Renata Siemieńska ASPIRACJE ZAWODOWE UCZNIÓW A WYNIKI EGZAMINÓW ZEWNĘTRZNYCH (na podstawie raportu: I. Białecki, R. Siemieńska : Aspiracje zawodowe uczniów a wyniki egzaminów zewnętrznych)
Aspiracje i wyniki w nauce łączy silna zależność, ale jest to raczej sprzężenie zwrotne, aniżeli zależność przyczynowa. Aspiracje co do kształcenia i przyszłej pozycji zawodowej wzmacniają motywację do nauki i mogą poprawić wyniki nauczania. Aspiracje uczniów i uczennic mają znaczny wpływ na wybór drogi kształcenia i wybór zawodu. Same z kolei w największym stopniu określane są przez wyniki testu i środowisko rodzinne. Zazwyczaj przy tym wyniki testów oraz wyniki w nauce są silniejszą determinantą aspiracji, aniżeli pochodzenie społeczne. Ta determinacja modyfikowana jest jednak przez dodatkową zmienną płeć. Przy tych samych lub podobnych wynikach testu dziewczęta i chłopcy wybierają inaczej: inaczej planują swoją drogę kształcenia, mają nieco inne aspiracje co do przyszłego zawodu.
Plany edukacyjne uczniów 46% badanych uczniów zamierza dalej uczyć się w liceum ogólnokształcącym. 29% w technikum, 11% w liceum profilowanym, 9% w zasadniczej szkole zawodowej. Nie planuje dalszej edukacji 5-cioro (mniej niż jeden procent). Nieliczna jest grupa tych, którzy jeszcze nie wiedzą co zrobią (1%).
DROGI EDUKACYJNE DZIEWCZĄT I CHŁOPCÓW ROZCHODZĄ SIĘ PO SKOŃCZENIU GIMNAZJUM Uczniowie uzyskujący najsłabsze wyniki (do 24 punktów w części testu (H) i do 15 punktów w części (M-P)). Chłopcy przede wszystkim wybierają zasadnicze szkoły zawodowe i technika; Jedynie 5% w przypadku obu testów wybiera się do liceum ogólnokształcącego. Licea profilowane wybiera 13%. Dziewczęta przede wszystkim wybierają technika (ponad jedna trzecia) oraz w drugiej kolejności - równie często - zasadnicze szkoły zawodowe i licea ogólnokształcące (po jednej piątej). Licea profilowane wybiera podobna liczba dziewcząt co chłopców.
Uczniowie uzyskujący najlepsze wyniki (w części H testu 39-50 punktów, a w części M-P 33-50). Liceum ogólnokształcące wybierają prawie wszystkie dziewczęta. W przypadku chłopców wybór liceum ogólnokształcącego jest mniej oczywisty, aczkolwiek też zdecydowana większość będzie się w nich uczyć. Jedna czwarta chłopców decyduje się na kontynuowanie nauki w technikach. Dziewczęta legitymujące się takimi wynikami niezwykle rzadko wybierają technika (jedynie 2%) (Rys.1-4).
Rysunek 1. Aspiracje edukacyjne chłopców o najsłabszych wynikach w części matematycznoprzyrodniczej zewnętrznego egzaminu gimnazjalnego i ich rodziców dla chłopców (%) do 15 punktów Zasadnicze zawodowe Średnie techniczne Średnie ogólnokszt. Pomaturalne Licencjat Studia wyższe Doktorat 5 3 6 2 4 3 8 11 12 18 19 25 27 37 Chłopcy Rodzice 0 5 10 15 20 25 30 35 40 w % Rysunek 2. Aspiracje edukacyjne chłopców o najlepszych wynikach w części matematycznoprzyrodniczej zewnętrznego egzaminu gimnazjalnego i ich rodziców dla chłopców(%) 33-50 punktów Zasadnicze zawodowe Średnie techniczne Średnie ogólnokszt. Pomaturalne Licencjat Studia wyższe Doktorat 02 01 2 7 8 9 6 9 17 20 39 74 Chłopcy Rodzice 0 10 20 30 40 50 60 70 80 w %
Rysunek 3. Aspiracje edukacyjne dziewcząt o najsłabszych wynikach w części matematycznoprzyrodniczej zewnętrznego egzaminu gimnazjalnego i ich rodziców dla dziewcząt (%) do 15 punktów Zasadnicze zawodowe Średnie techniczne Średnie ogólnokszt. Pomaturalne Licencjat Studia wyższe Doktorat 3 4 4 6 7 9 12 14 14 14 20 23 30 Dziewczęta Rodzice 30 0 5 10 15 20 25 30 35 w % Rysunek 4. Aspiracje edukacyjne dziewcząt o najlepszych wynikach w części matematycznoprzyrodniczej zewnętrznego egzaminu gimnazjalnego i ich rodziców dla dziewcząt(%) 33-50 punktów Zasadnicze zawodowe Średnie techniczne Średnie ogólnokszt. Pomaturalne Licencjat 0 1 0 0 1 3 5 11 Dziewczęta Rodzice Studia wyższe Doktorat 13 20 62 78 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 w %
DOCELOWY POZIOM WYKSZTAŁCENIA : CZYNNIKI RÓZNICUJĄCE 1 Wśród najsłabszych uczniów 22% chłopców i 17% dziewcząt sądzi, że poprzestanie na skończeniu zasadniczej szkoły zawodowej. Wśród dzieci legitymujących się lepszymi wynikami w testach są to bardzo rzadkie przypadki. 2 Poprzestanie na średnim wykształceniu częściej przewidują chłopcy niż dziewczęta. Wśród planujących dalszą naukę przeważają dziewczęta i im wyższy planowany poziom studiów, tym większa jest przewaga dziewcząt, które sądzą, że je osiągną.
DOCELOWY POZIOM WYKSZTAŁCENIA : CZYNNIKI RÓZNICUJĄCE (cd.) Uczniowie i uczennice, którzy uzyskali lepsze i najlepsze wyniki w części matematyczno-przyrodniczej częściej przewidują, że skończą studia magisterskie, a także, że zdobędą wyższe stopnie naukowe niż osoby z odpowiednio wysokimi wynikami w części humanistycznej testów. Ogółem 28% przewiduje, że nie uzyska wykształcenia wyższego niż średnie. Natomiast wśród pozostałych największą grupę stanowią ci, którzy planują ukończenie wyższych studiów magisterskich lub lekarskich (25%), uzyskanie doktoratu lub wyższego stopnia naukowego (19%). Zamiar zdobycia doktoratu lub wyższego stopnia równie często deklarują uczniowie o dobrych i słabych wynikach z testu, co może świadczyć o rodzącym się przekonaniu o inflacji dyplomów i potrzebie dalszego podnoszenia kwalifikacji. Ukończenie studiów licencjackich lub inżynierskich, jest w rzeczywistości postrzegane przez nielicznych jako finalne (10%).
PRZEWIDYWANA SZANSA REALIZACJI PLANÓW EDUKACYJNYCH I ZAWODOWYCH Prawie wszyscy badani gimnazjaliści są przekonani, że na pewno (40%) lub raczej (41%) uda im się zrealizować swoje plany edukacyjne w podobnym stopniu dziewczęta i chłopcy. Natomiast o możliwości realizacji planów związanych z pracą zawodową częściej przekonani są chłopcy niż dziewczęta. Dostrzegane trudności to przede wszystkim problemy finansowe (18% ogółu uczniów), duża konkurencja na rynku pracy (9%), problem dostania się na wybrany kierunek studiów (5%). Paradoksalnie, wszystkie z nich relatywnie najczęściej wymieniali uczniowie, którzy osiągnęli dobre i bardzo dobre wyniki na egzaminie, częściej dziewczęta niż chłopcy. Istnieje korelacja pomiędzy przekonaniem uczniów o możliwości zrealizowania ich planów edukacyjnych a związanych z pracą (korelacja Pearsona 0,446, p<0,000).
WYBIERANE ZAWODY Najczęściej wybierane grupy zawodów (lub zawody) są związane z nowymi technologiami (branża teleinformatyczna) (8% uczniów), praca w branży hotelarskiej (5%), robotnicy niewykwalifikowani w zawodach techniczno- budowlanych (5%), lekarz, prawnik, nauczyciel, urzędnik (po 4%). Ponieważ było to pytanie otwarte wymieniono kilkadziesiąt zawodów. Młodzież stara się wybierać zawody, które obecnie mają opinię dających możliwość uzyskania pracy w Polsce i zagranicą.
WYBIERANE ZAWODY (c.d.) Dziewczęta rzadko myślą o branży teleinformatycznej bez względu na wyniki osiągane w części matematyczno-przyrodniczej testu. Najsłabiej zdający nie planują pracy w tej branży, ale wśród najlepiej zdających 13% chciałoby tam pracować, przy czym spośród chłopców 27%, a spośród dziewcząt 1%. W branży hotelarskiej proporcje są wyrównane. Robotnikami niewykwalifikowanymi planują zostać słabo uczący się chłopcy. Natomiast karierę w pozostałych wymienionych powyżej zawodach (lekarz, prawnik, nauczyciel, urzędnik) uczniowie i uczennice o lepszych i najlepszych wynikach w teście matematycznoprzyrodniczym, przy czym dziewczęta częściej. Rzadko kto deklaruje chęć zostania w przyszłości naukowcem (mniej, niż 1%), pomimo,że znaczna część uczniów chce ukończyć studia wyższe i uzyskać wyższe stopnie naukowe. Prawie nikt nie chce pracować w przyszłości w rolnictwie. 31% uczniów, częściej chłopcy niż dziewczęta, nie wie jeszcze w jakim zawodzie chcieliby pracować w przyszłości (gdy będą mieć około 30 lat). Zwłaszcza słabi uczniowie często odpowiadali nie wiem bądź po prostu nie udzielali odpowiedzi na to pytanie.
Wzór do naśladowania wśród członków rodziny Zbiorowość badanych uczniów dzieli się na równie liczne grupy tych, którzy uważają, że w ich rodzinach są osoby godne naśladowania (45%) i tych, którzy ich nie dostrzegają (45%); reszta to brak danych. Najlepsi częściej (46% uczniów tej grupy) niż najsłabsi (33%). Częściej dziewczęta niż chłopcy. Osobą najczęściej wskazywaną jest matka (33% wszystkich wskazań), następnie ojciec nieporównanie rzadziej (18%). Kolejno oboje rodzice (15%), siostra (5%), brat (4%), wujek, dziadek (3% każde z nich), ciocia, babcia (2% każda z nich). Członkowie rodziny częściej są uważani za wzory do naśladowania niż osoby znane uczniom z telewizji i innych mediów. Jedynie 19% uczniów dostrzegała takie osoby, a 64% -nie.
WYJAZD ZA GRANICĘ JAKO ELEMENT PLANÓW ŻYCIOWYCH 17% planuje wyjechać za granicę, żeby studiować. Pracować jakiś czas zagranicą chciałoby 45%. Wyjechać na stałe chciałoby jednak zdecydowanie mniej uczniów 15%, nieco częściej chłopcy niż dziewczęta. Wśród najlepszych uczniów jest zdecydowanie największa grupa tych, którzy nie mają wykrystalizowanych planów w tym zakresie częściej są to dziewczęta.
OCENA SZANS PRZEZ DZIECI I RODZICÓW Rolę środowiska rodzinnego co do wyobrażeń i planów dotyczących dzieci wyraźnie demonstruje wysoki poziom zgodności pomiędzy przekonaniem dzieci, jakie wykształcenie osiągną a jakie rodzic chciałby dla swego dziecka (korelacja Pearsona 0,503, p< 0,000). Istnieje też, aczkolwiek mniejsza (choć statystycznie istotna) zgodność pomiędzy przekonaniem własnym dzieci i rodziców co do szans zrealizowania zawodowych planów dziecka (korelacja Pearsona 0, 118, p< 0,006). Istnieje wysoka zależność pomiędzy rodziców oceną szans na realizację planów edukacyjnych ich dzieci i szans na urzeczywistnienie ich planów zawodowych (korelacja Pearsona 0,711, p< 0,000).
WIELKOŚĆ MIEJSCOWOŚCI A PLANY EDUKACYJNE UCZNIÓW I ASPIRACJE ICH RODZICÓW W TYM WZGLĘDZIE Uczniowie wiejskich gimnazjów przede wszystkim planują ukończenie technikum (23,3%), studiów magisterskich bądź lekarskich (21,2%), uzyskanie doktoratu lub wyższego stopnia naukowego (17,1%). Rzadziej planują zdobycie dyplomu studiów licencjackich lub inżynierskich, szkoły policealnej lub pomaturalnej (po 12% w każdym przypadku). Zasadniczą szkołę zawodową chce ukończyć 6,8% uczniów ze szkół wiejskich. Nastąpiła zdecydowana zmiana aspiracji młodzieży wiejskiej w stosunku do sytuacji sprzed kilkunastu lat. Przekonanie o możliwości niezrealizowania planów edukacyjnych przez uczniów i ich rodziców jest podobna na wsi i w miastach różnej wielkości. Ci, którzy żyją na wsi, nieco mniej obawiają się, że dzieci nie zrealizują planów edukacyjnych i zawodowych, niż respondenci pochodzący z miast, których aspiracje w większości przypadków są wyższe (nie ma tam bowiem uczniów o niskich aspiracjach edukacyjnych).
Wieś-miasto: odmienne determinanty dróg kształcenia Na wsi korelacja między wynikiem z części matematycznoprzyrodniczej egzaminu a wyborem szkoły ponadgimnazjalnej i przewidywaniami co do osiągniętego wykształcenia ma wyższą wartość niż w mieście. Z kolei w mieście znacznie mocniej z wynikiem z części matematyczno-przyrodniczej koreluje poziom wykształcenia rodziców.
PODSUMOWANIE Aspiracje edukacyjne i zawodowe uczniów, a także oczekiwania w tym względzie ich rodziców, pokazują, że w dużym stopniu brane są pod uwagę wyniki testów zwłaszcza w części matenatycznoprzyrodniczej, płeć dziecka, a także aktualny popyt na rynku pracy. Bardzo liczy się też wykształcenie rodziców. Porównanie aspiracji uczniów w mieście i na wsi wskazało na odmienny kontekst tworzenia się aspiracji co do kształcenia. Dla uczniów (i uczennic) na wsi znacznie mocniejszą przesłanką kształtowania się zamiarów co do dalszego kształcenia są wyniki w teście. W gruncie rzeczy jest to bardziej racjonalna przesłanka, niż w wypadku uczniów z miasta, Jest to bowiem także przesłanka, na której opiera się selekcja szkolna (selekcja egzaminacyjna). W przypadku uczniów z miasta wynik z egzaminu ma nieco mniejsze znaczenie, jako determinanta aspiracji.
PODSUMOWANIE (c.d.) Trudności finansowe to podstawowy powód, który może uniemożliwić realizację planów uczniów. Zatem jeszcze raz wracamy do problemu kreowania odpowiedniego systemu finansowania, pozwalającego wesprzeć młodzież. Obserwujemy też, iż uczniowie w swych planach edukacyjnych i zawodowych biorą pod uwagę swoje przyszłe możliwości pracy w kontekście nie tylko rynku lokalnego, polskiego, ale także europejskiego.