Zaburzenia zachowania a środowisko rodzinne dziecka

UNIWERSYTET SZCZECIŃSKI INSTYTUT PEDAGOGIKI Studia podyplomowe mgr Ewa Derlikiewicz Zaburzenia zachowania a środowisko rodzinne dziecka Praca dyplomowa napisana w Zakładzie Pedagogiki Specjalnej pod kierunkiem dr U. Morcinek Szczecin 2001

SPIS TREŚCI Wstęp... 4 ROZDZIAŁ I. ZABURZENIA ZACHOWANIA W ŚWIETLE LITERATURY... 5 1.1. Zakres pojęcia zaburzenia zachowania i stosowana terminologia... 5 1.2. Kryteria i klasyfikacje zaburzeń zachowania... 8 1.3. Etiopatogeneza zachowań nieprzystosowawczych uwarunkowanych biologicznie... 14 1.3.1. Czynniki biologiczne... 15 ROZDZIAŁ II. RODZINNE UWARUNKOWANIA ZABURZEŃ ZACHOWANIA. 18 2.1. Rozwój dziecka w środowisku rodzinnym... 18 2.2. Cechy charakterystyczne rodziny dysfunkcjonalnej... 20 2.3. Zaburzenia struktury a nieprzystosowanie społeczne dzieci... 25 2.4. Postawy rodzicielskie i ich znaczenie w życiu dziecka... 29 2.5. Metody nadzoru i kontroli a zaburzenia zachowania... 31 2.6. Zjawiska patologiczne w życiu rodziny... 33 ROZDZIAŁ III. DIAGNOZA, TERAPIA I PROFILAKTYKA ZABURZEŃ ZACHOWANIA... 35 3.1. Rozpoznawanie zaburzeń zachowania... 35 3.2. Terapia i profilaktyka... 38 PODSUMOWANIE... 40 Bibliografia... 42 3

WSTĘP W dzisiejszych czasach bardzo często nawołuje się do kształtowania prawidłowych postaw u dzieci i młodzieży, przekształcania negatywnych w pozytywne. Jednocześnie w szkole coraz częściej spotykamy się z jednostkami odchylonymi od normy w zachowaniu. Stawiamy sobie wówczas pytanie: co jest przyczyną takiego zachowania i jak tym jednostkom pomóc. Towarzyszy temu często poczucie bezradności i niepewności w roli opiekuna odpowiedzialnego za losy dziecka. Często nie wiemy, czy zachowanie dziecka mieści się jeszcze w granicach normy, czy jest też sygnałem o początkach rozwoju zaburzeń zachowania. Aby zrozumieć problemy dziecka niezbędne jest poznanie przyczyn zaburzonego zachowania. Od chwili urodzenia dziecko poddane zostaje skomplikowanym zabiegom wychowawczym. Efekty tych oddziaływań zależą od zintegrowanego oddziaływania na dziecko różnych grup i instytucji, wśród których pierwszoplanową rolę odgrywa rodzina. To właśnie tutaj rozwijają się pierwsze wyobrażenia o własnym miejscu w życiu społecznym, tu kształtują się określane nastawienia i aspiracje. Rodzina jest i będzie niezastąpionym środowiskiem wychowawczym. Zadaniem rodziców jest wychowanie zdrowego emocjonalnie i fizycznie dziecka. Nie wszystkie rodziny umieją jednak ukształtować człowieka szczęśliwego, o adekwatnym poczuciu własnej wartości, zdrowych granicach, umiejącego być empatycznym ale i asertywnym. Istnieje wiele rodzin, które pod maską "rodziny modelowej'' świadomie lub nieświadomie ranią delikatną, rozwijającą się psychikę dziecka. Często efektem praktyk wychowawczych są zaburzenia zachowania o różnym nasileniu i objawach. Pogłębienie wiedzy z zakresu zaburzeń zachowania i jego uwarunkowań umożliwi im efektywniejszą pomoc dla wielu moich podopiecznych i ich rodzin. W pracy pedagogicznej zdobytą wiedzę pragnę wykorzystać w celu właściwego poradnictwa dla rodziców - w odniesieniu do wychowanków, pozwoli im to na wczesną interwencję i właściwe ukierunkowanie pracy terapeutycznej i profilaktycznej. Dzięki zdobytej wiedzy w swojej rodzinie preferować będę zdrowe formy opieki rodzicielskiej. Nade wszystko pragnę nieść pomoc dziecku, które jest istotą zależną od świata ludzi dorosłych i często bezbronną wobec ogromu nieszczęść i upokorzenia dozowanego od ludzi, którzy z racji wieku i pokrewieństwa są za nie odpowiedzialni. 4

1. ZABURZENIA ZACHOWANIA W ŚWIETLE LITERATURY 1.1. ZAKRES POJĘCIA ZABURZENIA ZACHOWANIA I STOSOWANA TERMINOLOGIA Pojęcie ''zaburzenia zachowania'' i jego geneza nie są rozumiane jednoznacznie. W literaturze brak jest zarówno jednolitej terminologii jak i klasyfikacji. Uwarunkowane to jest orientacją teoretyczną twórców. Współcześnie występują obok siebie, bądź stosowane są zamiennie terminy: zaburzenia zachowania, nieprzystosowanie (niedostosowanie) społeczne oraz trudności wychowawcze. Istniejący chaos terminologiczny sprawia, że trudno ustosunkować do siebie poszczególne twierdzenia. Zdarza się często, że autorzy posługują się często tymi samymi terminami zamiennie dla określenia różnych objawów oraz zespołów objawowych, z drugiej zaś te same lub bardzo zbliżone objawy opisują i klasyfikują za pomocą różnych terminów i kategorii pojęciowych. Dotyczy to zarówno kategorii ogólniejszych, jak i szczegółowych typów i rodzajów zaburzonego zachowania. Przykładem braku jednomyślności w zakresie terminologii ogólnej może być sprawa wzajemnego ustosunkowania do siebie terminów: zaburzenia zachowania i niedostosowanie (nieprzystosowanie) społeczne. Obydwa terminy bywają przez niektórych autorów rozumiane tak szeroko, że zawierają w sobie właściwie wszelkie odchylenia od normy w rozwoju dziecka, przez innych natomiast zarezerwowane są dla wyodrębnienia tylko niektórych nieprawidłowych form kontaktu dziecka z otoczeniem oraz dla oznaczenia pewnej grupy patologicznych reakcji dziecka na czynniki środowiska (H. Spionek, 1975). Termin zachowanie stosuje się do oznaczenia czynności ruchowych, pewnych reakcji fizjologicznych i wypowiedzi słownych, które można badać w sposób obiektywny, dokonać ich rejestracji i pomiaru (M. Pecyna, 1998, s. 193). Powszechnie uważa się, że zachowanie człowieka, którego uważamy za społecznie przystosowanego powinno spełniać dwie podstawowe funkcje: 1. zaspokajać potrzeby osobiste, 2. spełniać wymagania społeczne w sposób akceptowany przez dane społeczeństwo. O zaburzeniach zachowania mówi się najczęściej wtedy, gdy nie spełnia ono obydwu lub choćby tylko jednej z powyższych funkcji (A. Lewicki, 1974). Można je podzielić na trzy kategorie: takie, które wynikają z nerwicowych zaburzeń psychicznych, są to wtedy zachowania nie wykraczające poza granice codzienności ludzkich problemów i takie zachowania, które wynikają z nieprawidłowej osobowości, zwłaszcza psychopatii, czyli osobowości aspołecznej (J. Formański, 1998, s. 35 ). Zakres tak pojmowanych zaburzeń jest bardzo szeroki, obejmuje się bowiem tym terminem zarówno zjawiska psychopatologiczne, jak i formy zachowań, których nie można zaliczyć do żadnej 5

kategorii psychopatologicznej (np. agresja związana z silną frustracją u ludzi fizycznie i psychicznie zdrowych). Niektórzy autorzy ograniczają zakres pojęcia zaburzenia zachowania tylko do form zachowań występujących u ludzi fizycznie i psychicznie zdrowych, lecz wykazujących reakcje i postawy aspołeczne. J. Konopnicki definiuje zaburzenia zachowania jako odchylenia od normy rozumianej jako zasady moralne, obyczaje i zwyczaje przyjęte w danym środowisku. Stopień odchylenia od tej normy będzie świadczył o sile, czy też natężeniu zaburzenia. Autor obejmuje tym terminem najlżejsze zaburzenia jakimi są trudności w nauce, jak i najcięższe, jak nerwica czy przestępczość. Zaburzenie jest dowodem zmian, jakie musiały nastąpić w psychice dziecka, jest ono wynikiem zachwiania równowagi pomiędzy środowiskiem i organizmem (J. Konopnicki, 1964). Termin zaburzenia zachowania - chętnie używany w piśmiennictwie psychiatrycznym, psychologicznym i pedagogicznym określa wszelkie rodzaje zachowań naruszających porządek społeczny, niezależnie od tego, czy już powodują konflikt z prawem czy nie. W węższym znaczeniu rozpoznanie to znajduje zastosowanie w celu określenia " (...) niepsychotycznego zespołu zachowań dzieci i młodzieży, który stanowi odchylenie od oczekiwanego, zgodnego z ogólnie obowiązującymi normami zachowania społecznego. Dotyczy to więc konkretnie zachowań w różnym stopniu aspołecznych, antyspołecznych i przestępczych. W takim zachowaniu zawarty jest element pewnej trwałości czy może raczej długotrwałości, jednak z możliwością (przynajmniej w większości przypadków) różnego stopnia poprawy, a nawet normalizacji " (H. Sulestrowska, 1989, s.118). Badacze problemu ciągle podejmują próby uściślenia definicji oraz wypracowania kryteriów zaburzeń oraz bardziej zróżnicowanego określenia ich typów i rodzajów. Problematyka zaburzeń zachowania została również uwzględniona w dwóch najbardziej aktualnych źródłach klasyfikacji, tj. DSM - IV i ICD - 10. Pierwsze z nich to Diagnostyczny i Statystyczny Podręcznik Zaburzeń Psychicznych opracowany w roku 1994 przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne, drugie obowiązujące obecnie w Polsce to Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych - rewizja 10. Według DSM - IV pojęcie " zaburzenia zachowania" oznacza uporczywy i powtarzający się wzorzec charakteryzujący się zachowaniem aspołecznym i buntowniczym. Zaburzenia zachowania są czymś więcej niż dziecięcą złością czy buntem - są względnie trwałym i społecznie nieaprobowanym nawykiem (M. Pecyna, 1998, s. 195-196 ). ICD - 10 definiuje wymienione zaburzenia następująco : " Zaburzenia zachowania cechują powtarzające się i utrwalone wzorce zachowania dyssocjalnego, agresywnego lub buntowniczego. W skrajnej formie, takie zachowanie powoduje poważne przekroczenie oczekiwań i norm społecznych dla danego wieku i tym samym jest czymś więcej niż zwykłą dziecięcą złością lub młodzieżową buntowniczością. Izolowane działania dyssocjalne lub przestępcze same w sobie nie stanowią podstawy do rozpoznania, które implikuje trwałość wzorca nieprawidłowych zachowań. 6

Prócz pojęcia zaburzenia zachowania w literaturze funkcjonują inne terminy dla oznaczenia nieprawidłowych relacji dziecka z otoczeniem społecznym. Odbiegające od norm zachowania określa się bardzo często mianem "niedostosowania społecznego". Termin ten został opracowany przez Światowy Związek Opieki Nad Dziećmi i Młodzieżą, a przeszczepiony na grunt polski przez M. Grzegorzewską (A. Makowski, 1992). Pojęcie niedostosowania społecznego jest pojęciem wieloznacznym z uwagi na to, że jest zjawiskiem które interesuje nie tylko pedagogów ale również psychologów, psychiatrów, socjologów i prawników. W zależności od punktu widzenia, pojęcie i zakres niedostosowania są różnie definiowane, a w związku z tym i terminologia nie jest zgodnie stosowana. Generalnie pojęcie niedostosowania społecznego odnoszone jest do dalszych etapów rozwojowych zaburzeń w zachowaniu, bądź też utożsamianie z terminami: trudności wychowawcze i nieprzystosowanie społeczne. O specyfice niedostosowania społecznego decydują nieprawidłowe stosunki zachodzące między daną jednostką a innymi jednostkami, czy też jednostką a grupą społeczną. W literaturze psychologicznej istotę niedostosowania społecznego rozpatruje się w ścisłym związku z wewnętrznymi przeżyciami jednostek (niepokojem, lękiem, frustracją, czy wreszcie cierpieniem lub złym samopoczuciem) (J. Konopnicki, 1972, s.16-22).w socjologii traktowane jest jako poważne zaburzenie wobec wymagań społecznych, wyrażające się w naruszeniu podstawowych norm społecznych i w niezrealizowaniu zadań społecznych (Ostrihanska, 1972, s.251). Pomimo różnych interpretacji, treści określające niedostosowanie społeczne są wspólne: - społeczne niedostosowanie wyraża się w negatywnym stosunku do norm społecznych, do uznawanych społecznie wartości; - jest wyrazem trudnej wewnętrznie sytuacji jednostki społecznie niedostosowanej; - trudności wychowawcze wynikające ze społecznego niedostosowania cechuje znaczna trwałość postaw aspołecznych lub antyspołecznych; - jest ogólną postacią (syndromem) zachowania negatywnego wobec norm społecznych (O. Lipkowski, 1976, s.106) Zamiennie z powyżej wymienionymi terminami stosowany jest termin "nieprzystosowanie społeczne". Według (L. Pytki, 1995) nieprzystosowanie społeczne jest wadliwym przystosowaniem jednostki do społeczeństwa i jego kultury. Wiążę się również z charakterystycznym układem postaw lub stanami osobowości skłaniającymi jednostkę do reagowania w sposób niezgodny z zaleceniami aksjologii pedagogicznej i wymaganiami ról społecznych. Terminem powszechnie stosowanym choć wzbudzającym wiele kontrowersji jest termin trudności wychowawcze. Zdaniem A. Lewickiego (1974) trudności wychowawcze odnoszą się tylko do niektórych objawów zachowania dziecka, tj. pozostających w niezgodzie z powszechnymi normami życia społecznego, a jednocześnie charakteryzujących się uporczywością i nie poddających się zwykłym zabiegom wychowawczym. Konfrontując wymienioną terminologię należy stwierdzić, że żaden z terminów nie jest rozumiany jednoznacznie. Wydaje się jednak, że nie sposób pominąć żadnego z nich, bowiem każdy jest nośnikiem pewnych relacji między dzieckiem a jego środowiskiem. 7

1.2. KRYTERIA I KLASYFIKACJE ZABURZEŃ ZACHOWANIA Stworzenie odpowiedniego podziału symptomów zaburzeń zachowania umożliwia kwalifikowanie dzieci do określonego typu trudności wychowawczych. Chodzi tu o osobliwe zespoły charakterystyczne dla pewnych grup uczniów albo z podziałem na możliwe rodzaje i stopień nasilenia tych trudności. Klasyfikacja taka jest ciągle problemem otwartym, niemniej jednak dokonano już pewnych interesujących prób klasyfikacji. W literaturze przedmiotu spotkać można klasyfikacje przeprowadzone w oparciu o analizę czynnikową, klasyfikacje fenomenologiczne i klasyfikacje etiologiczne. Pierwsze badania oparte o analizę czynnikową przeprowadzili L. E. Hewitt i R. L. Jenkins w wyniku której wyodrębnili: 1. model agresji nieusocjalizowanej (przeciwstawianie się autorytetowi, tendencje do atakowania, bójki, brak adekwatnego do sytuacji poczucia winy, nadmierna wrażliwość); 2. model nieusocjalizowanej przestępczości (wagary, ucieczki z domu, włóczęgostwo, udział w gangach); 3. model nadmiernego zahamowania ( wzmożona uległość, wrażliwość, tendencje do odosobnienia, apatia ) ( H. Spionek, 1976, s. 227-229 Na uwagę zasługuje podział zaburzeń zachowania opracowany przez K. Hartmanna w roku 1978. Autor wyodrębnił 3 zespoły zaburzeń naruszających przyjęte normy społeczne: 1. 1. zespół niestabilności ( skłonności depresyjne, tendencje do wycofywania się, słabość kontaktów społecznych, skłonność do konfliktów, ucieczki ) stanowiący niewielkie zagrożenie społeczne, 2. zespół zachowania aspołecznego ( niechęć do nauki i pracy, nadużywanie alkoholu, włóczęgostwo, konfliktowość ) - jest to średni stopień zagrożenia dla społeczeństwa, 3. zespół przestępczości (zagrożenie dla innych osób, niszczenie mienia, znęcanie się nad innymi osobami, wczesne przed 14 r. ż. ujawnianie skłonności przestępczych, wykroczenia przeciw prawu (ujawnione i nieujawnione ) stanowiący znaczne zagrożenie dla porządku społecznego (H. Sulestrowska, 1989 r. s. 120 ). Według DSM - IV uznaje się, że istotnym objawem zaburzeń zachowania jest powtarzający i utrzymujący się wzorzec zachowania, w którym podstawowe prawa innych i ważne, stosowne do wieku życia normy społeczne i reguły są łamane, a manifestują się wystąpieniem trzech lub więcej spośród następujących zachowań w ciągu ostatnich 12 miesięcy: 8

1. ZACHOWANIA AGRESYWNE, które powodują zagrożenie fizyczne lub wyrządzają krzywdę innym ludziom lub zwierzętom. Kwalifikują się do nich: - tyranizowanie, grożenie, zastraszanie innych, - częste inicjowanie walk fizycznych, - używanie broni, mogącej powodować poważne fizyczne uszkodzenia, - okrucieństwo fizyczne wobec ludzi, - okrucieństwo wobec zwierząt, - dokonywanie kradzieży bezpośrednio od ofiary (wymuszanie, kradzieże kieszonkowe i inne ), - świadome branie udziału w podpaleniu z intencją spowodowania poważnej szkody, - świadome niszczenie cudzej własności. 2. OSZUSTWA LUB KRADZIEŻE, do których zalicza się: - włamania do domu, budynku lub samochodu, - kłamstwo w celu uniknięcia zobowiązań lub uzyskania określonych dóbr, - kradzież rzeczy o większej wartości bez konfrontacji z ofiarą 3. POWAŻNE ŁAMANIE ZASAD, NORM, REGUŁ, NAKAZÓW I PRAW. - przebywanie wbrew zakazom rodziców poza domem rodzinnym w nocy przed 13 r. ż., - ucieczka z domu bez zamiaru powrotu, - wagarowanie (częste). Uwzględniając wiek życia dziecka w chwili wystąpienia zaburzeń wyróżnia się następujące ich kategorie: - typ dziecięcych zaburzeń (zaburzenie wystąpiło przed 10 r. ż. ), - typ młodzieńczych zaburzeń (zaburzenie wystąpiło po 10 r. ż.). W nasileniu zaburzeń zachowania różnicuje się 3 stopnie: - stopień lekki - zaburzenie powoduje niewielkie szkody, - stopień umiarkowany - liczba zaburzeń zachowania i ich wpływ na innych są pośrednie między stopniem lekkim a znacznym, stopień znaczny - liczba zaburzeń i ich wpływ na innych jest duży, objawy zaburzeń są sprzężone ze sobą np. kradzież w konfrontacji agresywnej z ofiarą ( M. Pecyna, 1998, s. 196-197 ) W rozpoznaniu powinny być uwzględnione również kryteria ogólno środowiskowe i normy zachowania akceptowane w najbliższym otoczeniu dziecka. W niniejszej pracy przyjmuję badawcze kryteria diagnostyczne zaburzeń zachowania oraz kategorie wyróżnione zgodnie z podziałem zaproponowanym przez ICD - 10, a mianowicie: G1. Powtarzający się i utrwalony wzorzec zachowania, cechujący się gwałceniem albo podstawowych praw innych osób, albo poważniejszych norm i reguł społecznych właściwych dla wieku, trwających co najmniej 6 miesięcy, w czasie których występują niektóre z następujących przejawów: 1. wybuchy złości nadzwyczaj częste lub ciężkie w stosunku do poziomu rozwojowego, 9

2. częste kłótnie z dorosłymi, 3. często aktywne odrzucanie wymagań dorosłych lub niespełnianie reguł, 4. często jakby rozmyśle robienie rzeczy, które budzą gniew u innych ludzi, 5. częste oskarżenie innych za swoje własne pomyłki lub niewłaściwe zachowanie, 6. częsta "wrażliwość" i łatwość wprowadzania w złość przez innych, 7. częste wpadanie w złość lub rozżalenie, 8. częsta złośliwość lub mściwość 9. częste kłamstwa lub zrywanie obietnic w celu uzyskania dóbr lub przywilejów, lub dla uniknięcia obowiązków, 10. częste inicjowanie starć fizycznych (nie obejmuje to starć z rodzeństwem), 11. używanie broni, która może powodować u innych poważne uszkodzenia ciała (np. kij, cegła, rozbita butelka, nóż, strzelba), 12. pozostawanie poza domem po zapadnięciu zmroku, mimo zakazu rodziców (rozpoczynające się przed 13 rokiem życia), 13. przejawianie fizycznego okrucieństwa wobec innych osób (np. krępowanie, ranienie lub podpalanie ofiar ), 14. przejawianie fizycznego okrucieństwa wobec zwierząt, 15. rozmyślne niszczenie własności innych osób inaczej niż przez podpalenie). 16. rozmyślne podkładanie ognia ze stwarzaniem ryzyka lub z zamiarem spowodowania poważnych zniszczeń, 17. kradzieże przedmiotów o niebanalnej wartości bez konfrontacji z ofiarą, zarówno w domu, jak i poza nim (np. kradzieże w sklepach, włamania, fałszerstwa ), 18. częste wagary ze szkoły, rozpoczynające się przed 13 rokiem życia, 19. co najmniej dwukrotne ucieczki z domu rodzicielskiego lub zastępczego, albo ucieczka jednorazowa trwająca dłużej niż jedną noc (nie obejmuje opuszczania domu w celu uniknięcia molestowania fizycznego lub seksualnego), 20.popełnianie przestępstw wymagających konfrontacji z ofiarą (włączając kradzieże kieszonkowe, wymuszania, napady ), 21.zmuszanie innych osób do aktywności seksualnej, 22.częste terroryzowanie innych (np. rozmyślne zadawanie bólu lub ran połączone z uporczywym zastraszaniem, dręczeniem, molestowaniem ), 23.włamanie do cudzego domu, samochodu, budynku. Do spełnienia kryterium wystarczy choćby jednorazowe wystąpienie objawów wymienionych w punktach 11, 13, 15, 16, 20, 21, 23. G2. Zaburzenie nie spełnia kryteriów osobowości dyssocjalnej, schizofrenii, epizodu maniakalnego, epizodu depresyjnego, całościowego zaburzenia rozwojowego, ani zaburzenia hiperkinetycznego. Jeżeli spełnione są kryteria zaburzenia emocjonalnego, należy rozpoznać mieszane zaburzenia zachowania i emocji: - postać z początkiem w dzieciństwie: początek przynajmniej jednego rodzaju trudności z zachowaniem przed 10 rokiem życia. - postać z początkiem w wieku młodzieńczym : bez trudności z zachowaniem przed 10 rokiem życia. 10

Ciężkość zaburzeń zachowania: - łagodna - tylko nieliczne ( lub prawie żadne ) trudności z zachowaniem przekraczają granice wymagane dla ustalenia rozpoznania oraz trudności z zachowaniem powodują tylko małe schody u innych osób - umiarkowana - liczba trudności z zachowaniem oraz ich wpływ na innych pozostaje pośrednia pomiędzy "łagodnym" i "ciężkim" - ciężka - występują liczne trudności z zachowaniem przekraczające granicę uprawiającą do ustalenia rozpoznania albo problemy z zachowaniem powodują istotne szkody u innych, np. ciężkie urazy fizyczne, akty wandalizmu, kradzieże.( T. Wolańczyk, A. Kołakowski, M. Skotnicka, 1999 r. s. 107-109 ). Klasyfikacja ICD - 10 dzieli zaburzenia zachowania na następujące kategorie: zaburzenia zachowania ograniczone do środowiska rodzinnego zaburzenia zachowania z nieprawidłowym procesem socjalizacji zaburzenia zachowania z prawidłowym procesem socjalizacji zaburzenie opozycyjno - buntownicze. Zaburzenia zachowania ograniczone do środowiska rodzinnego: występują ogólne kryteria zaburzeń zachowania, występują trzy lub więcej z objawów wyliczonych w kryteriach G1, w tym co najmniej trzy z punktów (9)-(23), co najmniej jeden objaw spośród punktów (9)-(23) występował przez co najmniej 6 miesięcy, zaburzenia zachowania są ograniczona do środowiska (kontekstu) rodzinnego "(T.Wolańczyk, A. Kołakowski, M. Skotnicka, 1999, s.109). Do tej kategorii zaliczane są zaburzenia zachowania, które charakteryzuje zachowanie dyssocjalne, agresywne a nie tylko zachowania buntownicze, opozycyjne lub niszczycielskie i są całkowicie lub prawie całkowicie ograniczone do środowiska rodzinnego albo do interakcji z członkami rodziny. Mogą występować kradzieże w domu, zachowania destrukcyjne jak łamanie zabawek, niszczenie ubrań, uszkadzanie mebli, przemoc wobec członków rodziny i celowe podpalenia ograniczone do domu rodzinnego ( Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD - 10. Rewizja 10. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne, 1997, s. 221 ). Rozpoznanie wymaga, aby nie było poważniejszych zaburzeń zachowania poza środowiskiem rodzinnym i aby relacje społeczne dziecka poza nim mieściły się w normie (T.Wolańczyk, A. Kołakowski, M. Skotnicka, 1998, s.221). Zaburzenia zachowania z nieprawidłowym procesem socjalizacji: występują ogólne kryteria zaburzeń zachowania, występują trzy lub więcej z objawów wyliczonych w kryteriach G1, w tym co najmniej trzy z punktów (9)-(23), co najmniej jeden objaw spośród punktów (9)-(23) występował przez co najmniej 6 miesięcy, wyraźnie słabe związki osoby z grupą rówieśniczą, przejawiające się izolacją, niepopularnością, odrzuceniem, brakiem trwałych, bliskich, 11

wzajemnych przyjaźni "(T. Wolańczyk, A. Kołakowski, M. Skotnicka, 1999, s.109-110)". Ten typ zaburzeń charakteryzuje kombinacja całościowego zaburzenia dyssocjalnego lub agresywnego z globalnie nieprawidłowym związkiem dziecka z innymi dziećmi. Zaburzone relacje rówieśnicze przejawiają się izolacją od innych dzieci, niepopularnością, odrzuceniem, brakiem bliskich przyjaciół, empatycznych związków z innymi członkami tej samej grupy wiekowej. Relacje z dorosłymi cechują się rozdźwiękiem, wrogością i urazami. Typowe zachowania to tyranizowanie, bójki, stosowanie siły i przemocy, nasilone nieposłuszeństwo, niegrzeczność, brak współpracy, opór wobec autorytetów, ciężkie napady złości i wściekłości (niekontrolowanej), okrucieństwo wobec dzieci i zwierząt, niszczenie własności i podpalenia. Zaburzenie ujawnia się w większości sytuacji, ale najbardziej widoczne jest w szkole (Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD - 10. Rewizja 10. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne, 1997, s. 221-222 ). "Zaburzenia zachowania z prawidłowym procesem socjalizacji: występują ogólne kryteria zaburzeń zachowania, występują trzy lub więcej z objawów wyliczonych w kryterium G1, w tym co najmniej spośród punktów (9)-(23), co najmniej jeden objaw spośród punktów (9)-(23) występował co najmniej 6 miesięcy, zaburzenia zachowania występują w sytuacjach poza domem lub środowiskiem (kontekstem) rodzinnym, związki rówieśnicze pozostają w prawidłowych granicach" (T. Wolańczyk, A. Kołakowski, M. Skotnicka, 1999, s. 110). Tę kategorię cechuje utrwalone występowanie zachowań dyssocjalnych lub agresywnych, które występuje u dzieci raczej dobrze zintegrowanych z grupą rówieśniczą. Cechą różniącą jest obecność właściwych, trwałych przyjaźni z rówieśnikami. Relacje z dorosłymi stanowiącymi autorytet są raczej złe, ale mogą zachodzić dobre relacje z innymi osobami. Często zaburzenie najwyraźniej ujawnia się poza domem rodzinnym, a jego ograniczenie do szkoły potwierdza rozpoznanie (Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD - 10. Rewizja 10. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne, 1997, s. 222 ). Zachowania opozycyjno-buntownicze: występują cztery lub więcej z objawów wyliczonych w kryterium G1, w tym nie więcej niż dwa spośród punktów (9)-(23), objawy kryterium B wiążą się z nieprzystosowaniem i nie są zgodne z poziomem rozwojowym, co najmniej cztery objawy występowały przez co najmniej 6 miesięcy" (T. Wolańczyk, A. Kołakowski, M. Skotnicka, 1999, s 110). Cechą charakterystyczną tej grupy zaburzeń zachowania jest występowanie u dzieci poniżej 9 lub 10 roku życia. Wyróżnia je obecność nasilonego zachowania buntowniczego, nieposłusznego, prowokującego i nieobecność poważnych działań dyssocjalnych lub 12

agresywnych, które naruszają prawo lub prawa innych osób. Podstawową cechą zaburzenia jest utrwalony wzorzec zachowania buntowniczego, prowokacyjnego, negatywistycznego i niszczycielskiego, które przekracza normy zachowania wieku i kontekstu społeczno-kulturowego. Dzieci z tego typu zaburzeniami skłonne są do złości, urazy, reagowania zdenerwowaniem wobec innych osób. Wykazują niski próg tolerancji na frustrację i łatwo tracą panowanie nad sobą. Ich bunt ma charakter prowokacyjny, inicjujący konfrontację. W stosunku do innych zaburzeń zachowania w tym zaburzeniu brak jest takich zachowań, które naruszają prawo i podstawowe prawa innych jak: kradzież, tyranizowanie, napaści i niszczycielstwo (Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD - 10. Rewizja 10. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne, 1997, s. 223). W związku ze znacznymi zmianami kryteriów zaburzeń zachowania w kolejnych międzynarodowych klasyfikacjach trudno jest podać częstość ich występowania w populacji. DSM-IV podaje, że rozpowszechnienie zaburzeń zachowania wśród chłopców wynosi 6-10%, zaś wśród dziewcząt jest niższe i wynosi 2-9%. W badaniach przeprowadzonych przy użyciu kryteriów ICD-9 w Niemczech (Mannheim) stwierdzono, iż rozpowszechnienie zaburzeń zachowania jest mniejsze niż 1%. Według szacunku MEN około 140-150 tyś. dzieci i młodzieży w wieku szkolnym jest nieprzystosowanych społecznie (2% populacji), zaś około miliona ( 10%-15% ) jest zagrożonych niedostosowaniem ( Raport o sytuacji polskich rodzin w: Problemy opiekuńczo-wychowawcze 1996/9 r, s. 15 ). Inaczej przedstawiają się dane jeśli chodzi o jednostki z subnormą intelektualną. W świetle diagnoz J. Konopnickiego (1971) zjawisko to występuje u 55,0% uczniów szkół specjalnych, natomiast badania przeprowadzone przez W. Rempel (1997) wykazały występowanie zaburzeń zachowania u 34,4% ogółu diagnozowanych. Porównywanie rozmiarów zaburzeń ustalonych w różnych badaniach jest ogromnie utrudnione, co wynika w dużej mierze z płynności pojęcia i wielości definicji a także zastosowanych kryteriów. Ocena zaburzeń zachowania może, więc zależeć od kryteriów, jakie przyjmiemy. 1.3 ETIOPATOGENEZA ZACHOWAŃ NIEPRZYSTOSOWAWCZYCH UWARUNKOWANYCH BIOLOGICZNIE Od dawna badacze analizują czynniki wyznaczające ludzki zachowanie. Obecnie nie spotyka się badaczy o skrajnych poglądach, którzy akcentują rolę czynników środowiskowych, a odrzucają wpływy biologiczne lub odwrotnie. Wieloczynnikowa koncepcja zaburzeń zachowania u dzieci i młodzieży ma wyraźną wyższość nad jednoprzyczynowymi próbami wyjaśnienia problemu. Jak pisze H. Sulestrowska (1989, s.122) "Pociąga to za sobą konieczność wielowymiarowej diagnostyki". Autorka podkreśla, iż nieprawidłowy rozwój psychospołeczny dziecka jest "(...)wypadkową ilościowej i jakościowej kombinacji warunków zewnętrznych 13

(środowiskowych) i właściwości osobowościowych danego dziecka. W diagnozie należy więc uwzględnić następujące składowe patogenetyczne: 1) czynniki środowiskowe (przede wszystkim wpływy rodziny, ale także szkoły i grupy rówieśniczej), 2) możliwość następstw osobowościowych i charakterologicznych organicznego uszkodzenia mózgu, 3) czynnik indywidualnej predyspozycji genetycznej, najmniej zresztą uchwytny i zbadany" (H. Sulestrowska, 1989, s.122). Badacze problemu podkreślają, iż u znacznej liczby dzieci z zaburzeniami zachowania wyłączne znaczenie patogenne wydają się mieć niekorzystne wpływy środowiskowe, przy czym środowiskiem najsilniej oddziaływującym jest rodzina. Mniej lub bardziej wyrażona patologia mózgowo-organiczna odgrywa rolę czynnika znacznie sprzyjającego pojawieniu się nieprawidłowego rozwoju psychospołecznego przy współistnieniu niekorzystnych wpływów środowiskowych. Tak więc na powstanie zaburzeń rozwoju psychofizycznego dziecka, a tym samym zaburzeń zachowania ogromny wpływ mają dwie grupy czynników, wśród których wyróżnia się czynniki biologiczne i czynniki psychosocjalne: środowisko rodzinne, środowisko szkolne oraz grupy rówieśnicze (A. Popielarska, 1989) Z uwagi na zakres i charakter publikacji wpływy środowiska rodzinnego wymagają szerszego potraktowania, dlatego zostaną omówione w następnym rozdziale. 1.3.1 CZYNNIKI BIOLOGICZNE Czynniki biologiczne dotyczące różnych cech somatycznych organizmu zawiązane są ściśle z czynnikami psychologicznymi wchodzącymi w skład mechanizmu regulującego zachowania człowieka (A. Firkowska - Mankiewicz, 1972). Powiązanie procesów somatycznych i psychicznych nie podlega dziś dyskusjom. Mówi się o nim jako o powiązaniu dynamicznym i dwukierunkowym. Do czynników biologicznych zalicza się przede wszystkim czynniki genetyczne, tj. zestaw genów przekazywanych przez rodziców w chwili poczęcia. Zawierają one zarówno potencjalne możliwości, jak i anomalie rozwojowe dziecka, a także czynniki paragenetyczne, działające w okresie rozwoju zarodka i płodu, wpływające na powstawanie różnorodnych wad rozwojowych o. u. n. oraz skutki urazów fizycznych, chorób, stanów niedoborów w odżywianiu dziecka, zaburzeń hormonalnych, mających wpływ na jego potencjalne możliwości psychoruchowe po urodzeniu. Czynniki genetyczne i paragenetyczne ujmowane są w ścisłym powiązaniu i określane jako czynniki konstytucjonalne. Jak podkreśla A. Popielarska (1989) przy obecnym stanie wiedzy nie jest jeszcze możliwe oddzielanie w każdym przypadku skutków anomalii genetycznych od wad rozwojowych nabytych w życiu płodowym, jak i wyizolowanie pewnych form zachowania, które podlegają procesom biologicznym, a mogą być uwarunkowane także przez czynniki zewnętrzne działające po urodzeniu 14

dziecka. Ostatnio dzięki rozwojowi wiedzy z zakresu cytogenetyki wyodrębniono wiele zespołów uwarunkowanych genetycznie określanych jako: 1. mono i poligenopatie, istniejące w rozrodczych komórkach rodziców przed zapłodnieniem i przekazywanych potomstwu przez dziedziczenie dominujące lub recesywne, 2. genopatie, powstające w trakcie dojrzewania komórek rozrodczych lub też po zapłodnieniu komórki jajowej ( np. na skutek zadziałania wirusów ), 3. chromosopatie, dotyczące chromosomów autosomalnych, jak i płciowych, spowodowane zaburzeniami zapłodnienia komórki jajowej lub nieprawidłowym podziałem zygoty, bądź też świeżą mutacją komórki rozrodczej ( H. Sulestrowska, 1989 ). Wielu autorów uważa, że patologiczne geny stanowią podłoże nieprawidłowego rozwoju osobowości, specyficznych zaburzeń zachowania i agresywności. Należy również podkreślić, że nosiciele podłoża genetycznego, tj. rodzice, są jednocześnie osobami, które kształtują środowisko dziecka od chwili jego urodzenia. Z wnikliwych obserwacji wielu badaczy wynika, że niektóre dzieci szczególnie łatwo ulegają demoralizującym wpływom środowiska, inne zaś opierają się nim w zadziwiający sposób. Jeśli u dziecka nie stwierdza się uszkodzeń organicznych, a jego środowisko jest zdrowe, wówczas na myśl przychodzą uwarunkowania genetyczne. Wśród zaburzeń zachowania pochodzenia dziedziczno - konstytucjonalnego wymienia się często psychopatię definiowaną jako wrodzone odchylenie struktury osobowości od przeciętnej miary, szczególnie w zakresie charakteru, włącznie z nieprawidłowościami życia uczuciowo-popędowego, uczuciowości wyższej, temperamentu, sposobu reagowania na bodźce oraz napędu psychoruchowego (H. Spionek, 1975 za: T. Bilikiewicz). Innym zaburzeniem uwarunkowanym genetycznie jest zespół nadpobudliwości psychoruchowej, który do niedawna uważany był za zaburzenie organiczne powstające w wyniku mikrouszkodzeń ośrodkowego układu nerwowego w okresie okołoporodowym. Nazwa powyższego zaburzenia ulegała wielokrotnym zmianom. Obecnie w piśmiennictwie światowym dominują oficjalnie dwie nazwy. W klasyfikacji DSM-IV jest mowa o Attention Deficit Hyperactivity Disorder (ADHD) czyli o zespole nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi, zaś w klasyfikacji ICD-10 występuje termin Hyperkinetic Disorder czyli zespół hiperkinetyczny lub zaburzenia hiperkinetyczne. Zgodnie z najnowszymi badaniami ryzyko wystąpienia u dzieci ADHD wynosi około 3-10% i wzrasta do 50% w przypadku gdy jedno z rodziców obarczone było zespołem hiperkinetycznym ( T. Wolańczyk, A. Kołakowski, M. Skotnicka, 1999 ). W chwili obecnej uważa się raczej, że ADHD dziedziczony jest wielogenowo tzn., że w naszym materiale genetycznym nie można znaleźć jednego miejsca odpowiedzialnego za zespół nadpobudliwości psychoruchowej. Osoby cierpiące z powodu ADHD mogą mieć specyficzne wzorce pracy mózgu. Dotyczy to zwłaszcza pracy kory przedczołowej obu półkul mózgowych, struktur głębokich, spoidła wielkiego oraz móżdżku. Prawdopodobnie istnieje także zaburzona równowaga pomiędzy dwoma podstawowymi przekaźnikami - noradrenaliną i dopaminą. Nadpobudliwość psychoruchowa rozumiana medycznie oznacza zespół hiperkinetyczny, będący schorzeniem i charakteryzujący się występowaniem 3 grup objawów: 15

zaburzenia koncentracji uwagi, nadruchliwość, impulsywność. W klasyfikacji DSM-IV dodatkowo rozpoznajemy podtypy ADHD (podtyp z przewagą zaburzeń koncentracji uwagi; podtyp z przewagą nadpobudliwości psychoruchowej; podtyp mieszany). "Jednym z czynników zwiększających ryzyko wystąpienia zaburzeń zachowania jest zespół hiperkinetyczny. ADHD i zaburzenia zachowania współistnieją, w zależności od tego co umówimy się nazywać zaburzeniami zachowania (od 30-80%) Współwystępowanie zaburzeń zachowania i ADHD daje dużo większe zaburzenia rozwoju psychiki człowieka niż obecność tylko jednego z nich (T. Wolańczyk, A. Kołakowski, M. Skotnicka, 1999, s. 111). Większa jasność niż w przypadku czynników genetycznych panuje w sprawie zależności zaburzeń zachowania od uszkodzeń o.u.n. - uszkodzenie takie może mieć charakter organiczny lub funkcjonalny. Czynności paragenetyczne często decydują o rozmiarach uszkodzenia o.u.n. i jego funkcji u dziecka. Istotny wpływ na rozwój układu nerwowego mają niedobory tlenu wynikające zarówno z chorób matki, jak i wadliwej budowy łożyska, zatrucia ciążowego i złej wymiany gazowej między łożyskiem a płodem ( A. Popielarska, 1989 za: J. Czochańska, 1985). Do czynników uszkadzających o.u.n. płodu w drugiej połowie ciąży zalicza się także zakażenie matki pierwotniakiem Toxoplasma gandii lub krętkiem bladym oraz niezgodność immunologiczna między nią a płodem w zakresie antygenu Rh i grup głównych krwi. W 25% przypadków przyczynami organicznych uszkodzeń o.u.n. płodu są nieprawidłowy przebieg porodu i powikłania okołoporodowe (A. Popielarska, 1989 ). Urazy czaszki ze wstrząsem należą do najczęstszych przyczyn uszkodzenia układu nerwowego. Najcięższa postać to urazy otwarte, w których dochodzi do miejscowego zniszczenia tkanki mózgu (M. Bogdanowicz, 1985). Skutkiem uszkodzenia c.u.n. może być epilepsja. Kolejnym czynnikiem powodującym uszkadzającym c.u.n. są infekcje mózgowe (zapalenie opon mózgowych i mózgu). Również niektóre choroby somatyczne mogą szkodliwie oddziaływać na c.u.n. (np. choroba reumatyczna). Istnieją choroby, które w prostej linii wpływają na zaburzenia w zachowaniu. Należą do nich m.in.: astma, powodująca wzmożoną pobudliwość, choroba Basedowa wynikająca z nadczynności tarczycy, cukrzyca i inne. Omówione przyczyny w znaczeniu czynnika ryzyka wystąpienia zaburzeń zachowania nie wyczerpują całego ich rejestru (M. Łobocki, 1989). A. Popielarska (1989) podkreśla, iż czynniki patogenne nie zawsze wykazują jednakowy stopień szkodliwości działania na o.u.n. dziecka. Wiąże się to nie tylko z odmiennymi, uwarunkowanymi genetycznie sposobami reagowania organizmu na czynnik patogenny. O stopniu powstałych uszkodzeń pod wpływem danego czynnika szkodliwego decydują mechanizmy obronne dziecka, których siła i zakres zależą od osobniczych właściwości dziecięcego organizmu, przekazywanych przez rodziców dziedzicznie. 16

2. RODZINNE UWARUNKOWANIA ZABURZEŃ ZACHOWANIA 2.1 ROZWÓJ DZIECKA W ŚRODOWISKU RODZINNYM. Rodzina jest podstawowym i najważniejszym środowiskiem w życiu człowieka. Jej oddziaływanie zaznacza się już w pierwszych dniach a nawet godzinach życia, dostarczając dziecku doświadczeń które decydują o cechach osobowości człowieka. W rodzinie dziecko zdobywa wiedzę o sobie samym i uczy się świata zewnętrznego. Z oczy rodziców odczytuje po raz pierwszy obraz samego siebie i dowiaduje się ile jest warte. Obserwując rodziców i rodzeństwo uczy się podstawowych sposobów reagowania wobec wydarzeń i osób. Naśladując osoby znaczące, zdobywa umiejętności rozwiązywania trudności, nawiązywania kontaktów z innymi ludźmi, przedstawiania swojego punktu widzenia, zyskiwania sympatii i osiągania zamierzonych celów. Rodzina bardzo głęboko oddziałuje na osobowość człowieka, kształtując jej podstawowe rysy i wyposażając ją w schematy zachowań, które mogą być powielane przez całe życie (W. Bołoz, 1997). Rozwój dziecka jest powolną drogą podzieloną na etapy, które następują po sobie, ale są także nawzajem do siebie zależne. Jeśli przeżywane są w sposób właściwy, dojrzewanie osobowości przebiega normalnie, jeśli natomiast jakieś wewnętrzne lub zewnętrzne czynniki zakłócają realizację pewnego etapu, to istnieje niebezpieczeństwo, że całe dojrzewanie zatrzyma się na tym właśnie poziomie. W dalszym okresie życia dojrzewanie osobowości może powodować poważne problemy wychowawcze, bowiem każda osobowość jest wypadkową czynników wrodzonych i dziedzicznych oraz elementów środowiskowych (M. Pecyna,1998). Rodzice powinni dać dziecku jedzenie, ubranie, schronienie, wsparcie emocjonalne, zapewnić zdrowy kontakt fizyczny, opiekę medyczną, poczucie bezpieczeństwa i wyposażyć w system poznawczy umożliwiający prawidłowe rozumienie świata. W sposób naturalny rodzice mają bardzo delikatnie zaznaczoną władzę. Rodzina ma za zadanie stworzyć warunki egzystencji człowieka oraz umożliwić zaspokojenie podstawowych potrzeb wśród których najczęściej wymienia się: potrzebę bezpieczeństwa, potrzebę miłości i potrzebę akceptacji (M. Konopczyński,1996). Potrzeba bezpieczeństwa, uczucia stałości jest podstawową potrzebą, którą powinni zaspokoić opiekunowie. Dziecko ma wówczas pewność że nic złego się nie stanie, a wszelkie jego kłopoty będą właściwie rozwiązane. Potrzeba miłości wynika z pragnienia bycia kochanym i podziwianym. Niezaspokojenie tych pragnień może być przyczyną zachowań antyspołecznych. Potrzeba akceptacji wyraża się w przyjęciu dziecka takim, jakie ono jest, niezależnie od jego zewnętrznych cech czy braków wewnętrznych. Dziecko akceptowane wzmacnia swoje poczucie bezpieczeństwa. Niezaspokojenie potrzeb dziecka powoduje powstanie u niego mechanizmów obronnych, które z kolei powodują zakłócenia w jego zachowaniu. 17

Jedną z istotnych, a może najistotniejszą funkcją rodziny jest jej działalność socjalizacyjna. Dokonuje się ona poprzez mechanizmy naśladownictwa, identyfikacji i internacjonalizacji (M. Konopczyński, 1996). Spełnienie funkcji wychowawczej przez rodziców wymaga zabezpieczenia rozwoju fizycznego i umysłowego dzieci, wprowadzenia ich w świat kultury i sztuki, przygotowania do samodzielnego życia poprzez wyrobienie postawy twórczej i współuczestniczącej w otaczającym świecie, a także wprowadzenie w krąg zagadnień polityczno-społecznych. Wzorem rodziny jako prawidłowo funkcjonującego środowiska wychowawczego może być tzw. rodzina pełna, oparta na więzi biologicznej między rodzicami, realizująca wspólne cele (M. Ochmański,1997). Rodzina nie zawsze jest w stanie należycie wywiązywać się ze swojego zadania polegającego na umożliwieniu dziecku rozwoju psychospołecznego. W powszechnym przekonaniu rodzina zaburzająca rozwój dziecka to rodzina rozbita, przestępcza, pijacka. To prawda, że rodziny z marginesu społecznego nie są w stanie wychować dzieci przystosowanych do wymogów kulturalnego społeczeństwa, ale wiele młodzieży ulegającej chorobom psychicznym pochodzi z rodzin robiących wrażenie dobrych, spełniających zewnętrzne kryteria społecznej poprawności. Zewnętrzny obserwator nie zawsze jest w stanie dostrzec tego, w jakich wzajemnych układach pozostają członkowie takiej rodziny, tym bardziej, że ta zazwyczaj starannie ukrywa swoje problemy (J. Storojnowski, 1998, s.126). Tak więc rodzina może mieć istotną role w kształtowaniu nieprawidłowych cech osobowości i zaburzeń zachowania. Są one najczęściej wynikiem nieprawidłowego funkcjonowania rodziny. Przejawy nieprawidłowego funkcjonowania rodziny mogą wyrażać się poprzez: 1. niewypełnianie podstawowych zadań opieki nad dzieckiem lub delegowaniem jej na inne osoby; 2. brak silnych więzi emocjonalnych między poszczególnymi członkami rodziny, separację emocjonalną lub izolowanie całej rodziny od innych ludzi; 3. nadmierną symbiozę między członkami rodziny, niewypuszczanie dziecka z "pola" oddziaływania rodziny, wytwarzanie nadmiernej zależności; 4. nadopiekuńczość w stosunku do dziecka, która może być wyrazem postawy lękowej, ale może być także maską odrzucenia dziecka; 5. zaburzenia komunikacji trojakiego typu; a. wszyscy w rodzinie muszą wiedzieć wszystko o wszystkich, b. brak jest przepływu informacji, zwłaszcza dotyczących przeżyć emocjonalnych, c. występuje tzw. podwójne wiązanie, tzw. komunikaty werbalne są sprzeczne z komunikatami niewerbalnymi, 6. erotyzacja stosunku rodzice - dziecko: 7. patologia ról w rodzinie - np. wrogość rodziny spada na tzw. kozła ofiarnego: 8. opór rodziny przed ujawnieniem konfliktów, zaprzeczanie ich istnieniu (A. Popielarska, 1989). 18

Wymienione wskaźniki nieprawidłowego funkcjonowania rodziny to tylko niektóre z długiej listy. W grę wchodzą także: brutalne traktowanie dziecka, nadmierny rygoryzm, liberalizm oraz wiele innych. Większość badaczy jest zdania, że zakłócenia środowiska rodzinnego stanowią zupełnie wystarczający czynnik patogenny, który może doprowadzić do powstania zaburzeń zachowania. Głównie zaś wymienia się zaburzenia struktury rodziny, niewłaściwą atmosferę rodzinną, wadliwe postawy rodzicielskie, metody nadzoru i kontroli oraz przejawy patologii jako czynniki wyzwalające nieaprobowane społecznie formy zachowania dzieci i wpływające na formowanie się osobowości nieprawidłowej. 2.2 CECHY CHARAKTERYSTYCZNE RODZINY DYSFUNKCJONALNEJ Każda rodzina boryka się z problemami dnia codziennego, które trzeba pokonywać. Są rodziny potrafiące sprostać tym obowiązkom. Takie rodziny, które pomyślnie rozwiązują swoje problemy, kierując się chęcią utrwalenia swojej wspólnoty i realizacji przypisanych im funkcji nazywamy rodzinami funkcjonalnymi. Rodziny, które nie potrafią wypełniać należycie swych funkcji, nazywamy rodzinami dysfunkcjonalnymi(s. Kawula, 1998, s. 129). Termin dysfunkcja w odniesieniu do rodziny oznacza system charakteryzujący się takimi interakcjami jego członków, które prowadzą do frustracji ich podstawowych potrzeb, wykorzystywania niektórych osób z rodziny, pogwałcenia ważnych praw osobistych, zaniku odpowiedzialności lub nadmiernej odpowiedzialności niektórych osób z rodziny. W zakresie kontaktu system dysfunkcjonalny cechują: inwazja, deprywacja, wchłanianie lub stapianie granic poszczególnych osób (C. Wills - Brandon, 1996r. s.193). W każdej rodzinie dzieci, szczególnie te małe są bezbronne i wymagają ochrony rodziców we wszystkich strefach swej rzeczywistości: fizycznej, seksualnej, emocjonalnej, intelektualnej i duchowej. Rodzina funkcjonalna troszczy się o zaspokojenie tych potrzeb, a w miarę jak dziecko rośnie - uczy je jak te potrzeby zaspokajać samodzielnie. W rodzinie funkcjonalnej dzieci są ochraniane nie w sposób nadopiekuńczy lub niewystarczający ale w taki, który strzeże je przed poniżającym zachowaniem innych. Jednocześnie wspierane są w konstruowaniu własnych granic. Wszystkie dzieci rodzą się z pięcioma - charakterystycznymi dla istoty ludzkiej cechami, takimi jak: cenność, bezradność, niedoskonałość, zależność i niedojrzałość. Funkcjonalni rodzice pomagają rozwinąć każdą z tych cech, tak aby dzieci stały się osobami szczęśliwymi w dorosłym życiu (P. Mellody, 1995, s.71). W rodzinach dysfunkcjonalnych rodzice nie reagują właściwie na wrodzone cechy dziecka. Zamiast dziecko wspierać i ochraniać, ignorują je, albo atakują za to, że takie właśnie jest. Drogocenność dziecka nie jest mu uświadamiana. Miast tego dziecko jest bombardowane komunikatami podkreślającymi jego mniejszą wartość. W efekcie dysfunkcjonalnych działań takich jak ignorowanie, wyśmiewanie i itp. Wartość dziecka 19

ulega obniżeniu i rodzą się w nim postawy samozachowawcze wyrażające się tym, że czuje się ono gorsze od innych. Niedoskonałość dziecka nie jest szanowana i uznawana. Dzieci są atakowane za swą niedoskonałość, za to, że są dziećmi. Odmawia się im prawa do popełniania błędów, w wyniku czego w życiu dorosłym często stają się perfekcjonistami. Zależność dziecka w dysfunkcjonalnej rodzinie nie jest właściwie postrzegana. Rodzice albo nadmiernie troszczą się o dziecko, nie pozwalając mu na samodzielność, albo je atakują za posiadanie i wyrażanie swych pragnień. Niedojrzałość dziecka w nieprawidłowo funkcjonującej rodzinie traktowana jest błędnie. Od dzieci wymaga się zachowań zbyt dojrzałych lub infantylizuje się je. H. N. Wright do zjawisk świadczących o dysfunkcjonalności rodziny zalicza: nadużycia; perfekcjonizm; rygoryzm; milczenie; represyjność; triangulacje; "podwójne komunikaty"; niedostatek zabawy; cierpiętnictwo; wzajemne uwikłania. "Obecność tych zjawisk" w życiu rodziny oraz częstość ich występowania mówią o stopniu odejścia od normy"(h. N. Wright, 1996, s.115). 1. Nadużycia Nadużycia, które są typową cechą źle funkcjonującej rodziny, mogą mieć charakter krzywdy fizycznej, emocjonalnej i seksualnej, jak również poważnych zaniedbań w tych dziedzinach. Znęcać się nad dzieckiem można w sposób jawnie drastyczny - np. bijąc je - lub trudno uchwytny: ignorując je. Krzywdę wyrządza się dziecku zmuszając je do oglądania aktów przemocy wobec innych członków rodziny. Inną formą przemocy jest zadawanie cierpień emocjonalnych. Przykładami takiego postępowania są: przedstawianie samych negatywnych alternatyw systematyczne zrzucanie winy na dziecko zniekształcanie rzeczywistości wypowiedziami typu: "Twój ojciec nie ma problemu z alkoholem, po prostu pracuje zbyt ciężko i jest zmęczony" postawa nadopiekuńcza obarczanie innych winą za kłopoty dziecka podwójne komunikaty 2. Perfekcjonizm Perfekcjonizm rzadko uważa się za symptom nieprawidłowości, niemniej jednak jest on częstą przyczyną problemów rodzinnych. Rodzic - perfekcjonista komunikuje innym swoje zasady i wymagania takimi metodami, jak: reprymendy i karcenie, gniewanie, przeszywające spojrzenia itd. Wszystko to oznacza: wciąż jeszcze nie jest dobrze. W życiu codziennym kieruje się słowami: musisz, powinieneś, nie wolno. Słowa te to narzędzia służące do wzmagania poczucia winy i osłabiania ambicji. 3. Rygoryzm W nieprawidłowej rodzinie obowiązują niezłomne zasady, rygorystyczny tryb życia oraz taki sam system poglądów na świat. Życie składa się z przymusu, 20

rutyny, dokładnie uregulowanych sytuacji, kontrolowanych znajomości i fałszywych sądów. Radość, niespodzianki i spontaniczność nie mają prawa zaistnieć. 4. Milczenie Rodzina dysfunkcjonalna przestrzega reguły knebla. Żadne rozmowy nie mogą odbywać się poza obrębem własnych czterech ścian. Dzieciom nie wolno nikogo prosić o pomoc ani się zwierzać. 5. Represyjność Represyjność polega na tłumieniu i opanowywaniu emocji. Emocje to bardzo ważny element ludzkiej psychiki. Pomagają nam, działając jak zawór bezpieczeństwa, nie tylko właściwie "odczytać" smutki i radości, ale i odpowiednio ma nie reagować. Tłumienie uczuć to życie w zakłamaniu. W prawidłowo funkcjonującej rodzinie ludzie umieją rozpoznać uczucia, wyrażać je i dzielić się nimi z innymi. Przede wszystkim potrafią ustalić na podstawie emocji potencjalne źródła zagrożeń. Rodzina dysfunkcjonalna grzebiąc emocje, podlega różnorodnym gwałtownym skutkom. 6. Triangulacja Termin ten w tym kontekście odnosi się do sposobu rodzinnego porozumiewania. O triangulacji mówimy wówczas, gdy dwaj członkowie rodziny używają trzeciego w charakterze pośrednika. Dziecko w takiej sytuacji wciągane jest w sprawy, w których nie powinno uczestniczyć. Zaczyna odpowiadać za winy nie popełnione, doświadczać uczuć przedwcześnie obciążających jego wrażliwą psychikę. 7. "Podwójne komunikaty" Podwójne komunikaty występują wówczas, gdy komunikatowi werbalnemu przeczy komunikat niewerbalny. 8. Niedostatek zabawy Źle funkcjonująca rodzina z reguły nie potrafi się odprężyć, bawić i cieszyć. Życie jest tu sprawą przeraźliwie zasadniczą, a motto brzmi: Bądź poważny, pracuj bez wytchnienia, od tego zależy twoja wartość. Zabawa to strata czasu. 9. Cierpiętnictwo Rodzina dysfunkcjonalna wykazuje wysoką odporność na bóle i zniewagi. Dzieci wciąż wysłuchują rodzicielskich kazań o potrzebie poświęcania się dla innych nie bacząc na własne koszty. 10. Wzajemne uwikłania Członkowie źle funkcjonującej rodziny są emocjonalnie oraz pod każdym innym względem wzajemnie uwikłani w swoje problemy. Rozmywają się indywidualności, zacierają kontury psychiki jednostek. Kłopoty rodziców stają się kłopotami dzieci. Nikt tu nie myśli sam w swojej odpowiedzialności, nikt nie odczuwa za siebie. W rodzinach dysfunkcjonalnych panują fałszywe zasady i reguły rodzinne. Z teoretycznego punktu widzenia zasady obowiązujące w rodzinie mają zapewnić dziecku bezpieczeństwo i właściwy kierunek wychowania. Niejeden rodzic więcej wysiłku wkłada w nauczenie dziecka ślepego bezwzględnego posłuszeństwa niż w jego rozwój w wymiarze ludzkim. Dobre Dziecko to takie, którego nie widać ani nie słychać. Tacy rodzice posługują się kodeksem zasad, które przejęli od swoich rodziców lub innych bliskich i uznają je za obowiązujący kanon. Wśród błędnych zasad Wright wymienia: 21