nasze serce jest zdrowe prawid³owo reaguje na wysi³ek, przyniesie on korzyœci, wzmocni serce, przyzwyczai je do takiej pracy. Natomiast gdy w sercu wystêpuje niezdiagnozowana patologia, to skutki aktywnoœci mog¹ byæ odmienne od oczekiwanych, krótko mówi¹c niekorzystne lub wrêcz groÿne dla zdrowia. n Praca serca, jego zachowanie w trakcie wysi³ku, jest g³ównym Ÿród³em informacji o reakcji na wysi³ek fizyczny i prowadzi do oceny stanu adaptacji wysi³kowej organizmu zawodnika... Oczywiœcie, serce znajduje siê jakby na pierwszej linii frontu; reaguje na wysi³ek bezpoœrednio i w sposób wyraÿnie widoczny. W sytuacji zawodnika ju trenuj¹cego, gdy chcemy oceniæ poziom jego adaptacji do obci¹ eñ, jakie stosuje w trakcie treningu, mo emy siêgn¹æ po ró ne metody. W medycynie sportowej i kardiologii mamy do dyspozycji wiele wskaÿników adaptacji serca do wysi³ku fizycznego. Najprostsze i ³atwe do oceny przez lekarza, trenera i samego zawodnika to czêstoœæ skurczów serca i wartoœæ ciœnienia têtniczego krwi. U osób wytrenowanych oba parametry przyjmuj¹ ni sze wartoœci w porównaniu z nie wytrenowanymi tak w warunkach spoczynkowych, jak i w czasie wysi³ku submaksymalnego. Lekarze mog¹ dok³adniej scharakteryzowaæ cechy tej adaptacji oceniaj¹c, miêdzy innymi, zapis elektrokardiograficzny pracy serca i badanie echokardiograficzne. W czasie tego ostatniego badania mo na obliczyæ objêtoœæ wyrzutow¹ i pojemnoœæ minutow¹ serca oraz morfologiczne wskaÿniki jego budowy. n Dawniej u ywano pojêcia serce sportowe, czy jest ono nadal aktualne? Serce sportowe lub jak inni je nazywaj¹ serce sportowca, serce wytrenowane to pojêcia jak najbardziej aktualne i u ywane w praktyce klinicznej oraz w piœmiennictwie naukowym. n Jak dziœ definiowane jest serce sportowca? Serce sportowca to narz¹d w organizmie osoby systematycznie trenuj¹cej, który charakteryzuj¹ specyficzne cechy
Serce do sportu adaptacji hemodynamicznej (czynnoœciowej), morfologicznej (zmiany w budowie) oraz metabolicznej. Oczywiœcie pojawianie siê okreœlonych cech adaptacyjnych obserwuje siê w ró nym czasie od momentu rozpoczêcia treningu fizycznego. Zale y to te od rodzaju treningu, np. o charakterze wytrzyma³oœciowym czy si³owym. n Czy mo na krótko wymieniæ te najwa niejsze cechy morfologiczne, czynnoœciowe i metaboliczne serca sportowca? Gdy chodzi o cechy budowy, to w pierwszym rzêdzie nale y do nich zaliczyæ fizjologiczny przerost miêœnia serca. Przerost ten jest symetryczny i ekscentryczny (odœrodkowy), co odró nia go od przerostu patologicznego, jaki mo na spotkaæ w nadciœnieniu têtniczym, chorobach wrodzonych o pod³o u genetycznym czy niewydolnoœci serca. Przerost serca sportowców dotyczy zwiêkszenia gruboœci œcian serca i œwiat³a komór. Osi¹gane wartoœci najczêœciej znajduj¹ siê na górnej granicy normy dla osób o tzw. siedz¹cym trybie ycia. Nie jest wiêc to szokuj¹cy wyró nik. Jeœli chodzi o funkcjê takiego serca, to nie budzi ona zastrze eñ. Czynnoœæ serca jest wolna, a ka dy skurcz bardzo ekonomiczny. Serce takie ma równie wiêcej czasu na odpoczynek miêdzy kolejnymi skurczami. n A jak zachowuje siê serce, gdy organizm zawodnika znajdzie siê w stanie przetrenowania... 63 Serce osoby znajduj¹cej siê w stanie permanentnego przemêczenia i jeszcze powa niejszym przetrenowania wysy³a sygna³y informuj¹ce o takim stanie. S¹ one ³atwe do rozpoznania. Nale y tylko pamiêtaæ, e taki stan mo e wyst¹piæ wskutek du ych i d³ugotrwa- ³ych obci¹ eñ fizycznych i psychicznych, a nie w rezultacie niewystarczaj¹cego wypoczynku, nieodpowiedniej diety czy obecnoœci stanu zapalnego w organizmie. Maj¹c na uwadze jego wysoce niekorzystne skutki, trzeba uwa nie obserwowaæ zawodnika. Mówiê w tym momencie o obowi¹zkach trenera. A co do kardiologicznych symptomów stanu przetrenowania, to zwykle objawiaj¹ siê one w postaci przyspieszenia czynnoœci serca, podwy szonej wartoœci ciœnienia têtniczego krwi oraz obni enia wydolnoœci fizycznej organizmu w stosunku do wczeœniej obserwowanych wartoœci. n Nie zawsze sytuacja jest klarowna, wiêc jeœli trener ma w¹tpliwoœci co do swojej diagnozy, powinien chyba zasiêgn¹æ porady lekarza sportowego? Cechy serca przetrenowanego lekarz sportowy mo e szybko dostrzec w podstawowych badaniach diagnostycznych, jakimi s¹ spoczynkowy zapis elektrokardiograficzny lub test wysi³kowy. n Gorzej, gdy w pobli u brakuje kwalifikowanego lekarza i poradni jak je kiedyœ nazywano sportowo-lekar-
64 Rozmowa z prof. Ann¹ Jegier z Uniwersytetu Medycznego w odzi skiej. Wiemy jak Ÿle, wrêcz katastrofalnie, przedstawia siê sytuacja na tym odcinku... To prawda, lekarzy posiadaj¹cych specjalizacjê sportow¹ i pracuj¹cych w systemie sportu jest stanowczo za ma³o. Przyczyn tego stanu jest wiele i s¹ to przyczyny powa ne, nie³atwe do szybkiego usuniêcia, uwa am jednak, e nale y podj¹æ wszelkie mo liwe kroki dla poprawy tego stanu. Nie wolno mieæ na wzglêdzie tylko interesu zawodników uprawiaj¹cych sport kwalifikowany. Sportowcy objêci przygotowaniami olimpijskimi jakoœ sobie poradz¹. Chodzi o olbrzymi¹ czêœæ sportu dzieciêco-m³odzie- owego, no i powszechnego, uprawianego przez ludzi doros³ych, w ró nym wieku dla utrzymania zdrowia i przyjemnoœci. n To by³a dygresja, wróæmy do spraw serca. Nie lubi ono gor¹ca wysi³ek w otoczeniu, gdzie panuje wysoka temperatura, szczególnie obci¹ a serce... Serce nie lubi ekstremalnych temperatur, zarówno wysokich, jak i niskich. Nale y jednak podkreœliæ, e zdrowe serce, charakteryzuj¹ce siê dobr¹ wydolnoœci¹, poradzi sobie z takimi warunkami œrodowiskowymi bez problemu. Co innego, gdy w sercu stwierdza siê patologiê wtedy wysi³ek fizyczny staje siê du o bardziej obci¹ aj¹cy i opisane warunki mog¹ sprzyjaæ ró nym incydentom, a ich skutki generowaæ powik³ania. n Jakie zagro enie dla serca stanowi¹ œrodki dopingu steroidy anaboliczno-androgenne, erytropoetyna, narkotyki?... Chyba tylko dzia³anie beta-blokerów, te znajduj¹cych siê na liœcie œrodków zabronionych do stosowania przez sportowców uprawiaj¹cych niektóre dyscypliny, mo na by uznaæ za bezpieczne?... Niedozwolone wspomaganie zdolnoœci wysi³kowych zawodnika niesie ze sob¹ zwiêkszone obci¹ enie dla serca, prowadz¹c czêsto do uszkodzenia miêœnia serca i naczyñ oraz dynamicznego rozwoju procesów mia d ycowych. Mechanizm wp³ywu wymienionych przez Pana œrodków dopinguj¹cych jest ró ny, ale wynik ich dzia³ania podobny. Du e znaczenie praktyczne ma tu fakt, e przyjmowanie œrodków dopingowych nie przynosi skutków negatywnych natychmiast, konsekwencje zdrowotne s¹ odsuniête w czasie. Jeœli zaœ chodzi o grupê beta-blokerów, to nie mo na uznawaæ jej za bezpieczn¹. aden lek nie jest obojêtny dla organizmu, nawet witaminy i minera³y. Grupa beta-blokerów bezpieczna jest tylko dla doros³ych osób z chorob¹ niedokrwienn¹ serca lub z nadciœnieniem têtniczym, które nie bior¹ udzia³u w treningu fizycznym. Wtedy korzyœci p³yn¹ce z ich przyjmowania przewy szaj¹ skutki uboczne. n Czy s¹dzi Pani, e w ramach kontroli medycznej w sporcie diagnostyka kardiologiczna jest wystarczaj¹co czu³a ; mam na myœli zarówno
Serce do sportu 65 sytuacje kwalifikacji do uprawiania sportu, jak i kontroli procesu treningu... Diagnostyka kardiologiczna przeprowadzana u sportowca jest bardzo czu- ³a. Badanie lekarskie z pomiarem ciœnienia têtniczego krwi i zapisem elektrokardiogramu spoczynkowego pozwala wykryæ 70-80% patologii. Niezbêdne jest tylko spe³nienie jednego... Te badania faktycznie powinny byæ u polskich sportowców wykonywane. Dlaczego nie s¹? O sytuacji medycyny sportowej wspomnieliœmy, ten temat wymaga³by odrêbnego potraktowania... n Có powiedzieæ, kiedy u sportowców spotykamy ukryte choroby serca, jak choroba Marfana czy inne czy s¹ sposoby pozwalaj¹ce na mo liwie wczesne wykrycie i dziêki temu unikniêcie groÿby nag³ej œmierci sercowej? Zespó³ Marfana to choroba tkanki ³¹cznej, która dotyczy ró nych narz¹dów, w tym równie serca. Wiêkszoœæ chorych umiera miêdzy 20. a 30. rokiem ycia na skutek pêkniêcia œciany aorty lub postêpuj¹cej niewydolnoœci lewej komory serca. W sporcie rozpoznanie zespo³u Marfana dotyczy najczêœciej koszykarzy, siatkarzy. Osoby te charakteryzuj¹ siê nadmiernie wyd³u onymi koñczynami, paj¹kowatymi palcami r¹k i stóp, lejkow¹ lub kurz¹ klatk¹ piersiow¹, w¹skimi plecami i wysoko wysklepionym podniebieniem. Towarzyszyæ temu mog¹ zaburzenia wzroku oraz niewydolnoœæ zastawek w sercu. A zatem zespó³ ten mo liwy jest do wykrycia w czasie podstawowej diagnostyki kardiologicznej, internistycznej, tak e diagnostyki obowi¹zuj¹cej w zakresie medycyny sportowej. Znacznie czêœciej ni zespó³ Marfana powodem dramatów na treningach i zawodach s¹: kardiomiopatia przerostowa i dysplazja prawej komory. n Czym siê one charakteryzuj¹, czy czêsto wystêpuj¹ u sportowców, jak je diagnozowaæ? Badania epidemiologiczne oceniaj¹ czêstoœæ wystêpowania tych chorób wœród sportowców na niewielk¹. W populacji sportowców okreœla siê tê czêstoœæ podobnie jak w pozosta³ej populacji na 0,2%. A zatem zmiany te nie wystêpuj¹ czêsto u sportowców, ale s¹ powodem 50% nag³ych zgonów m³odych zawodników. Diagnostyka tych chorób polega przede wszystkim na prawid³owo zebranym wywiadzie lekarskim. Obecnoœæ w przesz³oœci u zawodnika omdleñ, nag³ych zgonów w rodzinie jest ju wystarczaj¹cym powodem, aby rozpocz¹æ diagnostykê, tj. zapisaæ EKG i wykonaæ badanie echokardiograficzne. n Czy mo e ju wiadomo, co by³o powodem zaburzeñ pracy serca u naszej m³odej narciarki, Justyny Kowalczyk, na trasie olimpijskiego biegu na 10 km w Turynie? Krótko po tym incydencie zdoby³a ona, co by³o zaskoczeniem, medal olimpijski w biegu na 30 km...
66 Rozmowa z prof. Ann¹ Jegier z Uniwersytetu Medycznego w odzi Jako prezes Polskiego Towarzystwa Medycyny Sportowej niestety nie posiadam oficjalnych informacji na ten temat. Nie tylko brak jest powodów formalnych, aby takie informacje wp³ynê- ³y do naszego Towarzystwa, ale równie obowi¹zuj¹ce w Polsce regulacje prawne w zakresie udostêpniania tego rodzaju danych nie pozwalaj¹ na to. Osobiœcie interesowa³am siê medycznym powodem tego dramatycznego zdarzenia, ale informacje, jakie uzyska³am od lekarza olimpijskiego i od innych lekarzy, którzy mieli kontakt z t¹ zawodniczk¹, s¹ medycznie rozbie ne. n To szkoda, e sprawa przybra³a taki obrót, chodzi przecie o dobro zawodniczki, jej zdrowie i unikniêcie b³êdów w postêpowaniu... Te tak uwa am... n Jest Pani czytelniczk¹ Sportu Wyczynowego o bardzo d³ugim sta- u, Pani kartoteka podaje datê pierwszej wp³aty na prenumeratê rok 1977, i dalej a do dnia dzisiejszego, bez przerwy. Proszê zdradziæ tajemnicê sk¹d ten wybór i czym zas³u yliœmy na tak¹ wiernoœæ? Moje ycie zawodowe zawsze by³o i jest zwi¹zane z medycyn¹ sportow¹, a czasopismo Sport Wyczynowy stanowi³o wa ny element w mojej edukacji. W Sporcie Wyczynowym znajdowa³y siê prace dotycz¹ce fizjologii wysi³ku fizycznego i medycyny sportowej. Ponadto czasopismo to poszerza³o moj¹ wiedzê na temat teorii treningu sportowego, sportu dzieci i m³odzie y, prawa sportowego. Nios³o ze sob¹ aktualne informacje o wa nych publikacjach miêdzynarodowych, kongresach naukowych, ró nych zagadnieniach zwi¹zanych z szeroko rozumian¹ kultur¹ fizyczn¹ i wiedz¹ naukow¹ dotycz¹c¹ sportu kwalifikowanego. Wiadomoœci w tym zakresie nigdy nie jest za du o. Korzystaj¹c z okazji gratulujê Panu Redaktorowi kierowania czasopismem, które przez ponad 40 lat skutecznie upowszechnia wiedzê naukow¹ o sporcie wœród trenerów, sportowców, lekarzy medycyny sportowej, fizjoterapeutów i wszystkich osób, którym bliski jest sport w Polsce. n Dziêkujê bardzo za mi³e s³owa skierowane do mnie, proszê jednak wierzyæ, e poziom czasopisma zapewniaj¹ w pierwszym rzêdzie autorzy. W jakiejœ mierze to zapewne i nasza zas³uga, e chcieli z nami wspó³pracowaæ liczni uczeni, krajowi i z zagranicy, wœród nich najlepsi z najlepszych. Rozmawia³: Andrzej Pac-Pomarnacki