Wprowadzenie elementów grup szybkiego reagowania w działaniach PSP kpt. mgr inż. Szymon Kokot-Góra (KW PSP w Olsztynie, skokot@kwpsp.olsztyn.pl) Potrzebę ratowania strażaka możemy najczęściej traktować jako działanie w stanie wyższej konieczności przy odejściu od zasad powszechnie uznanych za bezpieczne, w myśl poniższych przepisów: Ustawa o PSP, Art. 21. ust. 3 pkt. 2: W okolicznościach uzasadnionych stanem wyższej konieczności kierujący akcją ma prawo odstąpienia od zasad działania uznanych powszechnie za bezpieczne. Ustawa o ochronie przeciwpożarowej, Art. 25 ust. 3: 3. Kierujący działaniem ratowniczym może odstąpić w trakcie działania ratowniczego od zasad działania uznanych powszechnie za bezpieczne. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 4 lipca 1992 r. w sprawie zakresu i trybu korzystania z praw przez kierującego działaniem ratowniczym. 1. 1. Kierujący akcją ratowniczą lub innym działaniem ratowniczym prowadzonym przez jednostki ochrony przeciwpożarowej jest uprawniony do zarządzenia 7) odstąpienia od zasad działania uznanych powszechnie za bezpieczne, z zachowaniem wszelkich dostępnych w danych warunkach zabezpieczeń, jeżeli w ocenie kierującego działaniem ratowniczym, dokonanej w miejscu i czasie zdarzenia, istnieje prawdopodobieństwo uratowania życia ludzkiego, w szczególności w przypadkach, gdy: a) z powodu braku specjalistycznego sprzętu zachodzi konieczność zastosowania sprzętu zastępczego, b) fizyczne możliwości ratownika mogą zastąpić brak możliwości użycia właściwego sprzętu, c) jest możliwe wykonanie określonej czynności przez osobę zgłaszającą się dobrowolnie. Kodeks postępowania administracyjnego: Art. 108. 1. Decyzji, od której służy odwołanie, może być nadany rygor natychmiastowej wykonalności, gdy jest to niezbędne ze względu na ochronę zdrowia lub życia ludzkiego albo dla zabezpieczenia gospodarstwa narodowego przed ciężkimi stratami bądź też ze względu na inny interes społeczny lub wyjątkowo ważny interes strony. W tym ostatnim przypadku organ administracji publicznej może w drodze postanowienia zażądać od strony stosownego zabezpieczenia. Kodeks karny: Art. 26. [Stan wyższej konieczności] 1. Nie popełnia przestępstwa, kto działa w celu uchylenia bezpośredniego niebezpieczeństwa grożącego jakiemukolwiek dobru chronionemu prawem, jeżeli niebezpieczeństwa nie można inaczej uniknąć, a dobro poświęcone przedstawia wartość niższą od dobra ratowanego. 2. Nie popełnia przestępstwa także ten, kto, ratując dobro chronione prawem w warunkach określonych w 1, poświęca dobro, które nie przedstawia wartości oczywiście wyższej od dobra ratowanego. 3. W razie przekroczenia granic stanu wyższej konieczności, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia.
4. Przepisu 2 nie stosuje się, jeżeli sprawca poświęca dobro, które ma szczególny obowiązek chronić nawet z narażeniem się na niebezpieczeństwo osobiste. 5. Przepisy 1 3 stosuje się odpowiednio w wypadku, gdy z ciążących na sprawcy obowiązków tylko jeden może być spełniony. Z powyższych zapisów wynika, że to KDR może, z odstąpieniem od zasad działania ogólnie rozumianych za bezpieczne zarządzić czynności, które w jego ocenie mogą uratować życie ludzkie (w tym również poszkodowanego strażaka, gdyż zapis nie czyni tu rozróżnień). Zatem jedynie kierujący działaniami upoważniony jest do wydania takiej decyzji. Nie może jednak czyniąc to poświęcać dobra o wyraźnie większej wartości czyli też bez potrzeby narażać życia ludzkiego. Dlatego ocena sytuacji ma tutaj krytyczne znaczenie przy próbie podjęcia odpowiedniej decyzji. Ponadto przepisy wykonawcze (rozporządzenie) mówi o dobrowolnym podjęciu działań przez osobę zgłaszającą się na ochotnika do wykonania zadania jako o okoliczności, która w szczególności uzasadnia podjęcie decyzji o odejściu od zasad uznanych powszechnie za bezpieczne. Widzimy więc, że jeżeli grupa szybkiego reagowania 1 miałaby funkcjonować w praktyce, konieczne byłoby zapoznanie każdego potencjalnego członka takiej grupy z powyższymi przepisami, oraz innymi, które bezpośrednio odnoszą się do trybu i sposobu podejmowania działań przez ten tzw. personel zabezpieczający. Działania mogłyby np. odbywać się na zasadzie swego rodzaju słownej umowy zawieranej między strażakami, którzy deklarowaliby domyślną chęć udzielenia skutecznej w ich ocenie pomocy poszkodowanemu strażakowi w przypadku pojawienia się takiej konieczności. W sytuacji, gdy każdy z nich może być potencjalnym poszkodowanym, sprawa ta nie powinna być zbytnio dyskusyjna, jest to bowiem związane ze specyfiką wykonywanego zawodu. Konieczne jest zatem zdanie sobie sprawy z istniejącego stanu prawnego oraz zakresu działań mogących towarzyszyć tego typu sytuacjom. (Jeżeli w ocenie osoby mającej podjąć się czynności ratowniczych, działanie będzie zbyt niebezpieczne, może ona odmówić wykonania polecenia. Przypadek ten nie jest związany wyłącznie z ratowaniem strażaków i ma odniesienie do całego spektrum działalności pożarniczej; wiąże się natomiast z dalszym postępowaniem, które wyjaśnia podstawność zarówno wydanego polecenia jak i odmowy jego wykonania. Nie jest to jednak sednem sprawy, gdyż dotyczy to już postępowania dyscyplinarnego.) Jak widzimy rozporządzenie (wraz z zapisami w KPA i KK) dokładnie wyjaśnia jakie kroki można podjąć kierując akcją ratowniczą lub innymi działaniami gaśniczymi, prowadzonymi przez jednostki ochrony przeciwpożarowej. Analizując je pod kątem ratowania strażaków możemy również wykorzystać kilka zapisów w celu poparcia działalności GSR. Tematyka związana z ratowaniem strażaków prowadzi do adoptowania różnego rodzaju rozwiązań, które nie kłócą się z dotychczasowymi praktykami, lecz mogą być od nich nieco odmienne. Przepisy branżowe pożarnicze podają szereg wymogów stawianych przy prowadzeniu omawianego typu działań. Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 17 listopada 1997 r. w sprawie szczegółowych warunków bezpieczeństwa i higieny służby strażaków oraz zakresu ich obowiązywania w stosunku do innych osób biorących udział w akcjach ratowniczych, ćwiczeniach lub szkoleniu jest aktem prawnym omawiającym bezpośrednio m.in. zagadnienia związane z prowadzeniem ćwiczeń oraz różnego rodzaju działań, w tym również działań związanych z poruszanym tematem. Znajduje się w nim wiele zapisów, które opisują tryb, sposoby i metody prowadzenia ćwiczeń i działań przez personel PSP, OSP oraz pracowników jednostek ochrony przeciwpożarowej (w rozumieniu Ustawy o ochronie przeciwpożarowej art. 15 pkt 2-5 i 8). Kolejne, mogące odnosić się do działalności GSR zapisy precyzują wiele istotnych kwestii. W kolejnych paragrafach mówią między innymi o tym, że: 3. Programy szkolenia, kształcenia i doskonalenia zawodowego powinny obejmować zagadnienia bezpieczeństwa i higieny pracy (zagadnienia związane z działalnością GSR są w rzeczywistości głównie nastawione na zapobieganie wypadkom, jednak nie pomijają również 1 Pojęcie jest tłumaczeniem angielskiego Rapid Intervention Team i oznacza grupę ludzi, która ma za zadanie dbać o bezpieczeństwo strażaków na miejscu zdarzenia, głównie pożaru w obiekcie, oraz udzielać pomocy tym, którzy jej potrzebują. Nie należy sugerować się, że słowo grupa używane jest tu w kontekście podobnym do np grupy ratownictwa wysokościowego, a jedynie do określenia personelu (np. roty, zastępu), któremu przypisano te konkretnie zadania. Zazwyczaj grupa ta tworzona jest doraźnie, choć doświadczenia zagraniczne pokazują, że posiadanie stałego składu takiej grupy wpływa pozytywnie na jej mobilność i skuteczność.
zagadnień związanych z udzielaniem pomocy należy jednak pamiętać, że często działania takie mogą być prowadzone przy odstąpieniu od zasad uznanych powszechnie za bezpieczne, gdyż występuje tzw. stan wyższej konieczności ratowanie życia/zdrowia strażaka lub kilku strażaków). 8. Przełożony ponosi odpowiedzialność za stan bezpieczeństwa i higieny pracy w dowodzonym lub kierowanym przez siebie zespole oraz za przestrzeganie przez podwładnych przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy. (W sposób bezpośredni określa odpowiedzialność za stan bezpieczeństwa personelu, zatem wskazuje również osobę, która winna dbać o odpowiednie przygotowanie personelu do wykonywania danej pracy, w której pojawiają się zagrożenia w większości zdefiniowane i znane) 9. Podstawowym obowiązkiem przełożonego i każdego uczestnika szkolenia pożarniczego oraz działań ratowniczych jest wykonywanie powierzonych czynności zgodnie z obowiązującymi przepisami oraz zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy, w szczególności: 1) niezwłoczne zawiadomienie przełożonego o zauważonym zagrożeniu życia lub zdrowia ludzkiego oraz przeciwdziałanie zagrożeniu zgodnie ze swoimi kompetencjami i doświadczeniem, 2) w razie zauważenia wypadku natychmiastowe udzielenie pomocy poszkodowanym, wezwanie lub spowodowanie wezwania fachowej pomocy lekarskiej oraz bezwzględne zawiadomienie przełożonego, 3) niezwłoczne zgłaszanie przełożonemu swej przejściowej niesprawności fizycznej lub psychicznej. (Powyższe zapisy omawiają obowiązki uczestników szkolenia i działań w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy oraz definiują wymagane zachowanie przy wystąpieniu wypadku, które przewiduje m.in. natychmiastowe udzielenie pomocy poszkodowanym, co w przypadku działań zgodne jest z proponowaną koncepcją szybkiego reagowania ) 10. Podczas akcji ratowniczej dowódca ma obowiązek: 1) rozpoznawać zagrożenia, informować podwładnych o ich występowaniu oraz wydawać polecenia dotyczące właściwego zabezpieczenia ludzi przed ich następstwami, 2) kierować do wszystkich działań gaśniczych i ratowniczych co najmniej dwóch ratowników, wyznaczając spośród nich dowódcę, 3) ustalać sygnały i środki alarmowe oraz odwód niezbędny do udzielenia natychmiastowej pomocy poszkodowanym i zagrożonym, 4) rozpoznawać i ustalać najbezpieczniejsze drogi odwrotu i ewakuacji, 5) znać stan osobowy jednostki, którą dowodzi, oraz miejsce przebywania swoich podwładnych, 6) kontrolować i nadzorować pracę podwładnych oraz stan ich zabezpieczenia na stanowiskach szczególnie zagrożonych, 7) w razie zaistnienia wypadku lub nagłego bezpośredniego zagrożenia życia, natychmiast przystąpić do ratowania poszkodowanych lub zagrożonych, 8) podczas długotrwałych akcji ratowniczych prowadzonych w niskich lub wysokich temperaturach albo w obecności czynników szkodliwych dla zdrowia zapewnić odpowiednio częste wymiany ratowników, możliwości ogrzania się, niezbędne posiłki i napoje, wymianę butów i odzieży ochronnej oraz rezerwę tych przedmiotów. (Niniejszy paragraf określa m.in. konieczność zapewnienia na miejscu zdarzenia odpowiedniej ilości personelu do udzielenia pomocy ewentualnym poszkodowanym w razie wystąpienia wypadku, dodatkowo nakłada obowiązek natychmiastowego podjęcia działań, co można osiągnąć poprzez wprowadzenie proponowanych zasad funkcjonowania GSR/personelu zabezpieczającego, który na miejscu zdarzenia pozostaje w ciągłej gotowości podjęcia natychmiastowych działań. Personel ten prowadzi stałe rozpoznanie oraz przygotowuje się do natychmiastowego wejścia do działań poprzez zebranie odpowiedniego sprzętu i przygotowanie środków ochrony osobistej do bezzwłocznego wykorzystania). 11. W okolicznościach uzasadnionych stanem wyższej konieczności kierujący akcją ratowniczą jest uprawniony do zarządzenia odstąpienia od zasad powszechnie uznanych za bezpieczne, z zachowaniem wszelkich dostępnych w danych warunkach zabezpieczeń, jeżeli
w ocenie kierującego działaniem ratowniczym, dokonanej w miejscu i czasie zdarzenia, istnieje prawdopodobieństwo uratowania życia ludzkiego, w szczególności gdy: 1) z powodu braku specjalistycznego sprzętu zachodzi konieczność zastosowania sprzętu zastępczego, 2) fizyczne właściwości ratownika mogą zastąpić brak możliwości użycia właściwego sprzętu, 3) jest możliwe wykonanie określonej czynności przez osobę zgłaszającą się dobrowolnie. (Jest to powtórzeniem zapisów Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 4 lipca 1992 r. w sprawie zakresu i trybu korzystania z praw przez kierującego działaniem ratowniczym.) 58. 1. Podczas działań ratowniczo-gaśniczych prowadzonych wewnątrz obiektów oraz w każdym innym przypadku stwierdzenia lub podejrzenia obecności lotnych substancji toksycznych, a w szczególności tlenku węgla albo innych gazów, par, dymów, pyłów lub czynników i substancji o właściwościach trujących, duszących, parzących, rakotwórczych, drażniących itp., oraz tam, gdzie może występować niedobór tlenu w otaczającej atmosferze, należy stosować izolacyjny, indywidualny sprzęt ochrony dróg oddechowych. (Zapis w sposób bezpośredni narzuca obowiązek stosowania aparatów ochrony dróg oddechowych, powszechnie wykorzystywanych podczas działań w strażach pożarnych, w sposób pośredni zatem obliguje do znajomości zasad bezpiecznego z nich korzystania). 60. 1. Wprowadzając ratowników do strefy zagrożenia należy kontrolować ich czas przebywania w tej strefie, tak aby zapewnić im w drodze powrotnej dwukrotną ilość powietrza w stosunku do potrzebnej na wejście. (Jednym z proponowanych rozwiązań związanych z kompleksowo rozumianą działalnością Grup Szybkiego Reagowania czy personelu zabezpieczającego jest ewidencja personelu, którą prowadzi się na wiele sposobów. System ewidencji powinien przede wszystkim być funkcjonalny, czyli zapewniać KDR w każdej chwili następujące informacje: kto, gdzie, jak długo i w jakich warunkach pracuje. Szczególną, a właściwie główną uwagę kieruje się na personel działający wewnątrz obiektu, zwłaszcza w aparatach ochrony dróg oddechowych. Powyższy zapis obliguje do śledzenia czasu pracy w atmosferze niebezpiecznej w celu umożliwienia personelowi bezpiecznego powrotu. Daje się to bardzo łatwo połączyć z ogólnie rozumianą ewidencją personelu, tj. wiedzą o miejscu, czynnościach i stanie bezpieczeństwa każdego ze strażaków. Przy rozbudowanej strukturze dowodzenia zdarzeniem KDR/sztab może polecić realizację zadań ewidencji wyznaczonej osobie/grupie osób) 68. Właściwy przełożony ma obowiązek: 1) po założeniu masek przez podwładnych sprawdzić funkcjonowanie izolacyjnego sprzętu ochrony dróg oddechowych, a zwłaszcza otwarcie dopływu tlenu lub powietrza z butli, szczelność przylegania maski, szczelność połączeń i złącz oraz wskazania przyrządów określających ciśnienie tlenu lub powietrza w butlach, 2) zwracać uwagę, aby linki oraz inny sprzęt ubezpieczający, jak również uzbrojenie osobiste oraz wyposażenie nie powodowało lub nie mogło spowodować unieruchomienia izolacyjnego sprzętu ochrony dróg oddechowych, 3) przestrzegać ściśle zasady nieprzekraczania dopuszczalnego czasu pracy ustalanego dla danego typu aparatu oddechowego z jednoczesnym zachowaniem niezbędnej rezerwy czasu działania ochronnego, 4) w przypadkach trudnych warunków pracy zmniejszyć w odpowiednim stopniu dopuszczalny czas przebywania osób w obszarze zagrożonym. 5) posługiwać się wcześniej ustalonymi umownymi znakami sygnalizacyjnymi. (Jak powyżej, mowa jest o bezpiecznej pracy w aparatach ochrony dróg oddechowych. Odpowiedzialność za bezpieczeństwo personelu spoczywa na właściwym dowódcy). 69. 1. Każda osoba pracująca w pomieszczeniach zadymionych powinna być wyposażona w sprawnie działający sprzęt oświetleniowy i inny odpowiedni do warunków akcji. 2. W pomieszczeniach zadymionych lub o słabej widoczności należy posuwać się rzędem. Dowódca powinien badać przed sobą drogę, obecność przeszkód i miejsc niebezpiecznych, sygnalizować oraz ostrzegać o niebezpieczeństwach. (Przepis nakłada obowiązek wyposażania
ratowników kierowanych do działań w sprzęt odpowiedni do prowadzonych czynności/założeń taktycznych. Licząc się z możliwością prowadzenia działań w warunkach ekstremalnie ciężkich, GSR powinna zabrać ze sobą cały sprzęt ułatwiający czynności ratownicze). 70. Osoby wprowadzane do pomieszczeń zadymionych, piwnic, kanałów, studni, zbiorników i innych o skomplikowanym układzie lub do miejsc trudno dostępnych należy zabezpieczyć tak, aby w razie konieczności można było niezwłocznie udzielić im pomocy. (W praktyce oznacza to stosowanie lin do oznaczania trasy przemieszczania się, które umożliwią ekipie kierującej się do udzielenia ewentualnej pomocy sprawne i szybkie odnalezienie poszkodowanych, nawet w warunkach ograniczonej widoczności. Zamiast liny, funkcję tą może pełnić linia gaśnicza, jednak zależne jest to od rozpoznania prowadzonego w miejscu i czasie akcji). WNIOSKI: Omawiany temat wydaje się zawiły, gdyż wymaga odniesienia do wielu różnorakich zapisów prawnych i uregulowań, związanych z bezpieczeństwem personelu wykonującego zadania mogące zagrażać życiu lub/i zdrowiu. Powstaje przy tym wiele zapytań i zastanawiających kwestii oraz czasem kontrowersji. Oczywistym powodem jest fakt, iż strażackie grono prezentuje zbiorowo ogromne doświadczenie oraz zasoby personelowe, rozproszone niemal równomiernie po całym kraju. Doświadczenia w poszczególnych regionach mogą różnić się od siebie z wielu powodów. Charakterystyka terenu, warunki infrastruktury miejskiej, rodzaje zabudowania terenu itp. wszystko to może wpłynąć na przyjęty praktyczny sposób przeprowadzania różnego rodzaju działań. Przepisy nie definiują do końca i w detalach technik, metod i trybu postępowania wiele rozwiązań opiera się na długoletniej i wciąż doskonalonej praktyce w danym środowisku pożarniczym, definiowanej między innymi przez rejon działania, ale też szereg innych uwarunkowań. Wiedza ta jest raczej uporządkowana w postaci podręczników do doskonalenia zawodowego, chociaż ma oczywiście również wpływ na właściwe uregulowania prawne. Dlatego z pewnością da się zauważyć wiele punktów widzenia na różne sprawy, nieopisane w sposób szczegółowy w piśmiennictwie i przepisach. Przytaczane były różne zapisy przemawiające za słusznością podejmowania omawianego typu działań. W wymienionych aktach prawnych i literaturze specjalistycznej zalecenia i uregulowania prawne mówią również o pewnych prawidłowościach, które mogą nie do końca być wypełniane podczas ratowania strażaków. Pamiętajmy jednak o dwóch sprawach: o możliwości odejścia od działań powszechnie uznanych za bezpieczne oraz odpowiedzialności ciążącej na osobie podejmującej taką decyzję, co sprowadza nas ostatecznie do rozpoznania i oceny sytuacji w czasie i na miejscu zdarzenia. O autorze: kpt. mgr inż. Szymon Kokot-Góra jest absolwentem SGSP (studia inżynierskie 2003 i magisterskie 2005), gdzie obronił pracę magisterska pt. Analiza potrzeb wprowadzenia grup szybkiego reagowania w działalności taktycznej Państwowej Straży Pożarnej. W sierpniu 2003 podjął służbę w JRG 1 KM PSP w Olsztynie (woj. Warmińsko-Mazurskie). Od kwietnia 2005 roku funkcjonariusz KW PSP w Olsztynie (www.kwpsp.olsztyn.pl). Szymon Kokot-Góra jest również organizatorem ćwiczeń o tematyce GSR przeprowadzonych m.in. w Ośrodku Szkolenia KW PSP w Olsztynie oraz w Komendzie Miejskiej PSP w Olsztynie. Współpracuje z egsr przy OSP Przyszowice tłumacząc teksty i rozpowszechniając ideę Grup Szybkiego Reagowania w straży pożarnej. Jest autorem i współautorem artykułów omawiających zagadnienia samoratowania oraz udzielania pomocy poszkodowanemu strażakowi. Wydział Organizacji i Nadzoru KW PSP w Olsztynie tel.: 089 522 92 23 faks: 089 522 95 05 skokot@kwpsp.olsztyn.pl Copyright 2007. Nieodpłatne rozpowszechnianie niniejszego artykułu jest dozwolone pod warunkiem niedokonywania w nim żadnych zmian. Zdjęcia zamieszczone w tym artykule stanowią własność autorów.