Wykorzystanie hard i soft power przez Federację Rosyjską i Unię Europejską w regionie czarnomorskim

Agata Włodkowska, Wykorzystanie hard i soft power przez Federację Rosyjską i Unię Europejską w regionie czarnomorskim, [w:] Tomasz Kapuśniak (red.), Unia Europejska i Federacja Rosyjska wobec regionu Morza Czarnego, Seria Studia Wschodnie, Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, Lublin 2010, s. 59 71. Wykorzystanie hard i soft power przez Federację Rosyjską i Unię Europejską w regionie czarnomorskim Problematyka niniejszego tekstu została zawężona do problemu wykorzystania twardej i miękkiej siły przez Rosję i UE wobec poradzieckich państw czarnomorskich (Gruzji i Ukrainy oraz Mołdowy, Armenii i Azerbejdżanu). Trzy ostatnie państwa nie leżą bezpośrednio nad Morzem Czarnym jednak bliskie położenie oraz związki historyczne z tym regionem wskazują na zasadność włączenia ich do obszaru czarnomorskiego. 1. Hard i soft power Hard power czyli twarda siła to zdolność państwa do użycia własnego potencjału ekonomicznego i militarnego w celu wpływania na zachowania innych. Zgodnie z opisem Joseph a S. Nye a hard power można porównać do wykorzystywania marchewki (pomoc lub obietnica pomocy, zachęta, zapłata) i kija (groźba, szantaż, nacisk, sankcje) w celu skłonienia innych do określonych działań, zgodnych z interesem państwa wykorzystującego oba instrumenty 1. Twarda siła pozostaje osią analiz zwolenników realistycznej szkoły stosunków międzynarodowych. Przeciwieństwem, ale i uzupełnieniem twardej siły jest soft power (bliższa liberalnemu podejściu do stosunków międzynarodowych). Według Nye a miękka siła to zdolność otrzymania tego, czego chcemy, dzięki atrakcyjności raczej niż za pomocą przymusu lub zapłaty 2. Dwa ostatnie, jak wspomniano należy uznać za instrumentarium charakterystyczne dla hard power. Atrakcyjność danego państwa to innymi słowy zdolność przyciągania i przekonywania do własnych rozwiązań, wyznawanych wartości i prezentowanej wizji świata. Jest ona związana po pierwsze z kulturą (gdzie jest atrakcyjna dla innych), po drugie z politycznymi wartościami oraz po trzecie z prowadzoną polityką zagraniczną (gdy jest odbierana jako prawomocna i ma moralny autorytet) 3. Istotą miękkiej siły jest zatem 1 Szerzej na ten temat zob. np. J. S. Nye, Power in the Global Information Age: From Realism to Globalization, London, New York 2004. 2 J. S. Nye jr, Soft Power. Jak osiągnąć sukces w polityce światowej, Warszawa 2007, s. 25. 3 Ibidem, s. 40. Zob. również Ch. Frankel Educational and Cultural Relations, [w:] International Communication and the New Diplomacy, Bloomingston-London 1968, s. 7; D. A. Zinnes, Research Frontiers in 1

atrakcyjność. Ważne, by wartości wyznawane przez dane państwo czy grupę państw były jednakowo stosowane tak w polityce wewnętrznej, jak i zagranicznej. Do instrumentarium miękkiej siły można zaliczyć m.in.: dyplomację publiczną, programy wymiany, pomoc rozwojową i humanitarną 4. Istnieje również smart power czyli możliwość i umiejętność właściwego wykorzystania przez państwo hard i soft power w jego polityce zagranicznej 5. Obserwując międzynarodową aktywność Rosji i Unii Europejskiej można uznać, że ta ostatnia stawia na soft power, tym bardziej w poradzieckim regionie czarnomorskim, gdzie możliwości oddziaływania są ograniczone. Można zaobserwować, że Rosja wykorzystując hard power, od 2004 roku stara się równocześnie wzmocnić zastosowanie miękkie siły. Wydaje się jednak, że Moskwie wciąż brak wyczucia soft power. Choćby wojna z Gruzją z sierpnia 2008 roku, a następnie uznanie niepodległości Abchazji i Osetii Południowej osłabiają rosyjską soft power. 2. Federacja Rosyjska Przyczyny zainteresowanie Rosji poradzieckimi państwami regionu czarnomorskiego są tożsame z przesłankami priorytetowego charakteru całego obszaru byłego ZSRR. Wśród nich należy wymienić m.in.: bliskość geograficzną i związany z tym czynnik bezpieczeństwa (konflikty, separatyzmy), zamieszkiwanie tych państw przez Rosjan bądź ludność rosyjskojęzyczną oraz trasy przesyłowe ropy i gazu. Poza tym, Rosja niezmiennie uznaje cały obszar WNP (w tym i Gruzję 6 ) za strefę żywotnych interesów. 2.1. Hard power W grudniu 1991 roku rozpadł się ZSRR. Jego prawna sukcesorka Federacja Rosyjska od początku wykorzystywała twardą siłę jako instrument polityki zagranicznej. Działo się tak przede wszystkim wobec państw tzw. bliskiej zagranicy, zatem również wobec Ukrainy, Mołdowy oraz trzech państw Kaukazu Południowego. W dokumentach poświęconych polityce zagranicznej Rosji można odnaleźć zapisy odnoszące się do wyznaczania i umacnianie strefy rosyjskich wpływów ( bliska zagranica ). Ma być ona utrzymywana z zastosowaniem wszelkich dostępnych środków, a kiedy to konieczne przy the Study of International Politics, [w:] F. I. Greenstein, N. W. Polsby, International Politics, Massachusetts- London-Amsterdam-Ontario-Sydney 1975, s. 88. 4 Zob. J. S. Nye Jr., A Smarter Superpower, Foreign Policy, May/June 2007, Vol 160, s. 46. 5 Por. S. Nossel, Smart Power, Foreign Affairs, Mar./Apr. 2004, Vol. 83, nr 2, s. 131-142. 6 Procedura wystąpienia Gruzji z WNP została zakończona w sierpniu 2009 roku. 2

użyciu siły militarnej. Na temat strefy żywotnych interesów wypowiadał się niedawno także prezydent Dmitrij Miedwiediew. Choćby we wrześniowym wystąpieniu z 2008 roku (na spotkaniu z członkami klubu dyskusyjnego Wałdaj w Moskwie) stwierdził on, że Rosja ma swoją strefę interesów zlokalizowaną na obszarze WNP. Powinniśmy o tym głośno mówić. Jeśli się o tym wstydliwie milczy, to powstają sytuacje w rodzaju sierpniowego kryzysu 7. Rosyjskie działania wobec Gruzji z sierpnia 2008 roku stanowiły manifestację siły FR i były sygnałem dla jej rywali w grze o wpływy w regionie poradzieckim. Jak się wydaje, ostrzeżenie to Rosja kierowała przede wszystkim do państw Zachodu, a w szczególności do NATO, którego członkami chciały się stać Gruzja i Ukraina. Przykładami wykorzystania przez Rosję hard power wobec poradzieckich państw czarnomorskich można uznać: użycie siły militarnej i groźbę jej użycia; wspieranie jednej ze stron konfliktu; obecność wojskową; ingerencję w sprawy wewnętrzne; nacisk ekonomiczny (w tym szantaż gazowy i sankcje ekonomiczne). Rosja użyła siły militarnej przeciwko Gruzji w sierpniu 2008 roku podczas konfliktu wokół Osetii Południowej. Grożenie użyciem siły zdarzało się częściej, np. wobec Ukrainy, kiedy ta zadeklarowała chęć wstąpienia do NATO. W marcu 2008 roku Władimir Putin zagroził, że jeśli tak się stanie Rosja rozważy wycelowanie w Ukrainę swoich systemów rakietowo-jądrowych. Wspieranie jednej ze stron konfliktu również było instrumentem chętnie wykorzystywanym przez Moskwę. Rosja wspierała separatyzm abchaski (szczególnie w pierwszej fazie konfliktu), południowoosetyjski, naddniestrzański oraz karabaski. Wiele wskazuje też na to, że oddziały rosyjskie uczestniczyły w walkach po stronie sił separatystycznych. Nie bez znaczenia było również zezwolenie na przekraczanie granicy z Gruzją dla popierających Abchazów ochotników z Kaukazu Północnego oraz wydawanie mieszkańcom separatystycznych prowincji rosyjskich paszportów. Są one wydawane także Rosjanom mieszkającym na ukraińskim Półwyspie Krymskim. Rosja gwarantuje sobie obecność wojskową w poradzieckich państwach czarnomorskich poprzez zakładanie baz wojskowych lub wysyłanie tzw. wielonarodowych sił 7 Chodzi o konflikt rosyjsko-gruziński z sierpnia 2008 roku. Stenograficzeskij otczet o wstriecze s uczastnikami mieżdunarodnogo kluba Wałdaj, Moskwa, 12 września 2008 r., (źródło: URL<http://www. kremlin.ru/appears/2008/09/12/1518_type63374type63376type63381type82634_206408.shtml>, kwiecień 2010 r.). 3

pokojowych. Ich wielonarodowy charakter często jest fikcją, a podejmowane działania często wykraczają poza funkcje utrzymywania pokoju. Ponadto oddziały rosyjskie nie zawsze zachowują wymaganą neutralność. Operacje pokojowe Rosja prowadziła w Abchazji, Osetii Południowej i Naddniestrzu. Do 2008 roku FR miała swoje bazy w Gruzji (Batumi i Achałkałaki). Posiada je również w Mołdowie, Armenii i na Ukrainie. Rosyjsko-ukraińska umowa o dzierżawie bazy w sewastopolskim porcie przez Flotę Czarnomorską zawarta w 1997 roku miała wygasnąć w 2017 roku. W kwietniu 2010 roku (już po wyborach prezydenckich, w których zwycięstwo odniósł Wiktor Janukowycz) w zamian za warte 40 mld USD rosyjskie inwestycje na Ukrainie oraz obniżenie cen gazu umowa została przedłużona na kolejnych 25 lat. W porównaniu z okresem wcześniejszym, ingerencja w sprawy wewnętrzne omawianych państw zdarza się rzadziej. Przykładem może być choćby silne wsparcie dla aktualnego prezydenta Ukrainy udzielane podczas wyborów prezydenckich w 2004 roku czy inspirowany najprawdopodobniej przez Rosję zamach stanu w Azerbejdżanie w roku 1993. Wspomniane przyznawanie paszportów rosyjskich ludności zamieszkującej kraje poradzieckie jest również przejawem ingerowania w sprawy wewnętrzne tychże państw. Mihal Thim z praskiego Stowarzyszenia Spraw Międzynarodowych wskazuje, iż takie działanie może być uznane za hard power (jako kupienie poparcia), jak i soft power tj. sposób na umożliwienie podróżowania ludziom mieszkającym w parapaństwach 8. Ochrona ludności rosyjskiej i rosyjskojęzycznej w państwach omawianego regionu wiąże się z zapewnieniem jej bezpieczeństwa. Jest to także element rosyjskiego nacisku oraz destabilizacji sytuacji w regionie (kiedy leży to w interesie Rosji) i umacniania wpływu Moskwy w państwach gdzie ludność ta zamieszkuje. I wreszcie naciski ekonomicznie takie jak zakręcenie kurka. Działania tego rodzaju były podejmowane np. w trakcie pomarańczowej rewolucji. Można je tłumaczyć chęcią przypomnienia ukraińskim władzom o ich zależności energetycznej od Rosji. Wobec zadłużonej Ukrainy Gazprom 9 stosował również mechanizmy mające na celu odzyskanie części pieniędzy, przede wszystkim poprzez usztywnianie cen, wprowadzanie wysokich ceł czy wstrzymywanie dostaw gazu. Oprócz nacisku gazowego Rosja stosowała również sankcje ekonomiczne tj. zakaz importu produktów spożywczych, w tym m.in. mięsa, produktów roślinnych, wody czy wina 8 M. Thim, Quest for Hard Power: the European Union and the Black Sea Region after the Russia-Georgia War, Turkish Policy Qaurterly, Fall 2008, s. 76. 9 Działalność Gazpromu jest postrzegana jako przedłużenie polityki państwa rosyjskiego. 4

z Gruzji i Mołdowy. Oficjalną przyczyną wstrzymania dostaw gruzińskich i mołdowskich produktów spożywczych w 2006 roku były względy sanitarne i fałszerstwa certyfikatów jakości. Ówczesna sprzeczność celów polityki Tbilisi i Kiszyniowa oraz Moskwy wskazuje na polityczne przyczyny takiego działania. W dłuższej perspektywie może ono zniechęcić wobec FR kraje poradzieckie i zbliżyć je do państw rywalizujących z nią w regionie. 2.2. Soft power Przejawem coraz większego i, jak się wydawało, bardziej efektywnego, zaangażowania państw Zachodu (USA i UE) na obszarze bliskiej zagranicy były tzw. kolorowe rewolucje (w Gruzji w 2003 roku, na Ukrainie w 2004 roku, ale i w Kirgistanie w 2005 roku). Skłoniło to Rosję do większego skupienia na środkach kulturowo-ideologicznym tj. na soft power 10. Źródeł rosyjskiej miękkiej siły należy szukać w wymiarze kulturowym, do pewnego stopnia historycznym oraz gospodarczym. Jest to najsilniejsza gospodarka państw byłego ZSRR, miejsce gdzie obywatele krajów poradzieckich szukają pracy, podejmują naukę, języka którego rzadziej niż kiedyś, ale wciąż się uczą. Zgodnie z badaniami opinii publicznej przeprowadzonymi w państwach WNP prawie trzech na czterech Ukraińców swobodnie posługuje się językiem rosyjskim 11. 40 proc. ankietowanych Ukraińców uważa, że język rosyjski powinien stać się drugim państwowym językiem na Ukrainie. 32 proc. opowiada się za rozwiązaniem zgodnie, z którym język rosyjski powinien być drugim oficjalnym językiem, ale tylko w rejonach gdzie chce tego większość 12. Na pytanie W jakim języku rosyjskim czy ukraińskim jest ci się łatwiej porozumiewać?, 44 proc. ankietowanych odpowiedziało, że po rosyjsku, a 37 proc. po ukraińsku 13. Inaczej sytuacja wygląda w Gruzji, gdzie swobodnie po rosyjsku mówi zaledwie 30 proc. ludności. Wyrazem wzmocnienia rosyjskiej soft power jest tworzenie od 2004 roku organizacji pozarządowych (w rzeczywistości powiązanych z Kremlem i prowadzących politykę zgodną z jego linią) oraz zintensyfikowanie wysiłków mających na celu promocję kultury i języka rosyjskiego za granicą, w tym w szczególności na obszarze WNP. Od maja 2005 roku w Armenii, Abchazji i Południowej Osetii działa np. Kaukaski Instytut na rzecz Demokracji. 10 J. S. Nye jr, Soft Power... op. cit. 11 Zob. Wygodnyj jazyk. Komu nużen russkij jazyk w nowych niezawisimych gosudarstwach?, 1 marca 2008 r., (źródło: URL<http://russkiymir.ru/ru/pressa/index.php?id4=858>, styczeń 2010). 12 Badanie opinii publicznej przeprowadzone w dniach 18 lutego 7 marca 2006 r. wśród 13.398 respondentów w 26 regionach Ukrainy, O russkom jazykie, (źródło: URL<http://bd.fom.ru/report/cat/cult/lang _l/du06031008>, luty 2010). 13 Badanie opinii publicznej przeprowadzone w dniach 9 17 lutego 2006 r. wśród 1991 respondentów O russkom jazykie, (źródło: URL<http://bd.fom.ru/report/cat/cult/lang_l/du060211>, luty 2010). 5

Celem instytutu jest promocja demokratycznych wartości i społeczeństwa obywatelskiego oraz popularyzacja języka rosyjskiego i rosyjskich środków masowego przekazu 14. W tym samym okresie zaczęto formułować alternatywną dla zachodniej ideę demokracji suwerennej. Zgodnie z nią Rosja i inne państwa mają prawo rozwijać własną wersję praw człowieka na takich samych zasadach jak to czyniły państwa Zachodu. Rosja stara się wzmacniać swoją aktywność także w wymiarze oświaty. W 1999 roku Państwowy Uniwersytet Moskiewski im. Łomonosowa zdecydował się otworzyć filię w Sewastopolu, a w 2008 roku w Baku. Otwieranie oddziałów uczelni wyższych pomaga w kształceniu przyszłych kadr. Pozytywnie wpływa również na wizerunek Rosji wśród młodych ludzi, tym bardziej że Uniwersytet im. Łomonosowa cieszy się dobrą opinią. Wielu studentów z państw poradzieckich decyduje się także na naukę w Rosji. Tabela 1. Liczba studentów z poradzieckich państw regionu czarnomorskiego podejmujących naukę w Rosji (w tys.) rok akademicki 2005/2006 rok akademicki 2006/2007 Azerbejdżan 1,4 1,4 Armenia 1,4 1,8 Gruzja 1,1 2,0 Mołdowa 1,4 1,2 Ukraina 5,5 6,0 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rossijaa i strany Sodrużestwa Niezawisimych Gosudarstw, Czisliennost studentow wuzow grażdan stran SNG obuczajuszczichsia w Rossii, (źródło: URL<http://www. gks.ru/bgd/regl/b06_05/lsswww.exe/stg/d010/6-03.htm>, styczeń 2010). Mimo podejmowania przez Rosję usilnych prób wciąż brak jej efektywnej soft power oraz równowagi między jedną i drugą. 3. Unia Europejska Poradziecki obszar czarnomorski jest dla UE ważny z kilku powodów. Po pierwsze, kolejne rozszerzenia UE (z 2004 roku, a następnie z 2007 roku) zbliżyły ten region do unijnych granic, co nie jest bez znaczenia choćby w kontekście konfliktów o Naddniestrze, Górski Karabach czy do niedawna wokół Osetii Południowej i Abchazji. Po drugie, zainteresowanie UE regionem wiąże się z biegnącymi (Baku-Tbilisi-Ceyhan i Baku-Tbilisi- Erzurum) oraz planowanymi (Nabucco) rurociągami transportującymi do Europy ropę i błękitne paliwo. Surowiec do gazociągu Nabucco ma być dostarczany przede wszystkim z Azerbejdżanu. Po trzecie, istotne są również związki historyczno-kulturowe oraz potencjał 14 Strona Kaukaskiego Instytutu na rzecz Demokracji, (URL<http://www.caucasusid.com/about/>, kwiecień 2010). 6

społeczno-gospodarczy omawianych państw. 3.1. Hard power Unia Europejska w swej zewnętrznej aktywności wciąż nie stawia na twardą siłę. Prawdą jest również, że rysująca się w latach 1999-2008 tendencja zwiększania nakładów na zbrojenia ominęła UE. Podczas gdy w innych państwach wydatki na cele wojskowe wzrastały (w Chinach o 194 proc., w Rosji o 173 proc., w USA o 66 proc.), w całej Europie zwiększyły się średnio o 5 proc. 15. Co więcej, pięć największych europejskich potęg militarnych (Francja, Wielka Brytania, RFN, Włochy, Hiszpania), pod względem populacji i PKB zbliżonych do USA, razem wziętych przeznacza na zbrojenia 40 proc. amerykańskich wydatków na te cele 16. Warto mieć świadomość, że jest to nowa tendencja. W wiekach wcześniejszych państwa Starego Kontynentu stosowały hard power z powodzeniem 17. Raczej rzadkie uciekanie się do twardej siły przez UE nie jest jednoznaczne z jej brakiem. Większość państw UE pozostaje członkami NATO, co może do pewnego stopnia wzmacniać element twardej siły w aktywności państw Unii. Kraje członkowskie współdziałają także w ramach WPZiB oraz WPBiO. Zgodnie z ustaleniami z Helsinek z 1999 roku UE została wyposażona w sześćdziesięciotysięczne siły szybkiego reagowania. UE do pewnego stopnia zdaje sobie sprawę, że użycie hard power jest często działaniem krótkoterminowym, tj. rzeczywiście powoduje, że inni robią to, na czym nam zależy, ale bez podwyższania naszej atrakcyjności czy adopcji naszych wartości. Z drugiej jednak strony, warto pamiętać, że wśród instrumentarium UE znajdują się embarga i blokady, klauzula dotycząca praw człowieka (uzależnienie zawarcia porozumienia od przestrzegania tych praw) czy ograniczenie lub zawieszenie pomocy gospodarczej. Hard power znalazła zastosowanie wobec Białorusi (sankcje i krytyka) oraz w stosunku do Rosji np. w trakcie konfliktu czeczeńskiego 18. Wobec państw poradzieckich regionu czarnomorskiego takie działanie jest rzadsze, choć również ma miejsce. Słowa krytyki dosięgły w 2008 roku również Mołdowę oraz w 2009 roku Azerbejdżan (w obu przypadkach krytyka dotyczyła łamania zasad demokracji). Unia Europejska prowadzi także misje wojskowe, nie były one jednak wysyłane do omawianych państw. W tym regionie podejmowane są działania bardziej typowe dla soft 15 A. Rizzi, Słabnąca Europa, PressEurope, (źródło: URL<http://www.presseurope.eu/pl/content/ article/63881-słabnaca-europa>, kwiecień 2010). 16 Ibidem. 17 Zob. np. R. Kagan, Potęga i Raj. Ameryka i Europa w nowym porządku świata, Warszawa 2003. 18 Z powodu łamania praw człowieka w Czeczenii, UE zdecydowała się wstrzymać pomoc przekazywaną Rosji w ramach programu TACIS. 7

power związane z cywilnym wymiarem zarządzania kryzysowego (policja, ratownictwo, doradztwo w zakresie wymiaru sprawiedliwości). 3.2. Soft power Unia Europejska jest aktorem, który posiada znaczne zasoby miękkiej siły. Jej źródeł należy upatrywać w bogatej kulturze wysokiej i popularnej, choć tu Europa musi rywalizować z kulturą masową rodem z USA. Nie bez znaczenia jest również rozpowszechnienie języków europejskich w świecie, co w znacznym stopniu jest konsekwencją kolonializmu. Oprócz kultury ogromnym bogactwem UE są wartości wyznawane przez jej narody, te same które stały się fundamentem Wspólnot Europejskich, a następnie UE: demokracja, rządy prawa, prawa człowieka. Trzecim filarem unijnej soft power jest jej niechęć do polityki siły oraz aktywność opierająca się na wspomnianych wyżej wartościach i ich promowanie na zewnętrz. Istotna jest także polityka otwarcia i poszerzenia UE, a przez to eksportu tychże wartości. Można zatem uznać, że potencjałem UE jest sama idea zjednoczenia, której efektem jest pokój i dobrobyt w tej części świata. Aktualne zmęczenie dwoma rozszerzeniami (z 2004 i 2007 roku) do pewnego stopnia osłabia soft power UE, a w przypadku państw poradzieckich dążących do członkostwa może wzmocnić wizerunek Rosji. W miejsce perspektyw członkostwa dla każdego państwa europejskiego spełniającego kryteria kopenhaskie coraz częściej pojawiają się propozycje wzmocnionego partnerstwa. Również ostatnia inicjatywa Partnerstwa Wschodniego nie rysuje pewnych perspektyw pełnego udziału we Wspólnocie. Za unijne instrumenty soft power można uznać m.in.: Umowy o Partnerstwie i Współpracy (Partnership and Cooperation Agreements PCAs); wspólne strategie (sformułowana w 1999 roku wobec Ukrainy 19 ); inicjatywy typu: Europejska Polityka Sąsiedztwa (EPS) 20, Synergia Czarnomorska 21 i Partnerstwo Wschodnie (PW) 22 ; 19 Wśród głównych celów wspólnej strategii znalazły się: 1) kształtowanie stabilnej, otwartej i pluralistycznej demokracji, rządów prawa i gospodarki rynkowej, 2) współpraca na rzecz stabilności i bezpieczeństwa w Europie i na świecie, 3) rozwój współpracy gospodarczej, politycznej i kulturalnej, a także relacji w wymiarze sprawiedliwości i spraw wewnętrznych. European Council, Common Strategy of 11 December 1999 on Ukraine, (1999/877/CFSP), Official Journal of the European Communities, L 331/1. 20 EPS obejmuje śródziemnomorskich sąsiadów UE oraz Ukrainę, Białoruś, Mołdowę, a od 2004 roku także państwa Kaukazu Południowego. 21 Synergia Czarnomorska obejmuje: Grecję, Bułgarię, Rumunię, Mołdowę, Ukrainę, Rosję, Gruzję, Armenię, Azerbejdżan i Turcję. 22 Partnerstwo Wschodnie obejmuje: Ukrainę, Mołdowę, Azerbejdżan, Armenię, Gruzję i Białoruś (na 8

wsparcie finansowe i pomoc humanitarna (przede wszystkim z programu TACIS, a od 2007 roku z ENPI); dyplomację publiczną, w tym stypendia, wymiany, szkolenia 23. misje cywilne. Tabela 2. Układy o Partnerstwie i Współpracy między UE i poradzieckimi państwami regionu czarnomorskiego data zawarcia data wejścia w życie Armenia 22/04/1996 1/07/1999 Azerbejdżan 22/04/1996 1/07/1999 Gruzja 22/04/1996 1/07/1999 Mołdowa 28/11/1994 1/07/1998 Ukraina 14/06/1996 1/03/1998 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Partnership and Cooperation Agreements (PCAs), (źródło: URL<http://europa.eu/legislation_summaries/external_relations/relations_with_third_countries/eastern_europe_ and_central_asia/r17002_en.htm>, kwiecień 2010). PCA i TACIS traktowały m.in. o: współpracy handlowej, problemach energetycznych, transportowych, współpracy regionalnej, granicznej oraz kulturalnej i edukacyjnej. W latach 1991-2006 pomoc dla omawianych krajów była przekazywana głównie z programu TACIS (Technical Assistance for the Commonwealth of Independent States). Tabela 3. Wydatki w ramach programu TACIS w latach 2000-2005 (w mln euro) Państwo Kwota Armenia 30,0 Azerbejdżan 53,0 Gruzja 59,96 Mołdowa 88,0 Ukraina 540,88 Źródło: A. Szeptycki, Sz. Kardaś, Polityka UE wobec Europy Wschodniej, Kaukazu Południowego i Azji Środkowej, [w:] S. Parzymies (red.), Dyplomacja czy siła? Unia Europejska w stosunkach międzynarodowych, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2009, s. 241. Obecnie środki przekazywane są także w ramach nowego programu ENPI (European Neigbourhood Partnership Instrument). Planowane wydatki z ENPI w latach 2007-2010 wynoszą dla: Armenii 98,4 mln euro, Azerbejdżanu 92,0 mln euro, Gruzji 120,4 mln euro, a Ukrainy 494 mln euro 24. Aktualnie państwa te mogą korzystać ze środków Partnerstwa Wschodniego. Gruzja i Mołdowa otrzymuje też pomoc humanitarną ze środków ECHO poziomie technicznym i eksperckim). 23 Część z omawianych państw może uczestniczyć w unijnych programach edukacyjnych takich jak Program Młodzież czy Tempus. 24 European Neighbourhood and Partnership Instrument (ENPI), Funding 2007-2013, s. 2, (źródło: URL<http://ec.europa.eu/world/enp/pdf/country/0703_enpi_figures_en.pdf>, kwiecień 2010). 9

(European Commission Humanitarian Aid), a z Instrumentu Pomocy Humanitarnej Azerbejdżan (w 2007 roku 1,3 mln euro) i Mołdowa (3 mln euro) 25. Cele trzech wspomnianych inicjatyw (EPS, Synergia Czarnomorska, Partnerstwo Wschodnie) są zbliżone: współpraca ekonomiczna, polityczna, kulturalna oraz w dziedzinie bezpieczeństwa. Jest ona oparta o katalog wartości takich jak: demokracja, rządy prawa, prawa człowieka, gospodarka wolnorynkowa oraz współpraca w zakresie zwalczania wspólnych zagrożeń 26. Ważnym elementem Synergii Czarnomorskiej jest zwiększenie wzajemnego zaufania oraz pomoc w rozwiązaniu zamrożonych konfliktów 27. Zgodnie z założeniami trzy inicjatywy mają być wobec siebie komplementarne. Do tej pory w omawianym regionie zostały ustanowione trzy unijne misje cywilne: Misja Rządów Prawa Eujust Themis w Gruzji (Rule of Law Mission to Georgia Eujust Themis); Misja wsparcia dla Granicy między Mołdową a Ukrainą (EUBAM European Union Border Assistance Mission to Moldova and Ukraine); Misja Obserwacyjna w Gruzji (EUMM European Union Monitoring Mission). Celem misji Rządów Prawa w Gruzji prowadzonej od lipca 2004 do lipca 2005 roku była budowa państwa prawnego, obejmująca wsparcie reformy prawa karnego i wymiaru sprawiedliwości oraz zwalczanie korupcji 28. Była następstwem rewolucji róż z 2003 roku. Misja EUBAM została ustanowiona w październiku 2005 roku na prośbę prezydentów Ukrainy i Mołdowy. Jej celem jest zapobieganie przemytowi i przestępstwom celnym, szkolenie służb celnych i granicznych obu państw. Początkowo misja miała zakończyć się w listopadzie 2009 roku, ostatecznie jej mandat został przedłużony o 2 lata 29. Misja EUMM w Gruzji została ustanowiona 1 października 2008 roku po konflikcie rosyjsko-gruzińskim. Głównym jej zadaniem jest nadzór nad wywiązywaniem się z porozumień dotyczących wycofania wojsk rosyjskich i gruzińskich na pozycje sprzed 25 Communication from the Commission to the Council and the European Parliament, Report on The First Year of Implementation of The Black Sea Synergy, Brussels, 19.6.2008, COM(2008) 391 final (źródło: URL<http:// ec.europa.eu/external_relations/blacksea/doc/com08_391_en.pdf> kwiecień 2010). 26 Communication from the Commission, European Neighbourhood Policy. Strategy Paper, Brussels, 12.5.2004, Com(2004) 373 Final, (źródło: URL<http://ec.europa.eu/world/enp/pdf/strategy/strategy_paper_ en.pdf>, kwiecień 2010). 27 Komunikat Komisji dla Rady i Parlamentu Europejskiego, Synergia czarnomorska Nowa inicjatywa współpracy regionalnej, Bruksela, 11.04.2007, COM(2007) 160 wersja ostateczna (źródło: URL<http://ec. europa.eu/world/enp/pdf/com07_160_pl.pdf>, kwiecień 2010). 28 Council Joint Action 2004/523/CFSP of 28 June 2004 on the European Union Rule of Law Mission in Georgia, Eujust Themis Official Journal of the European Union L 228/21. 29 EUBAM, (źródło: URL<http://www.eubam.org/>, kwiecień 2010). 10

konfliktu, doprowadzenie do stabilizacji i normalizacji w strefie działań wojennych oraz egzekwowanie praw człowieka i zasad państwa prawa 30. *** Obszar czarnomorski jest ważny dla FR oraz Unii Europejskiej. Obaj aktorzy w stosunku do państw tego regionu starają się stosować zarówno miękką jak i twardą politykę. Rosja do niedawna stawiała na hard power. W ciągu ostatnich kilku lat zintensyfikowała użycie miękkiego instrumentarium. To ostatnie z powodzeniem, nie tylko w omawianym obszarze, wykorzystuje Unia, z rezerwą podchodzi jednak do hard power. Próbując odpowiedzieć na pytanie dotyczące efektywności polityki obu uczestników w kontekście używanych metod, można uznać, że żaden z nich nie realizuje w pełni deklarowanych celów. Unia Europejska sporo traci na braku decyzji dotyczącej członkostwa Ukrainy czy Gruzji. Efektem mogą być ostatnie wybory prezydenckie na Ukrainie, które wyniosły do władzy polityka prorosyjskiego. Wiktor Juszczenko, orędownik europejskiego kursu Ukrainy zdobył symboliczne poparcie. Decydowało rzecz jasna zbyt wiele czynników, by kategorycznie stwierdzić, że Ukraińcy zmęczyli się pustymi deklaracjami UE. Niemniej wyborcza porażka byłego już prezydenta może świadczyć także o odrzuceniu przez obywateli wyznawanych przez niego wartości. Inną kwestią jest fakt, że EPS, Synergia Czarnomorska i Partnerstwo Wschodnie mimo zakładanej komplementarności w znacznym stopniu pokrywają się. Warto wspomnieć, że jeszcze podczas dyskusji o Partnerstwie twierdzono, że w porównaniu z oczekiwaniami niektórych państw propozycje zawarte w inicjatywie polsko-szwedzkiej są zbyt skromne. Uogólniając można ocenić, że PW w sześciu państwach Europy Wschodniej i Zakaukazia zostało przyjęte pozytywnie (szczególnie w odniesieniu do współpracy ekonomicznej) choć nie entuzjastycznie. Martwić może brak szerokiej dyskusji na temat Partnerstwa w tych krajach. W przypadku polityki rosyjskiej można zaobserwować ciągły niedostatek smart power. Ma to związek ze zbyt częstym odwoływaniem się do twardego instrumentarium. Zauważalne są jednak wspomniane już zmiany, które mogą zwiększyć efektywność FR w tym zakresie w omawianym regionie. W szerszym kontekście stosowania soft i hard power warto zwrócić uwagę na międzynarodowe sondaże z 2007 i 2010 roku na temat postrzegania państw. W sondażu 30 A. Szeptycki, Sz. Kardaś, op. cit., s. 245; EUMM, (źródło: URL<http://eumm.eu/en/about_eumm>, kwiecień 2010). 11

sprzed trzech lat 35 proc. badanych stwierdziło, że pragnie wzrostu potęgi UE, tylko 20 proc. chciałoby ograniczenia jej wpływów 31. W tegorocznym sondażu BBC najlepiej postrzeganym państwem na świecie są Niemcy (59 proc.), dalej Japonia (53 proc.) i Wielka Brytania (52 proc.) 32. W pierwszej trójce są zatem dwa państwa UE. Dla porównania, Rosję pozytywnie oceniło 30 proc. 37 proc. ma do niej stosunek negatywny. Co więcej, ponad połowa badanych (53 proc.) wskazała również na pozapaństwowego uczestnika stosunków międzynarodowych Unię Europejską. Można zaryzykować tezę, że pozytywny wizerunek UE paradoksalnie może być do pewnego stopnia konsekwencją przekonania o słabości Unii 33. W związku z tym, istnieje niebezpieczeństwo mylenia przez UE własnej popularności z potęgą 34. W przypadku FR możemy mieć do czynienia z tendencją odwrotną bliskie relacje części państw poradzieckich (także czarnomorskich) z Moskwą często są efektem jej nacisków, a nie rzeczywistej woli zbliżenia. Rosja może zatem mylić własną popularność ze strachem przed nią samą. 31 M. Leonard, I. Krastev, Supermocarstwo Europa, Wprost, nr 51/52/2007 (1304). 32 Global Views of United States Improve While Other Countries Decline, Sunday 18 April 2010, (źródło: URL<http://www.worldpublicopinion.org/pipa/pipa/pdf/apr10/BBCViews_Apr10_rpt.pdf>, kwiecień 2010). 33 Zob. M. Leonard, I. Krastev, op.cit. 34 Ibidem. 12