Sowińska B., Chmielewski T.J. 2011. Karty jednostek przyrodniczo-krajobrazowych jako forma zapisu standardów jakości krajobrazu. Problemy Ekologii Krajobrazu, T.XXXI, 6-1. Karty jednostek przyrodniczo-krajobrazowych jako forma zapisu standardów jakości krajobrazu Cards of Landscape Units as a Form of Landscape Quality Objectives Notation Barbara Sowińska, Tadeusz J. Chmielewski Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, Zakład Ekologii Krajobrazu i Ochrony Przyrody, ul. Dobrzańskiego 37, 20-262 Lublin, Polska e-mail: barbara.sowinska@wp.pl, tadeusz.chmielewski@up.lublin.pl Abstract: A need for establishing the landscape quality objectives (LQOs) was formed in The European Landscape Convention on October 20, 2000 and ratified by Poland in 2005. Work directly or indirectly connected with identification of those objectives has begun at many European research centers. In Poland the methodological framework of LQOs identification was elaborated in the Department of Landscape Ecology and Natural Conservation at the University of Life Science in Lublin in 2010 and was testified at the area of future Roztocze Solska Forest Biosphere Reserve. According to the applied methodology LQOs should consist of four sections: (1) basic documentation; (2) characteristic landscape features, which required conservation (landscape canon); (3) social expectation concerning landscape quality (objectives to be attained); (4) list of landscape conservation methods, landscape design rules and landscape management guidelines (guidelines and instruments). Cards of landscape unit were treated as a basic form of LQOs notation. Each Card has the same graphic structure and compose of descriptive and numeric data completed with photographs, maps and drawings. Słowa kluczowe: standardy jakości krajobrazu, jednostka przyrodniczo-krajobrazowa, karta jednostki krajobrazowej. Key words: landscape quality objectives, natural-landscape units, cards of landscape unit. Wprowadzenie Potrzebę identyfikacji standardów jakości krajobrazu (landscape quality objectives) formułuje Europejska Konwencja Krajobrazowa, podpisana 20 października 2000 roku i ratyfikowana przez Polskę w 2005 r. W wielu europejskich ośrodkach naukowych podjęto szereg prac bezpośrednio lub pośrednio związanych z opracowaniem tych standardów. W oparciu o ogólne zalecenia Europejskiej Konwencji Krajobrazowej (European... 2000), sugestie zawarte w Raporcie Komisji Europejskiej dotyczącym wdrożenia tej Konwencji (Landscape and sustainable development 2006), dotychczasowego dorobku kilku państw Europy w tym zakresie (Antrop 2006, Fairclough, Marcinnes 2003, Naguė, Sala 2006, Rossi et al. 2006, Stalder 2006, Van Eetvelde, Antrop 2009, Wascher red. 2005) oraz prac własnych (Chmielewski, Sowińska 2008, Sowińska, Chmielewski 2007a, 2007b, 2008), w Zakładzie Ekologii Krajobrazu i Ochrony Przyrody Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie opracowano metodologię identyfikacji i wdrażania standardów jakości krajobrazu na poziomie subregionalnym i lokalnym (Chmielewski, Sowińska 2010). Obszarem, na którym sprawdzono i kilkakrotnie weryfikowano 13
Barbara Sowińska, Tadeusz J. Chmielewski wstępne założenia metodyczne był teren projektowanego Rezerwatu Biosfery Roztocze Puszcza Solska, o powierzchni ok. 240 000 ha (Chmielewski red. 2004/2005). Europejska Konwencja Krajobrazowa zaleca, aby standardy opracowywać i adresować do określonych terytorialnych jednostek przestrzennych. Konwencja jednak nie precyzuje, jakiego rodzaju mają to być jednostki i jak przeprowadzać ich delimitację. W związku z tym, w zależności od: przestrzennej skali opracowania, charakterystycznych cech krajobrazu analizowanego obszaru, zagrożeń jego walorów oraz zakresu oczekiwanych działań, standardy mogą być opracowywane dla poszczególnych regionów i mezoregionów fizyczo-geograficznych i ich zespołów, pojedynczych obszarów chronionych lub ich zwartych zespołów, kulturowych i gospodarczych obszarów funkcjonalnych, jednostek administracyjnych czy w odniesieniu do pojedynczych jednostek przestrzennych (Luginbühl 2006, Chmielewski 2012 ). W przeprowadzonych na obszarze projektowanego Rezerwatu Biosfery Roztocze Puszcza Solska badaniach pilotażowych, skupiono się przede wszystkim na identyfikacji standardów jakości krajobrazu dla tzw. jednostek przyrodniczo-krajobrazowych (Sowińska, Chmielewski 2008, Sowińska 2011). Jednostki te to fragmenty przestrzeni wyodrębnionych na podstawie analizy zbieżności przestrzennych zasięgów granic różnych komponentów środowiska przyrodniczego, struktury użytkowania ziemi i fizjonomii krajobrazu (Chmielewski, Sowińska 2010, Chmielewski 2012) Ważnym aspektem prac nad standardami jakości krajobrazu jest wybór odpowiedniej formy ich finalnej prezentacji. Z jednej strony, forma ta powinna umożliwić łatwe wprowadzenie standardów do krajowych, regionalnych i lokalnych dokumentów strategicznych i planistycznych, zarówno w formie opisowej jak i graficznej (Fairclough, Sarlöv Herlin 2009, Recommendation 2008), z drugiej strony, zgodnie z definicją krajobrazu zawartą w Europejskiej Konwencji Krajobrazowej (Krajobraz to znaczy obszar, postrzegany przez ludzi, którego charakter jest wynikiem działania i interakcji czynników przyrodniczych i/lub ludzkich) standardy powinny być wynikiem wielostronnych analiz abiotycznych, biotycznych i antropogenicznych komponentów krajobrazu, wraz z uwzględnieniem cech jego fizjonomii (Antrop 2006, Landscape and sustainable development 2006). Stąd też pojawia się potrzeba dość rozbudowanej, ale uporządkowanej finalnej formy prezentacji standardów, jako opisu charakterystycznych cech krajobrazu, zbioru map i rysunków odzwierciedlających strukturę i fizjonomię obszaru posiadającego zdefiniowane cechy oraz katalogu celów i wytycznych umożliwiających utrzymanie tych cech bądź przywrócenie cech pożądanych (Chmielewski, Sowińska 2010, Sowińska, Chmielewski 2007a). Materiały i metody Poszukując czytelnego sposobu prezentacji standardów jakości krajobrazu, zdecydowano się na zastosowanie formy tzw. kart krajobrazowych. Opracowanie różnego typu kart krajobrazowych jest rozwiązaniem od wielu lat praktykowanym w naukach o krajobrazie (Chmielewski 2012). Stanowią one zwięzłą formę przedstawienia charakteru krajobrazu danego obszaru, porządkującą różne typy danych. Pierwowzorem opracowania Kart krajobrazowych były tzw. Karty ewidencyjne zabytków architektury i budownictwa wprowadzone w Polsce w latach 50.XX w. Stosowane przez służby konserwacji zabytków sposoby dokumentowania obiektów i zespołów zabytkowych, architekci z krakowskiej szkoły architektury krajobrazu odnieśli do skali miejscowości i gminy. Zaproponowali oni m.in. stosowanie Uproszczonej Karty Krajobrazowej Miejscowości (Bogdanowski 1998, Chmielewski 2012). Z kolei wśród ekologów krajobrazu i specjalistów z zakresu ochrony przyrody, w toku prac nad planami najcenniejszych ekologicznie obszarów, powstała koncepcja tworzenia kart informacyjnych dla poszczególnych jednostek strukturalnych środowiska przyrodniczego. Pierwszą taką próbą były Karty informacyjne uroczysk (KIU), opracowane dla potrzeb ochrony Kampinoskiego Parku Narodowego, pierwszego tego typu planu w Polsce (Chmielewski 1996, 1997, Chmielewski red. 1996). Karta informacyjna (w praktyce kilku- lub kilkunastostronicowa), opracowana była odrębnie dla każdego uroczyska. To podejście metodyczne było kontynuowane i rozwijane m.in. w planach ochrony Poleskiego Parku Narodowego (Radwan red. 1999) i Sobiborskiego Parku Krajobrazowego (Chmielewski red. 2002). Inną ważną inspirację stanowiły tzw. Katalogi Katalonii, opracowane dla tego regionu Hiszpanii i systematycznie aktualizowane przez pracowników specjalnie do tego celu powstałej jednostki organizacyjnej Obserwatorium Katalogów Katalonii (Naguė, Sala 2006). Ponieważ w przeprowadzonych badaniach pilotażowych standardy jakości krajobrazu określane były w odniesieniu do jednostek przyrodniczo-krajobrazowych Roztocza i Puszczy Solskiej, karty te nazwano 14
Karty jednostek przyrodniczo-krajobrazowych jako forma zapisu standardów jakości krajobrazu Kartami jednostek przyrodniczo-krajobrazowych. Do ich opracowania wykorzystano następujące materiały źródłowe: Formularz nominacyjny UNESCO dla Rezerwatu Biosfery Roztocze Puszcza Solska (Chmielewski red. 2004/2005); Mapy topograficzne 1: 25 000 z lat 1967-1985 w formacie geotiff (Centralny Ośrodek Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej, Warszawa); Ortofotomapa wykonana ze zdjęć lotniczych z lat 2002-2003, o terenowej rozdzielczości piksela 0.25 m (Centralny Ośrodek Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej, Warszawa); Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1: 50 000 (Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa); Numeryczny Model Terenu (NMT) o dokładności pionowej 0,6 m i poziomej 15 na 15 lub 30 na 30 m (Centralny Ośrodek Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej, Warszawa); Mapa glebowo rolnicza 1: 25 000 (Instytut Upraw, Nawożenia i Gleboznawstwa PIB w Puławach); Mapy przeglądowe siedlisk i mapy przeglądowe drzewostanów 1: 25 000 z lat 2001 2004 (Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych, Lublin); Mapa walorów przyrodniczych Rezerwatu Biosfery Roztocze - Puszcza Solska 1: 50 000 (Chmielewski red. 2004/2005); Mapa obszarów i obiektów chronionych projektowanego Rezerwatu Biosfery Roztocze - Puszcza Solska 1: 50 000 (Chmielewski red. 2004/2005). W projekcie pilotażowym, Karty opracowano dla 30 spośród ogólnego zbioru 541 jednostek wyodrębnionych na obszarze badań. Granice jednostek wyznaczano metodą Chmielewskiego i Solona (1996), z modyfikacjami Sowińskiej i Chmielewskiego (2008). Wyboru jednostek reprezentatywnych dla krajobrazu Roztocza i Puszczy Solskiej dokonano metodą wielokryteriowej analizy typologicznego zróżnicowania zbioru, z wykorzystaniem specjalnie do tego celu opracowanego programu komputerowego Dendryt (Sowińska, Chmielewski 2008; Sowińska 2011). Wyniki System jednostek przyrodniczo-krajobrazowych wyodrębnionych na całym obszarze badań, z wyróżnieniem lokalizacji jednostek reprezentatywnych dla których zostały opracowane Karty jednostek przyrodniczokrajobrazowych przedstawiono na ryc. 1. Zgodnie z przyjętą metodą, na finalną formę prezentacji standardów jakości krajobrazu składają się cztery pakiety: I. Podstawowa dokumentacja (dane liczbowe, opisy walorów i zagrożeń środowiska, mapy, fotografie) II. Lista godnych zachowania, charakterystycznych cech krajobrazu (kanon krajobrazu); III. Zestaw oczekiwanych przez społeczeństwo cech dotyczących jakości krajobrazu, w którym chcieliby żyć (cele do osiągnięcia); IV. Opis preferowanych metod ochrony, zasad projektowania pożądanego stanu krajobrazu oraz sposobów zarządzania obszarem jednostki (wytyczne i zadania) (Chmielewski, Sowińska 2010, zmodyfikowane) Pakiet I jest najbardziej rozbudowany i składa się z pięciu części, oznaczonych literami A - E. Część A karty zawiera dane ogólne dotyczące danej jednostki jej położenie geograficzne, administracyjne i topograficzne, wielkość pola powierzchni, kształt i charakter granic jednostki oraz charakter głównych elementów strukturalnych. Część opisową uzupełniają trzy ryciny. Pierwsza z nich ukazuje lokalizacje jednostki w systemie jednostek przyrodniczo-krajobrazowych danego mezoregion (ryc.1), dwie kolejne to fotografie obrazujące krajobraz charakterystyczny dla danej jednostki (ryc. 2 i 3). Część B zawiera charakterystykę litologii i form ukształtowania terenu opracowaną w oparciu o cyfrową Szczegółową Mapę Geologiczną Polski oraz Numeryczny Model Terenu. Ich kolejność w tabeli odzwierciedla udział procentowy poszczególnych elementów litologii na obszarze całej jednostki. Hipsometrię jednostki przedstawiono w postaci mapy zróżnicowania wysokości bezwzględnej w obrębie jednostki, wygenerowanej w programie ArcGis 9.3. (ryc. 4). 15
Barbara Sowińska, Tadeusz J. Chmielewski Ryc. 1. System jednostek przyrodniczo-krajobrazowych wyodrębnionych na obszarze projektowanego Rezerwatu Biosfery Roztocze Puszcza Solska, z wyróżnieniem lokalizacji jednostek reprezentatywnych (rys. B. Sowińska) Fig. 1. System of natural-landscape units of the future Roztocza-Solska Forest Biosphere Reserve, with localization of representative units W Części C określono, na podstawie mapy glebowo rolniczej opracowanej przez JUNG, charakter pokrywy glebowej. Kolejność poszczególnych typów gleb w tabeli odzwierciedla ich udział procentowy w całej jednostce. Część D Karty jednostki przyrodniczo-krajobrazowej zawiera charakterystykę form pokrycia terenu. Charakter punktowych form pokrycia terenu (Część D1) został określony biorąc pod uwagę ich liczbę oraz wartość współczynnika Nearest Neighbor Ratio obliczonego przy pomocy narzędzia Average Nearest Neighbor, dostępnego w oprogramowaniu ArcGis. Współczynnik ten określa stopień skupienia gdy wartości wskaźnika są mniejsze od 1 lub rozproszenia - gdy wartości wskaźnika są większe od 1 obiektów punktowych. Obiekty liniowe zostały scharakteryzowane poprzez podanie ich długości oraz gęstości na hektar. W Części D2 określono charakter płatów pokrycia terenu. Część ta zawiera wyniki metryk krajobrazowych (landscape metrisc) obliczonych dla poszczególnych klas pokrycia terenu (Class Metric) oraz krajobrazu całej jednostki (Landscape Metrics) przy pomocy programu komputerowego Fragstats (McGarigal et al., 2002). Zastosowane metryki 16
Karty jednostek przyrodniczo-krajobrazowych jako forma zapisu standardów jakości krajobrazu w postaci danych liczbowym odzwierciedlają: charakter pola powierzchni, charakter granic krajobrazowych, przestrzenną strukturę płatów krajobrazowych, kształt, zwartości oraz różnorodności poszczególnych klas płatów pokrycia terenu. W sposób graficzny charakter form pokrycia terenu obrazują: ryc. 5 opracowana na podstawie ortofotomapy o terenowej rozdzielczości piksela 0.25 m i wygenerowana przy pomocy programu ArcGis 9.3. i część D3 karty, która zawiera fragment ortofotmapy obrazującej charakterystyczną strukturę użytkowania ziemi dane jednostki. Część E Karty jednostki przyrodniczo-krajobrazowej zawiera syntezę cech krajobrazowych: dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego oraz fizjonomii terenu. Syntetyczną charakterystykę przewodnich cech: ukształtowania terenu, litologii, pokrywy glebowej i form pokrycia terenu określano na podstawie zgromadzonej dokumentacji kartograficznej oraz wyników metryk krajobrazowych. W dalszej części tabeli znajdują się informacje o elementach dziedzictwa przyrodniczego (wartościowych/rzadkich komponentach środowiska, istniejących w obrębie jednostek formach ochrony przyrody) oraz o elementach dziedzictwa kulturowego (obiektach wpisanych do rejestru zabytków, obiektach znajdujących się w ewidencji gminnej, innych, wartościowych obiektach dziedzictwa kulturowego), a także o formach ochrony w/w obiektów. Ważne przyrodnicze i kulturowe elementy krajobrazu zostały zaznaczone na mapie form pokrycia terenu i struktury przestrzennej jednostki (ryc. 5). Część tabeli dotycząca fizjonomii krajobrazu zawiera opis wizualnych cech krajobrazu danej jednostki oparty o analizę: zróżnicowania form rzeźby terenu, form pokrycia terenu, zasięgu otwarć i osi widokowych, kompozycji panoram widokowych. Ważnymi składowymi części E Karty, są obecne i potencjalne zagrożenia krajobrazu, odnoszące się do: dziedzictwa przyrodniczego, dziedzictwa kulturowego, fizjonomii krajobrazu oraz ładu przestrzennego i zagospodarowania terenu. Pakiet II stanowi węzłowy element całej Karty jednostki przyrodniczo-krajobrazowej. Tworzy go część F, zawierająca opis kanonu cech krajobrazu jednostki. Przy określaniu kanonu przyjęto definicję Myczkowskiego (2009), określającą kanon cech krajobrazu jako zespół cech decydujących o charakterze i niepowtarzalnym wyrazie danego miejsca, mających swoją aktualną, lub źródłowo udokumentowaną postać, odbieraną różnymi zmysłami przez człowieka. Jako kanon, w Kartach jednostek krajobrazowych zawarte zostały cechy, które decydują o genius loci danej jednostki, wyróżniają ją na tle innych jednostek wyznaczonych na całym obszarze badań. Cechy te zostały zagregowane w pięć grup, odnoszących się do pięciu grup cech danej jednostki: (1) przyrody nieożywionej; (2) przyrody ożywionej; (3) dziedzictwa kulturowego; (4) struktury użytkowania ziemi; (5) fizjonomii krajobrazu. W Pakiecie III (część G) do każdej z pięciu w/w grup cech, przyporządkowany został zestaw celów do osiągnięcia, dotyczących w odniesieniu do poszczególnych komponentów krajobrazu zasad ich: ochrony, utrzymania/zachowania, poprawy/podnoszenia walorów, kształtowania, zmiany funkcji itp. Definiując cele, brano pod uwagę kanon cech krajobrazu, funkcję obszaru, stopień antropogenicznego przekształcenia terenu, obecne i potencjalne zagrożenia walorów przyrodniczych i krajobrazowych oraz status ochronny obszaru. W Pakiecie IV (części H) do każdego z celów przyporządkowywane zostały szczegółowe wytyczne do ochrony i kształtowania krajobrazu, umożliwiające zachowanie, przywrócenie lub uzyskanie pożądanego kanonu cech krajobrazu. W wersji oryginalnej, każda z kart opracowanych dla 30 jednostek składa się z trzech stron w formacie A3, zawierających kolorową dokumentację fotograficzną i rysunkową. Ryc. 2-4 zawierają przykładową Kartę, opracowaną dla jednostki nr 20, o nazwie Kolonia Otrocz. Karty poszczególnych jednostek można układać w katalogi tematyczne (poszczególnymi pakietami), lub regionalne (krajobrazy lokalne mikroregiony fizycznogeograficzne mezoregiony fizycznogeograficzne). Zapisanie zawartych na Kartach danych w postaci komputerowej relacyjnej bazy badanych, umożliwi prowadzenie ich wielostronnych analiz, klasyfikacji, dokonywania systematycznej aktualizacji rejestrowanych parametrów, monitowanie zmian zachodzących w krajobrazie, a także przeprowadzanie różnorodnej edycji danych o terenie. 17
Ryc. 2. Karta jednostki przyrodniczo-krajobrazowej nr 20 Pakiet I, części A-D2 (rys. B. Sowińsk) Fig. 2. Card of landscape unit no. 20 Pack I, part A-D2 Barbara Sowińska, Tadeusz J. Chmielewski 18
Ryc. 3. Karta jednostki przyrodniczo-krajobrazowej nr 20 Pakiet I, części D2-E (rys. B. Sowińsk) Fig. 3. Card of landscape unit no. 20 Pack I, part D2-E Karty jednostek przyrodniczo-krajobrazowych jako forma zapisu standardów jakości krajobrazu 19
Barbara Sowińska, Tadeusz J. Chmielewski Ryc. 4. Karta jednostki przyrodniczo-krajobrazowej nr 20 Pakiety II, III i IV (rys. B. Sowińsk) Fig. 4. Card of landscape unit no. 20 Pack II, III and IV 20
Karty jednostek przyrodniczo-krajobrazowych jako forma zapisu standardów jakości krajobrazu Wnioski Zastosowanie Kart jednostek przyrodniczo-krajobrazowych jako finalnej formy prezentacji standardów jakości krajobrazu, umożliwiło usystematyzowaną prezentację charakterystycznych, godnych zachowania i twórczego rozwijania cech analizowanego obszaru. Karty te dają także możliwość precyzyjnego porównania charakteru poszczególnych jednostek krajobrazowych oraz zastosowania standardów jakości krajobrazu w praktyce planowania przestrzennego i projektowania systemów krajobrazowych. Karty jednostek przyrodniczo-krajobrazowych są kolejnym etapem rozwoju form systematycznej prezentacji i katalogowania danych o systemach krajobrazowych. Zapisanie zawartych na Kartach danych w postaci komputerowej relacyjnej bazy badanych, umożliwia prowadzenie ich wielostronnych analiz, klasyfikacji, monitowania zmian oraz różnorodnej edycji, a także dokonywania systematycznej aktualizacji danych. Dzięki temu Karty mogą być bardzo dobrym narzędziem zarządzania jakością krajobrazu. Literatura: Antrop, M. 2006. Identifying and enhancing landscape. European spatial planning and landscape, no. 84, p. 10-12. Bogdanowski, J. 1998. Konserwacja i ochrona krajobrazu kulturowego-ewolucja metod. Teki Krakowskie, tom VI, p. 255. Chmielewski, T.J. 1996. Metoda opracowania planu ochrony Kampinoskiego Parku Narodowego. Chrońmy Przyrodę Ojczystą, nr 52, p. 30-56. Chmielewski, T.J. (red.) 1996. Plan ochrony Kampinoskiego Parku Narodowego. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, Warszawa. mat. niepublikowane, T. 1 50: 1 4980. Chmielewski, T.J., Solon, J. 1996. Podstawowe przyrodnicze jednostki przestrzenne Kampinoskiego Parku Narodowego: zasady wyróżniania i kierunki ochrony. Problemy Ekologii Krajobrazu, tom. 2, p. 130-142. Chmielewski, T.J., 1997. Plan ochrony Kampinoskiego Parku Narodowego: podstawy metodyczne i główne ustalenia ochronne. Człowiek i Środowisko, Vol. 21, Z. 1, p. 33-55. Chmielewski, T.J. (red.) 2002. Sobiborski Park Krajobrazowy. Plan ochrony. Zarząd Chełmskich Parków Krajobrazowych, NAVIP Lublin; Chełm Lublin; materiał niepublikowany, p. 402 + 10 map 1: 25000. Chmielewski, T.J. (red.) 2004/2005. Rezerwat Biosfery Roztocze Puszcza Solska formularz nominacyjny UNESCO. Województwo lubelskie, NAVIP, materiał niepublikowany, Lublin, p. 155. Chmielewski, T.J., Sowińska, B., 2008. Social expectations concerning landscape quality objectives for the Roztocze Solska Forest region. Teka Komisji Ochrony I Kształtowania Środowiska Przyrodniczego PAN, Vol. V, p. 4-49. Chmielewski, T.J., Sowińska, B., 2010. The method of landscape quality objective identification. Teka Komisji Ochrony I Kształtowania Środowiska Przyrodniczego PAN, Vol. VII, p. 16-34. Chmielewski, T.J., 2012. Systemy krajobrazowe: struktura, funkcjonowanie, planowanie. Wydawnictwo PWN, Warszawa, p. 1-452. European Landscape Convention 2000. Florence, 20 October 2000. (www.coe.int/europeanlandscapeconvention) Europejska Konwencja Krajobrazowa sporządzona we Florencji dnia 20 października 2000 r. Dziennik Ustaw z dnia 29 stycznia 2006 r., Nr 14, Poz. 98. Fairclough, G., Macinnes, L., 2003. Landscape Character Assessment. Guidance for England and Scotland. Topic Paper 5 - Understanding Historic Landscape Character. The Countryside Agency. Scottish Natural Heritage, p. 84. Fairclough, G., Sarlöv Herlin, I. 2009. General conclusions from 8th meeting of the Council of Europe workshops for the implementation of the European Landscape Convention: Landscape and driving forces. Malmö, Sweden, p. 201-213. 21
Barbara Sowińska, Tadeusz J. Chmielewski Landscape and sustainable development challenges of the European Landscape Convention, 2006. Council of Europe Publishment. Strasburg, p. 214. Luginbüh, Y. 2006. Landscape and identification, assessment and quality objectives. In: Landscape and sustainable development: challenges of the European Landscape Convention. Council of Europe Publishing. Strasbourg,p. 99-114. McGarigal, K., Cushman, S.A. and Neel, M.C. et al. 2002. FRAGSTATS: Spatial pattern analysis program for categorical maps. Opis programu komputerowego opracowanego przez Uniwersytet w Massachusetts. (www.umass.edu/landeco/research/fragstats/fragstats.html) Myczkowski, Z., 2009. Tożsamość miejsca w krajobrazie. W: Fenomem genius loci. Tożsamość miejsca w kontekście historycznym i współczesnym. Gutowski P., (red.). Wydawnictwo muzeum Pałacu w Wilanowie. Warszawa, p. 153-162. Naguė, J., Sala, P., 2006. Prototype landscape Catalogue, Summary: conceptual, methodological and procedural bases for the preparation of the Catalan Landscape Catalogues. Observatori del Paisatge. Olot Barcelona, p. 34. Radwan, S. (red.) 1999. Plan ochrony Poleskiego Parku Narodowego. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, Warszawa, materiał niepublikowany, p. 566. Recommendation CM/Rec (2008) of the Committee of Ministers to member states on the guidelines for the implementation of the European Landscape Convention, p. 26. (http://www.dgotdu.pt/cp/ Recommendation_guidelines-ELC.pdf) Rossi, A., Angrilli, M., Scazzosi, L. 2006. Landscape opportunities for territorial organization LOTO. European Spatial Planning and Landscape, No 84, p. 93-98. Sowińska, B., Chmielewski, T.J., 2007a. Problemy identyfikacji standardów jakości krajobrazu: przegląd doświadczeń międzynarodowych pierwsze badania polskie. Architektura Krajobrazu 1(2007), p. 44-55. Sowińska, B., Chmielewski, T.J., 2007b. The European Landscape Convention versus Regional and Local Development Strategies: the case of the Roztocze Solska Forest Biosphere Reserve. W: Nature Conservation Management: From Idea to Practical Results. European Commission 6 th Framework Program: ALTER-Net. Chmielewski T.J. (red.). Lublin, Łódz, Helsinki, Aarhus, p. 178-192. Sowińska, B., Chmielewski, T.J. 2008. Metoda delimitacji i analiza typologicznego zróżnicowania jednostek przyrodniczo-krajobrazowych Roztocza i Równiny Biłgorajskiej. Problemy Ekologii Krajobrazu, Tom XXII, p. 205-222. Sowińska, B., 2011. Standardy jakości krajobrazu projektowanego Rezerwatu Biosfery Roztocze Puszcza Solska, jako instrument kształtowania środowiska obszarów wiejskich; Rozprawa doktorska wykonana pod kierunkiem dr hab. Tadeusza J. Chmielewskiego, prof. UP. Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, Wydział Agrobioinżynierii; materiał niepublikowany, tom I: p. 225 + tom II (załączniki): p. 103. Sowińska, B., Chmielewski, T.J., 2011. Research on historical agriculture landscape for the design and management of Biosphere Reserves; Ekológia (Bratislava), vol. 30 (2), p. 133-140. Stalder, A., 2006. A propos de l application en Suisse de la Convention Europėenne du Paysage. European Spatial Planning and Landscape, No 84, p. 78-82. Van Eetvelde, Antrop, M., 2009. A stepwise multi-scaled landscape typology and characterisation for transregional integration, applied on the federal state of Belgium. Landscape and Urban Planning 9 (2009), p. 160-170. Wascher, D. (ed.) 2005. European Landscape Character Areas: Typologies, Cartography and Indicators for the Assessment of Sustainable Landscapes. Final Report as Deliverable form the EU s Accompanying Measure Project European Landscape Character Assessment Initiative (ELCAI). Funded under the 5th Framework Programme on Energy; Environment and Sustainable Development (4.2.2). Landscape Europe, p. 148. 22