PRZYCZYNY ROZPADU MA EÑSTWA I RODZINY W NAUCZANIU BENEDYKTA XVI 201 TEOLOGIA I MORALNOŒÆ NUMER 2(16), 2014 doi: 10.14746/TIM.2014.16.2.14 ADAM JÓZEF SOBCZYK 1 Uniwersytet Miko³aja Kopernika w Toruniu Wydzia³ Teologiczny Rodzina chrzeœcijañska w nauczaniu papie a Franciszka Christian Family in the Teaching of Pope Francis Pontyfikat papie a Franciszka przypada w szczególnie trudnym okresie egzystencji katolickiej rodziny oraz bardzo wymagaj¹cym, gdy idzie o duszpastersk¹ opiekê Koœcio³a nad ni¹. Z jednej strony coraz bardziej widoczne s¹ oczekiwania krêgów liberalnych dotycz¹ce z³agodzenia dyscypliny koœcielnej, chocia by odnoœnie do rozwodów, dopuszczania ludzi yj¹cych w zwi¹zkach niesakramentalnych do komunii œwiêtej, coraz s³absza kondycja katolickiej rodziny przejawiaj¹ca siê w fali niewiernoœci, egoizmu, odchodzenia od Boga; z drugiej natomiast pragnienie ycia w mi³oœci, zgodnego z przykazaniami i z naturalnym powo³aniem cz³owieka do szczêœcia, chêæ za³o enia rodziny w poczuciu bezpieczeñstwa, akceptacji i mi³oœci. Papie tematowi ma³ eñstwa i rodziny poœwiêca wiele miejsca w swoim nauczaniu. Nie napisa³ co prawda dot¹d ca³oœciowego dokumentu przeznaczonego dla rodziny chrzeœcijañskiej. Jednak e stosunkowo czêsto porusza ten temat w przemówieniach w trakcie audiencji dla m³odzie y, narzeczonych, ma³ onków, rodzin i osób odpowiedzialnych za duszpasterstwo. Z wielk¹ nadziej¹ oczekiwany jest synod biskupów dotycz¹cy ma³ eñstwa i rodziny, który odbêdzie siê w dniach 5-19 paÿdziernika 2014 roku. W ramach przygotowania do niego Stolica Apo- 1 Adam Józef Sobczyk kap³an Zgromadzenia Misjonarzy Œwiêtej Rodziny. Cz³onek Miêdzynarodowej Komisji Formacyjnej Zgromadzenia Misjonarzy Œwiêtej Rodziny, od 2009 roku korespondent Polskiego Stowarzyszenia Teologów Duchowoœci. Wyk³adowca teologii duchowoœci, kierownictwa duchowego i poradnictwa rodzinnego; rekolekcjonista. Zainteresowania naukowe obejmuj¹ g³ównie zagadnienia historii teologii duchowoœci, ze szczególnym uwzglêdnieniem teologii zakonnej oraz duchowoœci ma³ eñskiej i rodzinnej.
202 ADAM JÓZEF SOBCZYK stolska rozes³a³a ju do poszczególnych biskupów ankietê. Zawiera ona 38 pytañ dotycz¹cych funkcjonowania rodziny chrzeœcijañskiej, ma³ eñstwa oraz zwi¹zanych z nim problemów i wyzwañ stoj¹cych przed Koœcio³em 2. Wobec tego interesuj¹ce i zasadne wydaje siê przeprowadzenie analizy badawczej dotychczasowego nauczania papie a Franciszka na temat rodziny chrzeœcijañskiej. 1. UJÊCIE MA EÑSTWA I RODZINY Swoje nauczanie na temat rodziny chrzeœcijañskiej papie Franciszek rozpoczyna od próby sprecyzowania jej okreœlenia. Wychodzi w tym celu od pytania: czym jest ma³ eñstwo. Odpowiada, e jest ono prawdziwym i autentycznym powo³aniem. Zestawia je z powo³aniem do kap³añstwa i ycia zakonnego. T³umaczy je jako odpowiedÿ dwojga chrzeœcijan, którzy w³aœciwie rozeznali wolê Bo ¹ wzglêdem nich i zawarli zwi¹zek ma³ eñski. To wezwanie Pana nazywa powo³aniem do tego, aby z dwojga utworzyæ jedno cia³o i jedno wspólne ycie. To wybranie i odpowiedÿ udzielona Bogu przez ma³ onków zostaj¹ objête w sakramencie ma³ eñstwa ³ask¹ Stwórcy. Daje On ma³ onkom duchowe wsparcie i si³ê do wspólnego ycia 3. Innym okreœleniem ma³ eñstwa, stosowanym w nauczaniu papie a Franciszka, jest nazywanie go: ikon¹ mi³oœci Boga do cz³owieka. Papie t³umaczy u ycie tej nazwy faktem, e ma³ eñstwo czyni z dwojga ma³ onków jedno istnienie. W czasie audiencji generalnej, koñcz¹c cykl katechez poœwiêconych sakramentom, wyjaœni³, e ma³ eñstwo jest sakramentem, który prowadzi do serca planu Bo ego. Widzi w ma³ onkach jakby obraz komunii trzech osób Trójcy Przenajœwiêtszej. Komuniê tê znamionuje jednoœæ, wiernoœæ, intymna wiêÿ i mi³oœæ Boga 4. Równie opart¹ na sakramentalnym ma³ eñstwie rodzinê papie Franciszek nazywa powo³aniem, które Bóg wpisa³ w naturê mê czyzny i kobiety. Dla podkreœlenia jej specyfiki ukazuje je jako powo³anie komplementarne w stosunku do ycia w celibacie i w dziewictwie ze wzglêdu na królestwo niebieskie. Podaje równie sposób rozeznawania powo³ania, jakim od lat jest modlitwa i ws³uchiwanie siê w g³os wspólnoty Koœcio³a 5. 2 Artyku³ zosta³ napisany w drugiej po³owie 2014 roku. 3 Por. Franciszek, G³oœcie Ewangeliê, jeœli trzeba, tak e s³owami. Spotkanie z m³odzie ¹ na placu przed bazylik¹ Matki Bo ej Anielskiej 4.10.2013, L Osservatore Romano wersja polska 34(2013), nr 11, s. 17. 4 Por. ten e, Dwoje w jednym. Audiencja generalna z 2.04.2014, L Osservatore Romano wersja polska 35(2014), nr 5, s. 37. 5 Por. ten e, G³oœcie Ewangeliê, jeœli trzeba, tak e s³owami, L Osservatore Romano wersja polska 34(2013), nr 11, s. 18.
RODZINA CHRZEŒCIJAÑSKA W NAUCZANIU PAPIE A FRANCISZKA 203 Interesuj¹ce okreœlenie rodziny znajduje siê w Encyklice Lumen fidei, gdzie papie Franciszek przedstawia tê wspólnotê ycia i mi³oœci jako pierwsze i podstawowe œrodowisko kszta³towania wiary 6. W dalszej czêœci tego dokumentu podkreœla, e wiara towarzyszy wszystkim okresom ycia cz³onków chrzeœcijañskiej wspólnoty, poczynaj¹c od dzieciñstwa. Z tego wzglêdu akcentuje rolê rodziców we wspólnym praktykowaniu wiary w rodzinie i towarzyszeniu w procesie dojrzewania wiary dzieci. Zadanie to jest szczególnie trudne i dlatego wa ne dla m³odzie y w jej okresie dojrzewania, wzrostu i buntu. Wymaga troski rodziców, ich bliskoœci i poczucia jednoœci we wspólnocie koœcielnej. Tezê tê papie argumentuje doœwiadczeniem zdobytym podczas Œwiatowych Dni M³odzie y. Podkreœla znaczenie wiary w yciu m³odego cz³owieka. Zaznacza, e m³odzie pragnie ycia wielkiego, spotkania z Chrystusem i Jego mi³oœci¹, która poszerza horyzonty egzystencji oraz daje mocn¹ nadziejê, która nie zawodzi. W dalszej czêœci swej wypowiedzi papie wyjaœnia, e wiara nie jest ucieczk¹ dla ludzi ma³o odwa nych, ale pewnego rodzaju wyp³yniêciem na g³êbiê. Dziêki niej m³ody cz³owiek mo e odkryæ powo³anie do mi³oœci i motywacjê do jej realizacji we w³asnym yciu 7. Jeszcze inne okreœlenie rodziny, znajduj¹ce siê w encyklice Lumen fidei 8, ujmuje rodzinê jako trwa³y zwi¹zek mê czyzny i kobiety w ma³ eñstwie, powsta- ³y z mi³oœci, bêd¹cej znakiem i obecnoœci¹ mi³oœci Bo ej. Zwi¹zek ten sprzyja jednoœci ma³ onków (por. Rdz 2,24) i ich otwartoœci na nowe ycie. W ten sposób wpisuj¹ siê czynnie w Bo y plan stworzenia i zbawienia cz³owieka. Ma³ onkowie przyrzekaj¹ sobie mi³oœæ na zawsze. S¹ zdolni i gotowi do wyrzeczenia i ofiarnoœci dla siebie nawzajem. Dziêki wierze mog¹ przyj¹æ zrodzenie dzieci jako stwórcz¹ mi³oœæ, w której uczestnicz¹, przekazuj¹c ycie (por. Hbr 11,11) 9. Franciszek, widz¹c wp³yw wiary podstawowej komórki spo³ecznej na ca³oœæ spo³eczeñstwa, zaznacza, e wiara, przyjêta i pog³êbiana w rodzinie, staje siê œwiat³em oœwiecaj¹cym wszystkie relacje spo³eczne. Wp³ywa ona na poczucie braterstwa, doœwiadczenie ojcostwa Bo ego i mi³osierdzia Boga 10. Tak pojêta rodzina jest, zdaniem papie a, szczególn¹ szko³¹ wielkodusznoœci. Uczy brania na siebie odpowiedzialnoœci, co dzisiaj nie jest spraw¹ ³atw¹. Rodzina otwarta na drugiego cz³owieka staje siê automatycznie szko³¹ wychowuj¹c¹ do przezwyciê enia mentalnoœci indywidualistycznej. Papie, nawi¹zuj¹c do swych wielkich poprzedników, m.in. Leona XIII i Jana Paw³a II, podkreœla, e wspieranie i promowanie rodzin, akcentowanie ich fundamentalnej roli 6 Por. ten e, Encyklika Lumen fidei (dalej LF), Rzym 2013, nr 52. 7 Por. LF 53. 8 Por. LF 52. 9 Por. LF 52. 10 Por. LF 54.
204 ADAM JÓZEF SOBCZYK w yciu spo³ecznym przyczynia siê do umocnienia porz¹dku spo³ecznego i pañstwowego oraz zabezpiecza stabilny i solidarny ich rozwój 11. Rodzina jako miejsce kszta³towania wiary staje siê automatycznie miejscem wychowywania powo³añ. Wierz¹cy rodzice stwarzaj¹ swym dzieciom w³aœciwy klimat do odczytania ich drogi yciowej i pomagaj¹ w pod¹ aniu ni¹. Troskê tê papie powierza nie tylko osobom duchownym, ale równie, a mo e przede wszystkim, wspólnotom i rodzinom chrzeœcijañskim. Zachêca je do otwarcia siê na przyjêcie rodz¹cego siê powo³ania, a tak e do szeroko rozumianego duszpasterstwa powo³aniowego, które, zdaniem papie a, ma polegaæ przede wszystkim na towarzyszeniu m³odym ludziom w ich drodze do œwiêtoœci 12. 2. ISTOTNE CECHY RODZINY CHRZEŒCIJAÑSKIEJ Papie Franciszek w swoich wypowiedziach w sposób bardzo przejrzysty omawia zasadnicze cechy, jakimi powinna siê odznaczaæ chrzeœcijañska rodzina. Do najwa niejszych zalicza: pobo noœæ, wiarê i radoœæ, sakramentalnoœæ i wzajemn¹ mi³oœæ. Omawiaj¹c fenomen rodziny, która siê modli, nawi¹zuje do Ewangelii i zestawia dwa sposoby modlitwy: jeden fa³szywy (modlitwê faryzeusza k 18,11- -12) i drugi autentyczny (modlitwê celnika k 18,13). Na podstawie tych przyk³adów pyta ma³ onków o to, czy modl¹ siê wspólnie. Nie kwestionuje w ten sposób prawdy, e modlitwa jest spraw¹ osobist¹, ale zauwa a moc modlitwy wspólnotowej i jej znaczenie dla umocnienia wzajemnych wiêzi modl¹cej siê rodziny. Podaje równie sposób modlitwy rodzinnej. Zaleca, by by³a prosta, szczera i ufna. Jako przyk³ad modlitwy rodzinnej podaje wspólne odmawianie przy stole Ojcze nasz i modlitwê ró añcow¹. Jako uprzywilejowan¹ formê zaleca modlitwê wstawiennicz¹, modlenie siê za siebie nawzajem: m¹ za onê, ona za mê a, obydwoje za dzieci, dzieci za rodziców, za dziadków [ ] Trzeba siê modliæ za siebie wzajemnie. To jest modlenie siê w rodzinie, i ta modlitwa umacnia rodzinê 13. Nawi¹zuj¹c do okreœlenia rodziny jako œrodowiska kszta³towania wiary, papie podaje, e cech¹ charakterystyczn¹ wspólnoty chrzeœcijañskiej jest strze e- 11 Warto tu wspomnieæ: Rerum novarum 1891; Laborem exercens 1981; Sollicitudo rei socialis 1987; Centisimus annus 1991. Por. Franciszek, Solidarnoœæ miêdzy pokoleniami. Przes³anie z okazji 47. Tygodnia Spo³ecznego Katolików W³oskich (2013), L Osservatore Romano wersja polska 34(2013), nr 11, s. 33-34. 12 Por. Franciszek, Powo³ania, œwiadectwo prawdy. Orêdzie na Œwiatowy Dzieñ Modlitw o Powo³ania 2014 r, L Osservatore Romano wersja polska 35(2014), nr 2, s. 5-6. 13 Ten e, Mi³oœæ cierpliwa, która rodzi radoœæ. Homilia Ojca Œwiêtego podczas Mszy œw. dla rodzin 27 X 2013, L Osservatore Romano wersja polska 34(2013), nr 12, s. 12.
RODZINA CHRZEŒCIJAÑSKA W NAUCZANIU PAPIE A FRANCISZKA 205 nie depozytu wiary. Korzysta z listu œw. Paw³a, w którym Aposto³ Narodów u schy³ku swego ycia wypowiada s³owa: wiary ustrzeg³em (2 Tm 4,7). Ojciec Œwiêty zaznacza, e œw. Pawe³ nie ograniczy³ siê jedynie do obrony wiary, ale j¹ g³osi³. Na tej podstawie wzywa chrzeœcijañskie rodziny, by y³y wiar¹ w codziennoœci, broni³y jej jako w³asnego dobra, œwiadczy³y o niej poprzez odwagê, goœcinnoœæ, otwarcie na innych. Zaznacza, e rodziny chrzeœcijañskie s¹ rodzinami misyjnymi. Zachêca je przeto, by w yciu codziennym, wykonuj¹c codzienne czynnoœci, dawa³y sobie i wobec innych czytelne œwiadectwo wiary 14. Kolejn¹ cech¹ rodziny chrzeœcijañskiej, wynikaj¹c¹ z pobo noœci i ycia wiar¹, jest radoœæ. Papie Franciszek, odwo³uj¹c siê do s³ów psalmu: niech s³ysz¹ pokorni i niech siê wesel¹! (Ps 34[33],3), wyjaœnia, e powodem tej radoœci jest bliskoœæ Boga. S³yszy On wo³anie pokornych i uwalnia ich od z³a. Podobnie w yciu rodzinnym Ÿród³em prawdziwej radoœci nie mo e byæ bogactwo czy pozycja spo³eczna, ale poczucie bliskoœci Boga i ³¹cznoœci z pozosta³ymi cz³onkami rodziny. Wzajemne rodzinne relacje zbudowane na wiêzi z Bogiem sprawiaj¹, e ma³ onkowie i ca³a rodzina odczuwa piêkno bycia razem i wzajemnego wspierania siê w yciu. Jeœli natomiast ich wspó³ ycie nie czerpie ze Ÿród³a mi³oœci Bo ej, wówczas rodzina traci harmoniê bycia razem, wkrada siê indywidualizm i przygasa radoœæ. Wed³ug papie a Franciszka rodzina, która yje radoœci¹ wiary, staje siê œwiadkiem mi³oœci Boga w œwiecie i zaczynem dla ca³ego spo³eczeñstwa. Jako wzór ycia modlitw¹, wiar¹ i radoœci¹ p³yn¹c¹ z bliskoœci Boga papie podaje Œwiêt¹ Rodzinê z Nazaretu, wzywaj¹c wspó³czesne rodziny chrzeœcijañskie do jej naœladowania w codziennoœci ycia 15. W przemówieniu skierowanym do uczestników XXI Zgromadzenia Plenarnego Papieskiej Rady ds. Rodziny papie Franciszek wymieni³ jeszcze inne cechy, jakimi powinna odznaczaæ siê rodzina chrzeœcijañska. Przedstawi³ wizjê rodziny jako wspólnoty opartej na ma³ eñstwie, otaczaj¹cej opiek¹ dzieci i osoby starsze. Stwierdzi³, e rodzina jest wspólnot¹ ycia, która ma swoj¹ autonomiczn¹ wartoœæ. Papie nawi¹za³ w tym miejscu do nauczania œw. Jana Paw³a II, który w Adhortacji apostolskiej Familiaris consortio podkreœli³, e rodzina jest czymœ wiêcej ni sum¹ osób, które j¹ tworz¹, jest wspólnot¹ osób 16. Papie Franciszek wyjaœni³, e wed³ug niego jest ona naturalnym centrum ludzkiego ycia, miejscem, w którym cz³owiek uczy siê kochaæ. Przypisuje wspólnocie rodzinnej wa n¹ funkcjê dynamizacji ycia œwiata i historii. Stanowi ona œrodowisko kszta³towania osobowoœci ludzkiej poprzez wspólne przebywanie z rodzicami, z rodzeñstwem, w domowym zaciszu. Nastêpuje w niej wymiana uczuæ, nauka dialogu i komunikacji miêdzyosobowej. Rodzina jest wreszcie miejscem, 14 Por. tam e. s. 12-13. 15 Tam e, s. 13. 16 Jan Pawe³ II, Adhortacja apostolska Familiaris consortio nr 17-18, w: Adhortacje Ojca œwiêtego Jana Paw³a II, Kraków 1997 s. 87-208.
206 ADAM JÓZEF SOBCZYK gdzie cz³owiek zostaje nazwany otrzymuje swe w³asne imiê, nabiera œwiadomoœci swojej godnoœci 17. Papie Franciszek, odnosz¹c siê do ró nych trendów podwa aj¹cych znaczenie œlubu koœcielnego, podkreœla znaczenie sakramentalnoœci zwi¹zku ma³ eñskiego. Zaznacza, e rodzina jest oparta na ma³ eñstwie. To sakrament ma³ eñstwa jest podstaw¹, na której powstaje rodzina, nadaje jej trwa³oœæ i moc. Wed³ug papie a ma³ eñstwo to jakby pierwszy sakrament tego, co ludzkie, gdzie osoba odkrywa sam¹ siebie, sama siebie rozumie w relacji do innych i w relacji do mi³oœci, któr¹ potrafi przyjmowaæ i dawaæ 18. Sakramentalnoœæ ma³ eñstwa nadaje mi³oœci ma³ eñskiej i rodzinnej szczególn¹ moc do ofiarnoœci i pokonywania kryzysów, które zdaniem papie a s¹ etapami wspólnego wzrastania w dobru, w prawdzie i w piêknie. Tego doœwiadczenia m³odzi powinni siê uczyæ od rodziców i dziadków. Opiera siê ono na wierze w Boga i wzajemnym zaufaniu, prowadzi ma³ onków do g³êbokiej wolnoœci i œwiêtoœci rozumianej jako wzajemne obdarowywanie z wiernoœci¹ i poœwiêceniem na ca³e ycie 19. Mi³oœæ rodzinna dotyczy wszystkich osób. Papie zaznacza, e dzieci i osoby starsze czêsto s¹ najbardziej zapomniane. Akcentuje zatem znaczenie bezinteresownej mi³oœci rodziców do pozosta³ych cz³onków rodziny. Szczególnie zaleca, by nie szczêdziæ czasu dla dzieci. Podkreœla z ca³¹ stanowczoœci¹, e spo³eczeñstwo, które opuszcza dzieci i spycha na margines osoby starsze, podcina swoje korzenie i jednoczeœnie zaciemnia swoj¹ wizjê przysz³oœci. Otaczanie opiek¹ dzieci i osób starszych jest wyborem na rzecz cywilizacji mi³oœci. Pozwala z nadziej¹ spogl¹daæ w przysz³oœæ chrzeœcijañskiej rodziny i spo³eczeñstwa 20. Istotn¹ cech¹ wspó³czesnej rodziny chrzeœcijañskiej jest jej misja ewangelizacyjna. Papie przypomina, e: dobra nowina o rodzinie jest bardzo wa n¹ czêœci¹ ewangelizacji, któr¹ chrzeœcijanie mog¹ przekazywaæ wszystkim œwiadectwem swojego ycia; i ju to robi¹, jest to oczywiste w zlaicyzowanych spo³eczeñstwach: naprawdê chrzeœcijañskie rodziny wyró nia wiernoœæ, cierpliwoœæ, otwarcie na ycie, szacunek dla osób starszych 21. 17 Por. Franciszek, W rodzinie uczymy siê kochaæ i broniæ ycia. Audiencja dla uczestników zgromadzenia plenarnego Papieskiej Rady ds. Rodziny z 25 X 2013, L Osservatore Romano wersja polska 34 (2013), nr 12, s. 27. 18 Tam e, s. 28. 19 Tam e. 20 Tam e, s. 28-29. Do tego nawi¹zuje papie 11.04.2014 roku w przemówieniu do cz³onków w³oskiego ruchu na rzecz ycia. Dzieci i dziadkowie s¹ nadziej¹ ludu, L Osservatore Romano wersja polska 35(2014), nr 5, s. 27-28. 21 Por. Franciszek, W rodzinie uczymy siê kochaæ i broniæ ycia, L Osservatore Romano wersja polska 34(2013), nr 12, s. 28.
RODZINA CHRZEŒCIJAÑSKA W NAUCZANIU PAPIE A FRANCISZKA 207 Podaje równie Ÿród³o zapa³u ewangelizacyjnego, którym jest sta³a obecnoœæ Jezusa w rodzinie. Z kolei metod¹ ewangelizacji prowadzonej przez rodziny jest ukazywanie œwiatu z szacunkiem i odwag¹ piêkna ma³ eñstwa i rodziny oœwieconych przez Ewangeliê. Troska ewangelizacyjna nie pomija równie rodzin borykaj¹cych siê z trudnoœciami, prze ywaj¹cych ró norakie kryzysy i problemy. Si³a do pokonywania tych trudnoœci wyp³ywa, zdaniem papie a, ze sta³ej ³¹cznoœci z Chrystusem. Podkreœla on moc b³ogos³awieñstwa rodziny przez Boga w sakramencie ma³ eñstwa, Jego pomoc w wype³nianiu misji zrodzenia i wychowania potomstwa. Charakterystyczn¹ cech¹ rodziny chrzeœcijañskiej jest silny fundament moralny i duchowy. Nale y go za³o yæ na podstawie osobistego i wspólnotowego kontaktu z Bogiem. Zdaniem papie a, nie mo na ju dzisiaj liczyæ na tradycjê rodzinn¹ czy spo³eczn¹ w takim stopniu, jak to bywa³o do niedawna 22. 3. G ÓWNE ZAGRO ENIA WSPÓ CZESNEJ RODZINY Analizuj¹c nauczanie papie a Franciszka na temat rodziny, mo na dostrzec, e wiele miejsca zajmuje w nim tematyka zagro eñ, jakie czyhaj¹ na tê wspólnotê ycia i mi³oœci dzisiaj. Nie jest celem tego artyku³u dok³adne rozpatrywanie ka dego wymienionego przez papie a niebezpieczeñstwa, ale zarysowanie pewnej groÿnej tendencji, wobec której rodzina i Koœció³ nie mog¹ pozostaæ obojêtne. Dotycz¹ one zarówno dzia³ania zewnêtrznych wrogich ideologii i systemów politycznych, jak i wewnêtrznych, rozk³adaj¹cych rodzinê od œrodka. Do tej drugiej grupy nale ¹ s³aboœci samych ma³ onków przejawiaj¹ce siê w egoizmie, braku wiary, wiernoœci, ofiarnoœci, gotowoœci do przebaczania i wzajemnej pomocy. Z kolei w pierwszej grupie mieœci siê wszystko, co papie okreœla mianem g³êbokiego kryzysu kulturowego. W adhortacji apostolskiej Evangelii gaudium napisa³: postmodernistyczny i zglobalizowany indywidualizm sprzyja stylowi ycia os³abiaj¹cego wzrost i stabilnoœæ wiêzi miêdzy osobami i deformuj¹cego wiêzi rodzinne 23. W innym miejscu tego dokumentu zauwa a, e podobnie jak wszystkie inne wspólnoty oraz wiêzi spo³eczne rodzina nara ona jest na próby rozbicia. Istnieje bardzo niebezpieczna tendencja uto samiania ma³ eñstwa z form¹ uczuciowej gratyfikacji, któr¹ mo na ustanowiæ w jakikolwiek sposób oraz zmieniæ zale nie od wra liwoœci ka dego. Jednak e znaczenie ma³ eñstwa dla ycia spo- ³ecznego przekracza poziom uczuciowoœci i potrzeb dotycz¹cych pary. W przypadku rodziny kruchoœæ wiêzi jest szczególnie powa nym mankamentem, ponie- 22 Por. tam e, s. 28-29. 23 Por. Franciszek, Adhortacja apostolska Evangelii gaudium (dalej EG), nr 66.
208 ADAM JÓZEF SOBCZYK wa dotyczy podstawowej komórki spo³eczeñstwa. Przecie w rodzinie, zauwa- a papie, cz³owiek uczy siê wspó³ ycia w ró norodnoœci i przynale noœci do innych. W niej nastêpnym pokoleniom przekazuje siê wiarê oraz ca³y system wartoœci moralnych i duchowych 24. Niebezpiecznym zjawiskiem w yciu rodziny jest jej duchowe upustynnienie. Papie wprowadza ten termin celowo, by wyjaœniæ, e stan ten jest konsekwencj¹ projektu spo³eczeñstw, które pragn¹ budowaæ œwiat bez Boga i zacieraj¹ lub nawet niszcz¹ swoje chrzeœcijañskie korzenie. Wed³ug Ojca Œwiêtego tak e w³asna rodzina lub w³asne miejsce pracy mog¹ staæ siê takim wyja³owionym œrodowiskiem. Zachêca, by zachowaæ wiarê i staraæ siê ni¹ promieniowaæ. Czas pustyni i wyjœcie z niego pozwala, zdaniem Ojca Œwiêtego, na nowo odkryæ radoœæ wiary i jej yciowe znaczenie dla ma³ eñstw i rodzin chrzeœcijañskich. Pustynia jest bowiem miejscem, gdzie odkrywa siê wartoœæ tego, co jest naprawdê niezbêdne do ycia. Papie zauwa a, e równie we wspó³czesnym, zlaicyzowanym œwiecie istniej¹ liczne znaki pragnienia Boga, ostatecznego sensu ycia, choæ czêsto wyra ane w formie ukrytej czy negatywnej. Z tego te wzglêdu zachêca chrzeœcijan do gorliwszego œwiadectwa wiary 25. Inn¹ grup¹ s¹ zagro enia wewn¹trz rodziny. Papie dostrzega liczne wewnêtrzne konflikty ma³ onków i innych cz³onków rodziny. Zwraca siê z apelem o ufn¹ modlitwê w celu zrozumienia rz¹dz¹cego yciem rodzin chrzeœcijañskich prawa mi³oœci, pozwalaj¹cego nazywaæ siebie braæmi i siostrami 26. To prawo mi³oœci rodzinnej wymaga jednak walki z egoizmem, który zagra a jednoœci i uniemo liwia rozwój mi³oœci ofiarnej i bezinteresownej. Nie pozwala on na ca³kowite otwarcie siê na innych. Ponadto prawo mi³oœci musi pokonaæ niebezpieczne przekonanie o powszechnej tymczasowoœci. Papie mówi nawet o kulturze tymczasowoœci, która neguje rzeczy ostateczne i w imiê Ÿle pojêtej wolnoœci niszczy i rozbija to, co powinno byæ trwa³e i nierozerwalne, jak ma³ eñstwo, rodzina i wiêzy pomiêdzy jej cz³onkami 27. 4. SPOSOBY POMOCY RODZINIE ZE STRONY KOŒCIO A Dostrzegaj¹c liczne zagro enia ycia ma³ eñskiego i rodzinnego, papie Franciszek podkreœla potrzebê zaanga owania Koœcio³a w obronê tych wspólnot, tym bardziej e jak powtarza Ojciec Œwiêty: 24 Por. EG 67. 25 Por. EG 86. 26 Por. Franciszek, Prawo mi³oœci. Audiencja generalna. 12.06. 2013, L Osservatore Romano wersja polska 34(2013), nr 8-9, s. 50. 27 Por. ten e, G³oœcie Ewangeliê, jeœli trzeba, tak e s³owami, L Osservatore Romano wersja polska 34(2013), nr 11, s. 17.
RODZINA CHRZEŒCIJAÑSKA W NAUCZANIU PAPIE A FRANCISZKA 209 Koœció³ pragnie zaoferowaæ swoj¹ wspó³pracê w ka dej inicjatywie, która mo e oznaczaæ prawdziwy rozwój ka dego cz³owieka i ca³ego cz³owieka. Nie ma prawdziwej promocji dobra wspólnego ani prawdziwego rozwoju cz³owieka, gdy nie uwzglêdnia siê podstawowych filarów, na których opiera siê pañstwo jego dóbr niematerialnych: ycia, rodziny, bêd¹cej podstaw¹ wspó³istnienia spo³ecznego i œrodkiem zapobiegaj¹cym dezintegracji spo³eczeñstwa; integralnej edukacji, zdrowia, bezpieczeñstwa 28. Celem dzia³alnoœci duszpasterskiej ma byæ polepszenie relacji z Bogiem. Mo na tego dokonaæ przez umocnienie ycia w komunii, która uzdrawia wiêzi miêdzyludzkie. Wzmocnienie kontaktów interpersonalnych, akceptacja i pomoc drugiemu cz³owiekowi to skuteczne remedium na ró nego rodzaju szerz¹ce siê nieporozumienia i konflikty rodzinne. Obok dzia³alnoœci duszpasterskiej obserwuje siê tak e zaanga owanie ró - nych stowarzyszeñ dla obrony praw rodziny. Ich istnienie potwierdza pragnienie uczestnictwa wielu obywateli w yciu religijnym, spo³ecznym i kulturowym. Z natchnienia Ducha Œwiêtego powstaj¹ w Koœciele ró ne inicjatywy: rekolekcje dla narzeczonych, kursy przedma³ eñskie, spotkania m³odych ma³ eñstw w parafiach. Papie dostrzega ich bogactwo i znaczenie dla wszystkich. Wœród adresatów wymienia m³odzie poszukuj¹c¹ prawdy, ma³ onków w kryzysie, rodziców maj¹cych trudnoœci z dzieæmi, a tak e ró ne struktury opieki rodzinnej, takie jak: rodzina zastêpcza, adopcja czy domy dziecka 29. Towarzysz¹ temu równie naukowe badania nad rodzin¹ w formie ró nego rodzaju sympozjów i wyk³adów. Jedn¹ z takich inicjatyw by³ Tydzieñ Spo³eczny pod tytu³em: Rodzina nadziej¹ i przysz³oœci¹ spo³eczeñstwa w³oskiego. W trakcie dyskusji podkreœlano ogromne znaczenie rodziny w yciu spo³ecznym. Stwierdzono, e dla wspólnoty chrzeœcijañskiej rodzina jest czymœ wyj¹tkowym. Jest pewn¹ drog¹ pokoleñ, które przekazuj¹ sobie wiarê i podstawowe wartoœci moralne. Uczy solidarnoœci, wspólnego pokonywania trudów, z cierpliwoœci¹, a tak e projektem na przysz³oœæ. Zadaniem Koœcio³a wobec rodziny ma byæ przede wszystkim ukazanie jej biblijnej koncepcji opartej na jednoœci pomimo ró nic miêdzy mê czyzn¹ a kobiet¹ oraz p³odnoœci ma³ eñstwa. Wspólnota eklezjalna ma równie potwierdziæ, e rodzina jest pierwszym i g³ównym podmiotem w budowaniu spo³eczeñstwa i gospodarki na miarê cz³owieka i z tego wzglêdu zas³uguje na to, by j¹ faktycznie wspieraæ 30. Innym przedsiêwziêciem zorganizowanym z trosk¹ o rodzinê by³a przygotowana w Roku Wiary przez Papiesk¹ Radê ds. Rodziny pielgrzymka do grobu œw. 28 Por. ten e, Nikogo nie wolno odrzucaæ. Wizyta w faweli Varginha 25 VII 2013, L Osservatore Romano wersja polska 34(2013), nr 8-9, s. 7. 29 Por. ten e, G³oœcie Ewangeliê, jeœli trzeba, tak e s³owami, L Osservatore Romano wersja polska 34(2013), nr 11, s. 17-18. 30 Por. ten e, Solidarnoœæ miêdzy pokoleniami, L Osservatore Romano wersja polska 34(2013), nr 11, s. 33.
210 ADAM JÓZEF SOBCZYK Piotra. Has³o tej inicjatywy brzmia³o: Rodzino, yj radoœci¹ wiary!. Omawiaj¹c to wydarzenie, papie Franciszek zapyta³: czy ycie t¹ radoœci¹ jest mo liwe, czy te nie. Odpowiadaj¹c, skorzysta³ ze s³ów Jezusa umieszczonych w Ewangelii Mateusza: PrzyjdŸcie do Mnie wszyscy, którzy utrudzeni i obci¹ eni jesteœcie, a Ja was pokrzepiê (Mt 11,28). Skierowa³ je do poszczególnych cz³onków rodzin, którym ciê ko, smutno, którzy czuj¹ siê odrzuceni, marginalizowani, niekochani, samotni, schorowani. Zachêci³, by zwróciæ siê do Jezusa, który da pokrzepienie, wleje radoœæ, oraz by tymi s³owami Jezusa yæ w codziennoœci, nosz¹c je w swych sercach i dziel¹c siê nimi w rodzinie 31. Nastêpnie, korzystaj¹c z formu³y obrzêdu ma³ eñstwa, papie przypomnia³ s³owa przysiêgi ma³ eñskiej: Œlubujê ci mi³oœæ, wiernoœæ i uczciwoœæ ma³ eñsk¹ oraz e ciê nie opuszczê a do œmierci. Wyjaœni³, e wypowiadaj¹c te s³owa, nowo eñcy nie s¹ w stanie przewidzieæ, co ich spotka w yciu. Œlubuj¹ sobie wiernoœæ w radoœci i smutku, w zdrowiu i w chorobie. Wyruszaj¹ razem w drogê. Papie naucza, e na tym w³aœnie polega ma³ eñstwo: wyruszyæ i iœæ razem, znaj¹c problemy i niebezpieczeñstwa ycia, ale nie baæ siê powierzyæ swego ycia Bogu i wzi¹æ za nie odpowiedzialnoœæ. Pomoc¹ w osi¹gniêciu tego celu jest ³aska, któr¹ daje sakrament ma³ eñstwa. Moc sakramentu rozwija mi- ³oœæ ma³ onków, pozwala umocniæ ich wzajemne wiêzi, pe³niæ pos³annictwo rodziców i pod¹ aæ razem z ufnoœci¹, akceptuj¹c siê nawzajem i przebaczaj¹c sobie ka dego dnia. Papie zaznacza, e jeœli brakuje mi³oœci, to znaczy brakuje Jezusa, który obdarza mi³oœci¹ i w sakramencie daje ma³ onkom swoje s³owo i chleb ycia. Dla normalnego funkcjonowania rodziny trzeba u ywaæ trzech s³ów: proszê, dziêkujê i przepraszam 32. Istotne jest tak e przekonanie o wzajemnej mi³oœci na zawsze. Papie wzywa do pokonania lêku przed: na zawsze, poprzez zawierzenie Chrystusowi codziennie na nowo swego ycia i powo³ania. Jako w³aœciwy styl ycia ma³ eñskiego podaje umiejêtnoœæ bycia i pod¹ ania razem przez ycie 33. Zawarcie ma³ eñstwa jest œwiêtem. Zwi¹zek oparty na mi³oœci Boga jest przyczyn¹ radoœci i daje okazjê do prawdziwego œwiêtowania. Dlatego trzeba nale ycie celebrowaæ œlub poprzez obecnoœæ Jezusa i Jego Matki, jak to mia³o miejsce w Kanie. W sk³ad tej celebracji wchodzi równie codzienna praca ma³- onków i celebrowanie œlubu w codziennoœci ycia 34. 31 Por. ten e, Ka dego dnia odbudowujmy pokój w rodzinie. Rozwa anie Papie a podczas spotkania modlitewnego z rodzinami z 26 X 2013, L Osservatore Romano wersja polska 34(2013), nr 12, s. 10. 32 Por. ten e, Ka dego dnia odbudowujmy pokój w rodzinie, L Osservatore Romano wersja polska 34(2013), nr 12, s. 10-11. 33 Por. ten e, Uczmy siê przepraszaæ i przebaczaæ sobie nawzajem. Spotkanie z parami narzeczonych 14.02.2014, L Osservatore Romano wersja polska 35(2014), nr 3-4, s. 17-19. 34 Por. ten e, Uczmy siê przepraszaæ i przebaczaæ sobie nawzajem, L Osservatore Romano wersja polska 35(2014), nr 3-4, s. 19-20.
RODZINA CHRZEŒCIJAÑSKA W NAUCZANIU PAPIE A FRANCISZKA 211 Innym obrazem, do którego nawi¹zuje papie, odpowiadaj¹c na pytanie, czy mo na yæ radoœci¹ w rodzinie, jest scena ofiarowania Jezusa w œwi¹tyni ( k 2,22-38). Podkreœla w niej pos³uszeñstwo Rodziny Jezusa wzglêdem prawa Bo- ego i znaczenie spotkania kilku pokoleñ. Zauwa a, e dziadkowie s¹ m¹droœci¹ rodziny i narodu. Dziêki temu wydarzeniu Ojciec Œwiêty podkreœla godnoœæ i rolê osób starszych w rodzinie. Zaznacza, e praktycznie ka da rodzina, podobnie jak ta z Nazaretu, jest wpisana w dzieje jakiegoœ ludu i nie mo e istnieæ bez poprzednich pokoleñ. Przekazywanie tradycji, wartoœci i mi³oœci z pokolenia na pokolenie przynosi radoœæ cz³onkom rodziny i daje nadziejê na jej trwa³oœæ w spo³eczeñstwie 35. Papie jest œwiadomy, e w yciu ma³ eñskim istnieje wiele trudnoœci natury ekonomicznej czy wychowawczej spowodowanych brakiem pracy, mieszkania, praktyczn¹ niemo noœci¹ swobodnego dokonywania wyborów co do kszta³cenia, cierpienie spowodowane tak e konfliktami w ³onie samych rodzin, pora kami w yciu ma³ eñskim i rodzinnym, przemoc¹, która wyrz¹dza szkody w rodzinach. Chce jednak przypomnieæ o prostym, ale piêknym i odwa nym œwiadectwie licznych rodzin, które prze ywaj¹ doœwiadczenie ma³ eñstwa i rodzicielstwa z radoœci¹ w jednoœci z krzy em Pana. Zdaniem papie a, wydarzenia te nie przeszkadzaj¹ w drodze mi³oœci, ale mog¹ w³aœnie umocniæ j¹ i uczyniæ pe³niejsz¹. Warunkiem sine qua non wspólnego przetrwania na dobre i na z³e jest zachowanie wiêzi z Bogiem, która jest podstaw¹ wiêzi ma³ eñskiej. Wed³ug papie a Franciszka gwarantem wzajemnych wiêzi pomiêdzy cz³onkami rodziny jest regularna i ufna modlitwa 36. Papie wzywa ka dego chrzeœcijanina, niezale nie od miejsca i sytuacji, w jakiej siê znajduje, by odnowi³ swoje osobiste relacje z Jezusem Chrystusem albo przynajmniej podj¹³ decyzjê gotowoœci spotkania siê z Nim, szukania Go nieustannie ka dego dnia 37. Zachêca do ewangelizowania duchem poprzez modlitwê i pracê. Zaznacza, e bez modlitewnego spotkania ze S³owem ludzie trac¹ œwiadomoœæ sensu codziennych zajêæ, dotyka ich zmêczenie i trac¹ gorliwoœæ. Dlatego wyra a wdziêcznoœæ i zadowolenie, e w tak wielu instytucjach koœcielnych mno ¹ siê grupy modlitwy i czytania s³owa Bo ego, nieustaj¹cej adoracji Najœwiêtszego Sakramentu. Jednoczeœnie przeciwstawia siê duchowoœci skupionej wy³¹cznie na wewnêtrznych, indywidualnych prze yciach, któr¹ trudno by- ³oby pogodziæ z wymogami mi³osierdzia, a ponadto z logik¹ wcielenia 38. 35 Por. ten e, Ka dego dnia odbudowujmy pokój w rodzinie, L Osservatore Romano wersja polska 34(2013), nr 12, s. 11-12. 36 Por. ten e, Dwoje w jednym. Audiencja generalna z 2.04.2014, L Osservatore Romano wersja polska 35(2014), nr 5, s. 37-38; ten e, Solidarnoœæ miêdzy pokoleniami, L Osservatore Romano wersja polska 34(2013), nr 11, s. 33-34. 37 Por. EG 3. 38 Por. EG 262.
212 ADAM JÓZEF SOBCZYK W ramach duszpasterskiej troski Koœcio³a o ma³ eñstwo i rodzinê w dniach 20-21 lutego 2014 roku w Watykanie odby³ siê nadzwyczajny konsystorz kardyna³ów poœwiêcony rodzinie jako podstawowej komórce spo³eczeñstwa. W trakcie obrad podkreœlono boskie pochodzenie osoby ludzkiej. Wskazano, e rodzina w œwiecie jest jakby odzwierciedleniem Jedynego i Trójjedynego Boga. Przedmiotem refleksji by³o piêkno rodziny i ma³ eñstwa, teologia rodziny i zadania duszpasterskie dzisiaj. Zwrócono uwagê na podniesienie znaczenia rodziny we wspó³czesnym œwiecie i pomoc ma³ onkom w realizacji ich yciowego powo³ania jako jedno z podstawowych zadañ Koœcio³a 39. Ponadto specjalnym listem w œwiêto Ofiarowania Pana Jezusa papie Franciszek zachêci³ wszystkie rodziny, by modli³y siê za nadzwyczajne zgromadzenie ogólne synodu biskupów, planowane na paÿdziernik 2014 roku, którego tematem bêd¹ Wyzwania duszpasterskie zwi¹zane z rodzin¹ w kontekœcie ewangelizacji. To zgromadzenie synodalne jest poœwiêcone szczególnie rodzinom, ich powo³aniu i misji w Koœciele i w spo³eczeñstwie, problemom ma³ eñstwa, wychowaniu dzieci oraz roli rodziny w misji Koœcio³a. Tak e w tym kontekœcie we wrzeœniu 2015 roku odbêdzie siê Œwiatowe Spotkanie Rodzin w Filadelfii. Ojciec Œwiêty podkreœla, e Koœció³ jest powo³any do g³oszenia Ewangelii, tak e stawiaj¹c czo³o nowym pilnym wyzwaniom duszpasterskim dotycz¹cym rodziny. Anga uje w to zadanie ca³y Lud Bo y. Na podstawie sceny ofiarowania papie przypomina, e to Jezus jest Ÿród³em mi³oœci, która przezwyciê a wszelkie zamkniêcia, ka d¹ samotnoœæ i smutek. Jego mi³oœæ pozwala przezwyciê yæ trudnoœci ycia rodzinnego i pomna aæ chwile radoœci i szczêœcia 40. Czêsto wskazuje wspó³czesnym rodzinom przyk³ad Œwiêtej Rodziny z Nazaretu i nakazuje, by naœladowa³y sposób jej ycia. W u³o onej przez siebie modlitwie do Œwiêtej Rodziny prosi, by ta obudzi³a w spo³eczeñstwie œwiadomoœæ œwiêtoœci i nienaruszalnoœci rodziny jako nieocenionego i niezast¹pionego dobra, oraz o to, by ka da z nich by³a przyjaznym domem dobroci i pokoju dla wszystkich 41. Podsumowuj¹c, nale y zauwa yæ, e papie Franciszek sporo miejsca w swoim dotychczasowym nauczaniu poœwiêci³ chrzeœcijañskiej rodzinie. W czytelny sposób próbowa³ zdefiniowaæ jej pojêcie i omówiæ charakterystyczne cechy. W dalszej czêœci pochyli³ siê nad zasadniczymi problemami wspó³czesnej rodziny chrzeœcijañskiej. Zatroskany kondycj¹ ma³ eñstwa i rodziny poda³ tak e sposo- 39 Por. Franciszek, Duszpasterstwo odwa ne i pe³ne mi³oœci. Nadzwyczajny konsystorz kardyna³ów poœwiêcony rodzinie 20-21.02.2014, L Osservatore Romano wersja polska 35(2014), nr 3-4, s. 22-23. 40 Por. ten e, List do rodzin 2014, L Osservatore Romano wersja polska 35(2014), nr 3-4, s. 23-24. 41 Por. Modlitwa papie a Franciszka do Œwiêtej Rodziny, L Osservatore Romano wersja polska 34(2013), nr 12, s. 14.
RODZINA CHRZEŒCIJAÑSKA W NAUCZANIU PAPIE A FRANCISZKA 213 by duszpasterskiej pieczy Koœcio³a nad rodzin¹. Wymieni³ przede wszystkim czêste osobiste spotkania z rodzinami, sympozja naukowe, codzienn¹ i specjalistyczn¹ opiekê duszpastersk¹. Z olbrzymim zainteresowaniem i z nadziej¹ oczekuje na synod biskupów poœwiêcony rodzinie, który odbêdzie siê w paÿdzierniku 2014 roku. Wierzy, e zaowocuje on konkretnymi rozwi¹zaniami i pomo e w rozwoju i umocnieniu chrzeœcijañskiej rodziny. ABSTRACT The Pope Francis in many places of his pontificate speaks out about marriage and family. This issue is particularly close to him. The aim of the article was to analyse his teaching and to find the most important, in the opinion of the Pope Francis, issues concerning Christian family. On the basis of these studies, it is noted that the Pope recognizes marriage as the authentic vocation of the human person. He notices, that the man starts a family, which is the environment of faith, the place of transmission of love, an icon of God s love for people. Characteristics features of Christian family include life with prayer, faith and the joy of being together. He sees a lot of dangers threatening the modern family. He names them and as an antidote administers effective means to develop marriage and family life. The Pope is also preparing a synod of bishops in October 2014, which will be dedicated to the family. Keywords Christian family, pope Francis, spirituality LITERATURA RÓD OWA Franciszek, Adhortacja apostolska Evangelii gaudium, Rzym 2013. Franciszek, Duszpasterstwo odwa ne i pe³ne mi³oœci. Nadzwyczajny konsystorz kardyna- ³ów poœwiêcony rodzinie z 20-21.02.2014, L Osservatore Romano wersja polska 35(2014), nr 3-4, s. 22-23. Franciszek, Dwoje w jednym. Audiencja generalna z 2.04.2014, L Osservatore Romano wersja polska 35(2014), nr 5, s. 37-38. Franciszek, Dzieci i dziadkowie s¹ nadziej¹ ludu. Przemówienie do cz³onków w³oskiego ruchu na rzecz ycia z 11.04.2014, L Osservatore Romano wersja polska 35(2014), nr 5, s. 27-28. Franciszek, Encyklika Lumen fidei, Rzym 2013. Franciszek, G³oœcie Ewangeliê, jeœli trzeba, tak e s³owami. Spotkanie z m³odzie ¹ na placu przed bazylik¹ Matki Bo ej Anielskiej 4.10.2013, L Osservatore Romano wersja polska 34(2013), nr 11, s. 17-18. Franciszek, Ka dego dnia odbudowujmy pokój w rodzinie. Rozwa anie Papie a podczas spotkania modlitewnego z rodzinami 26 X 2013, L Osservatore Romano wersja polska 34(2013), nr 12, s. 10-12.
214 ADAM JÓZEF SOBCZYK Franciszek, List do rodzin 2014, L Osservatore Romano wersja polska 35(2014), nr 3-4, s. 23-24. Franciszek, Mi³oœæ cierpliwa, która rodzi radoœæ. 27 X 2013. Homilia Ojca Œwiêtego podczas Mszy œw. dla rodzin, L Osservatore Romano wersja polska 34(2013), nr 12, s. 12-13. Franciszek, Nikogo nie wolno odrzucaæ. Wizyta w faweli Varginha 25 VII 2013, L Osservatore Romano wersja polska 34(2013), nr 8-9, s. 7. Franciszek, Powo³ania, œwiadectwo prawdy. Orêdzie na Œwiatowy Dzieñ Modlitw o Powo³ania 2014 r, L Osservatore Romano wersja polska 35(2014), nr 2, s. 5-6. Franciszek, Prawo mi³oœci. Audiencja generalna. 12.06.2013, L Osservatore Romano wersja polska 34(2013), nr 8-9, s. 50. Franciszek, Solidarnoœæ miêdzy pokoleniami. Przes³anie z okazji 47. Tygodnia Spo³ecznego Katolików W³oskich (2013), L Osservatore Romano wersja polska 34(2013), nr 11, s. 33-34. Franciszek, Uczmy siê przepraszaæ i przebaczaæ sobie nawzajem. Spotkanie z parami narzeczonych 14.02.2014, L Osservatore Romano wersja polska 35(2014), nr 3-4, s. 17-20. Franciszek, W rodzinie uczymy siê kochaæ i broniæ ycia. Audiencja dla uczestników zgromadzenia plenarnego Papieskiej Rady ds. Rodziny 25 X 2013, L Osservatore Romano wersja polska 34(2013), nr 12, s. 27-29. Modlitwa papie a Franciszka do Œwiêtej Rodziny, L Osservatore Romano wersja polska 34(2013), nr 12, s. 14.