BIBLIOTEKA PRAWA PRACY redakcja naukowa Zbigniew Góral Krzysztof Stefański CZAS PRACY Warszawa 2013
Stan prawny na 15 czerwca 2013 r Wydawca Magdalena Stojek-Siwińska Redaktor prowadzący Joanna Maź Opracowanie redakcyjne Dominika Domiańska Łamanie JustLuk Łukasz Drzewiecki, Justyna Szumieł, Stanisław Drzewiecki Projekt gra iczny okładki i stron tytułowych Maciej Sadowski Ta książka jest wspólnym dziełem twórcy i wydawcy Prosimy, byś przestrzegał przysługujących im praw Książkę możesz udostępnić osobom bliskim lub osobiście znanym, ale nie publikuj jej w internecie Jeśli cytujesz fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło A jeśli musisz skopiować część, rób to jedynie na użytek osobisty SZANUJMY PRAWO I WŁASNOŚĆ Więcej na wwwlegalnakulturapl P I K Copyright by Wolters Kluwer Polska SA, 2013 ISBN: 978-83-264-4386-2 Wydane przez: Wolters Kluwer Polska SA Redakcja Książek 01-231 Warszawa, ul Płocka 5a tel 22 535 82 00, fax 22 535 81 35 e-mail: ksiazki@wolterskluwerpl wwwwolterskluwerpl księgarnia internetowa wwwpro infopl
Spis treści Spis treści Wykaz skrótów 9 Wstęp 13 Rozdział 1 Pojęcie czasu pracy i okresów odpoczynku 15 11 Pojęcie czasu pracy 15 12 Przerwy w świadczeniu pracy 20 13 Dyżur 23 14 Podróż służbowa 34 15 Szkolenia 39 16 Okresy odpoczynku 41 Rozdział 2 Systemy i rozkłady czasu pracy 55 21 Systemy czasu pracy 55 22 Podstawowy system czasu pracy (art 129 kp) 56 23 Równoważny system czasu pracy 61 24 System czasu pracy w ruchu ciągłym (art 138 kp) 69 25 System przerywanego czasu pracy (art 139 kp) 72 26 System zadaniowego czasu pracy (art 140 kp) 75 27 System skróconego tygodnia pracy (art 143 kp) 81 28 System pracy weekendowej (art 144 kp) 83 29 Skrócony czas pracy 86 210 Rozkłady czasu pracy 92 211 Ustalanie systemów i rozkładów czasu pracy 96 212 Ustalanie okresów rozliczeniowych 100 5
Spis treści Rozdział 3 Praca w godzinach nadliczbowych 103 31 Pojęcie pracy w godzinach nadliczbowych 103 32 Godziny nadliczbowe pracowników niepełnoetatowych 117 33 Obowiązek pracy w godzinach nadliczbowych 122 34 Polecenie pracy w godzinach nadliczbowych 123 35 Ograniczenia pracy w godzinach nadliczbowych 126 36 Rodzaj pracy w godzinach nadliczbowych 138 37 Możliwość odmowy pracy w godzinach nadliczbowych 141 38 Rekompensowanie pracy w godzinach nadliczbowych 144 39 Praca nadliczbowa pracowników na stanowiskach kierowniczych 152 310 Zawieranie umów dodatkowych a praca w godzinach nadliczbowych 156 Rozdział 4 Praca w nocy, niedziele i święta 158 41 Praca w nocy 158 42 Praca w niedziele i święta 169 43 Rekompensowanie pracy niedzielnej i świątecznej 181 Rozdział 5 Obliczanie i ewidencjonowanie czasu pracy Odpowiedzialność za naruszenie przepisów o czasie pracy 190 51 Obliczanie czasu pracy 190 52 Ewidencja czasu pracy 197 53 Odpowiedzialność za naruszanie przepisów o czasie pracy 207 54 Odpowiedzialność wykroczeniowa 208 55 Odpowiedzialność karna 220 Zakończenie 229 Załączniki 231 Wniosek o ustalenie indywidualnego rozkładu czasu pracy 233 Wniosek o zastosowanie systemu skróconego tygodnia pracy 234 6
Spis treści Wniosek o zastosowanie systemu weekendowego czasu pracy 235 Informacja do PIP o zastosowaniu dłuższych okresów rozliczeniowych 236 Wniosek o udzielenie czasu wolnego za pracę w godzinach nadliczbowych 237 Udzielenie pracownikowi czasu wolnego za pracę w godzinach nadliczbowych 238 Wniosek o poinformowanie inspektora pracy o zatrudnieniu pracowników pracujących w nocy 239 Informacja do PIP o zatrudnieniu pracowników pracujących w nocy 240 Wniosek o udzielenie dnia wolnego na obchodzenie świąt religijnych 241 Karta miesięcznej ewidencji czasu pracy 242 Karta rocznej ewidencji czasu pracy 244 Wykaz aktów prawnych 247 Wykaz orzeczeń 251 Bibliografia 255 7
Wykaz skrótów Wykaz skrótów Akty prawne dyrektywa dyrektywa Rady 93/104/WE z dnia 23 listopada 1993 r 93/104/WE dotycząca niektórych aspektów organizacji czasu pracy (Dz Urz WE L 307 z 13121993, s 18; Dz Urz UE Polskie wydanie specjalne, rozdz 5, t 2, s 197, z późn zm) dyrektywa dyrektywa 2003/88/WE Parlamentu Europejskiego i Rady 2003/88/WE z dnia 4 listopada 2003 r dotycząca niektórych aspektów organizacji czasu pracy (Dz Urz UE L 299 z 18112003, s 9; Dz Urz UE Polskie wydanie specjalne, rozdz 5, t 4, s 381) Konstytucja RP Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r (Dz U Nr 78, poz 483 z późn zm) kc ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r Kodeks cywilny (Dz U Nr 16, poz 93 z późn zm) kk ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r Kodeks karny (Dz U Nr 88, poz 553 z późn zm) kp ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r Kodeks pracy (tekst jedn: Dz U z 1998 r Nr 21, poz 94 z późn zm) kpc ustawa z dnia 17 listopada 1964 r Kodeks postępowania cywilnego (Dz U Nr 43, poz 296 z późn zm) kpw ustawa z dnia 24 sierpnia 2001 r Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (tekst jedn: Dz U z 2013 r poz 395) kw ustawa z dnia 20 maja 1971 r Kodeks wykroczeń (tekst jedn: Dz U z 2010 r Nr 46, poz 275 z późn zm) 9
Wykaz skrótów nowela z 2003 r ustawa z dnia 14 listopada 2003 r o zmianie ustawy Kodeks pracy oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz U Nr 213, poz 2081) urzon ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (tekst jedn: Dz U z 2011 r Nr 127, poz 721 z późn zm) ustawa ustawa z dnia 1 lipca 2009 r o łagodzeniu skutków kryzysu antykryzysowa ekonomicznego dla pracowników i przedsiębiorców (Dz U Nr 125, poz 1035 z późn zm) ustawa o PIP ustawa z dnia 13 kwietnia 2007 r o Państwowej Inspekcji Pracy (tekst jedn: Dz U z 2012 r poz 404 z późn zm) Czasopisma i oficjalne publikatory Dz U Dziennik Ustaw Dz Urz Dziennik Urzędowy GSP Gdańskie Studia Prawnicze GSP-PrzOrz Gdańskie Studia Prawnicze Przegląd Orzecznictwa KZS Krakowskie Zeszyty Sądowe MPPr Monitor Prawa Pracy ONSA WSA Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego i Wojewódzkich Sądów Administracyjnych OSA Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych OSNC Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna OSNKW Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Karna i Wojskowa OSNP Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych OSP Orzecznictwo Sądów Polskich PiZS Praca i Zabezpieczenie Społeczne Prok i Pr Prokuratura i Prawo Pr Pracy Prawo Pracy PS Przegląd Sądowy Rec Zbiór Orzeczeń sądów wspólnotowych (przed dniem 1 maja 2004 r) Sł Prac Służba Pracownicza Zb Orz Zbiór Orzeczeń sądów wspólnotowych (po dniu 1 maja 2004 r) 10
Wykaz skrótów Inne ETS Europejski Trybunał Sprawiedliwości (obecnie Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej) NSA Naczelny Sąd Administracyjny PIP Państwowa Inspekcja Pracy SA sąd apelacyjny SN Sąd Najwyższy TK Trybunał Konstytucyjny 11
Wstęp Wstęp Jednym z kluczowych zagadnień z zakresu prawa pracy jest z pewnością problematyka czasu pracy Pamiętać należy, że to właśnie unormowania czasu pracy były zalążkiem gałęzi prawa, jaką stało się prawo pracy Także obecnie unormowania te znajdują się w centrum zainteresowania zarówno stron stosunku pracy, partnerów społecznych, jak i judykatury Przepisy regulujące czas pracy należą do najbardziej skomplikowanych i budzących najwięcej wątpliwości spośród wszystkich norm zawartych w kodeksie pracy Ponadto, co podkreśla się w piśmiennictwie, często nie spełniają one warunku zgodności z unormowaniami Unii Europejskiej Odnotować też należy, iż kodeksowe regulacje czasu pracy podlegają częstym zmianom Warto tu zauważyć, że od 2004 r obowiązuje nowe brzmienie działu szóstego kodeksu pracy, a od tego czasu wiele przepisów tego działu zostało znowelizowanych Niestety, trzeba stwierdzić, iż nie zawsze są to nowelizacje zasadne, często mają charakter wycinkowy, a ponadto wątpliwości może budzić ich poziom legislacyjny Doktryna nie może nie dostrzegać tego zainteresowania W ostatnich latach ukazało się wiele opracowań na temat czasu pracy Warto wspomnieć monografie A Sobczyka, A Nałęcza, A Chobota czy opracowanie zbiorowe pod redakcją L Florka Ukazuje się także wiele artykułów dotyczących poszczególnych kwestii Jednak wydaje się, że brakuje na rynku wydawniczym całościowej monografii poświęconej zagadnieniom czasu pracy Niniejsze opracowanie ma za zadanie wypełnić tę lukę Poza rozważaniami o charakterze teoretycznym zawiera ono wiele przykładów, a także wzory pism przydatnych w zakładzie pracy Pozwoli to na lepsze wykorzystanie tego opracowania w codziennej praktyce w zakładzie pracy 13
Wstęp Problematyka czasu pracy jest niezwykle szeroka i unormowana w wielu aktach prawnych zarówno szczebla ustawowego, aktów wykonawczych, jak i prawa wewnątrzzakładowego Niniejsza publikacja obejmuje regulację czasu pracy zawartą w kodeksie pracy Książka została napisana według stanu prawnego na dzień 15 czerwca 2013 r 14
11 Pojęcie czasu pracy Rozdział 1 Pojęcie czasu pracy i okresów odpoczynku 11 Pojęcie czasu pracy Pojęcie czasu pracy jest zdefiniowane w art 128 1 kp 1 Zgodnie z tym przepisem czasem pracy jest czas, w którym pracownik pozostaje w dyspozycji pracodawcy w zakładzie pracy lub w innym miejscu wyznaczonym do wykonywania pracy Zastanawiać się można, czy wskazana regulacja zbieżna jest z pojęciem czasu pracy w prawie Unii Europejskiej Aby odpowiedzieć na to pytanie, konieczna wydaje się interpretacja tego pojęcia na tle rozwiązań wspólnotowych Kluczowym przepisem jest tu art 2 pkt 1 dyrektywy 2003/88/WE dotyczącej niektórych aspektów organizacji czasu pracy 2 Wspólnotowe pojęcie czasu pracy wprowadzone tym przepisem obejmuje każdy okres, podczas którego pracownik pracuje, jest do dyspozycji pracodawcy oraz wykonuje swoje działania lub spełnia obowiązki, zgodnie z przepisami krajowymi lub praktyką krajową Warto zauważyć, iż definicja ta wyróżnia trzy elementy czasu pracy Pierwszym jest wykonywanie przez pracownika pracy, drugim pozostawanie w dyspozycji pracodawcy, trzecim natomiast wykonywanie swoich działań lub obowiązków Ponadto definicja wspólnotowa odsyła do stosowania przepisów lub praktyki krajowej, co może prowadzić do znaczących różnic w interpretacji tego pojęcia Podkreślić trzeba pewne trudności wynikające z różnego sformułowania definicji w różnych językach państw członkowskich W części wersji językowych (min w polskiej, angielskiej i niemieckiej) pierwszy element definicji wskazuje na konieczność wykonywania pracy W innych językach (min francuskim, włoskim i hiszpańskim) dyrektywa 1 Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r Kodeks pracy (tekst jedn: Dz U z 1998 r Nr 21, poz 94 z późn zm) 2 Zob dyrektywa 2003/88/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 4 listopada 2003 r dotycząca niektórych aspektów organizacji czasu pracy (Dz Urz UE L 299 z 18112003, s 9; Dz Urz UE Polskie wydanie specjalne, rozdz 5, t 4, s 381) 15
Rozdział 1 Pojęcie czasu pracy i okresów odpoczynku wymaga jedynie, aby pracownik przebywał w miejscu pracy 3 Ten drugi wariant stał się o tyle istotniejszy, że na nim Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej oparł swoje orzecznictwo Niezwykle istotne dla właściwej interpretacji regulacji wspólnotowej jest rozstrzygnięcie, czy trzy powyżej wskazane elementy definicji należy traktować łącznie czy osobno innymi słowy, czy dla stwierdzenia, iż mamy do czynienia z czasem pracy, muszą wystąpić wszystkie trzy wymienione w art 2 pkt 1 dyrektywy 2003/88/WE przesłanki czy też wystarczy zaistnienie choćby jednej Kwestia ta stała się przedmiotem ożywionej dyskusji w doktrynie europejskiego prawa pracy oraz w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości Warto zwrócić uwagę na stanowisko rzecznika generalnego A Saggio w sprawie C-303/98 SIMAP 4 Opowiedział się on za autonomicznym traktowaniem tych trzech przesłanek Uznał w szczególności, że pojęcia wykonywania pracy i pozostawania do dyspozycji są niezależne od siebie i nie mogą być łączone 5 Przyjęcie, iż elementy te należy traktować łącznie, oznaczałoby, zdaniem rzecznika generalnego, wyłączenie z czasu pracy godzin, gdy pracownik jest obecny w miejscu pracy i pozostaje w dyspozycji pracodawcy, a nie wykonuje swoich obowiązków Uznanie, że do czasu pracy wlicza się jedynie godziny faktycznie świadczonej pracy, może też prowadzić do trudności z zapewnieniem pracownikowi dobowego okresu odpoczynku oraz maksymalnego tygodniowego czasu pracy Podobny pogląd wyraził rzecznik generalny D Ruiz -Jarabo Colomer w sprawie C-14/04 Dellas 6 Trybunał w swoich orzeczeniach w sprawach C-303/98 SIMAP, C-151/02 Jaeger oraz C-14/04 Dellas nie przyjął jednak wyżej zaprezentowanego poglądu, iż wymienione w dyrektywie kryteria powinny być rozumiane autonomicznie i wystarczy wystąpienie jednego z nich, aby dany okres zaliczyć do czasu pracy Trybunał uznał, że elementy składowe definicji powinny być traktowane łącznie Zauważyć trzeba, że Trybunał skupił się głównie na dwóch pierwszych elementach definicji, dużo mniej uwagi poświęcił wykonywaniu obowiązków Uznał bowiem, że znajdowanie się pracownika w miejscu pracy i pozostawanie do dyspozycji 3 J Skoczyński, Pojęcie czasu pracy w prawie Unii Europejskiej (w:) Czas pracy, red L Florek, Warszawa 2011, s 37 4 Wyrok ETS z dnia 3 października 2000 r w sprawie C-303/98 SIMAP, Rec 2000, s I-7963 5 J Skoczyński, Pojęcie czasu pracy, s 39 6 Tamże, s 50 51 16
11 Pojęcie czasu pracy pracodawcy może być uznane za wypełnianie przez niego obowiązków Ponadto Trybunał nie odniósł się do, zawartego w końcowej części art 2 pkt 1 dyrektywy 2003/88/WE, odesłania do prawa i praktyki krajowej Takie stanowisko Trybunału budzi duże wątpliwości w doktrynie, lecz pomimo zgłaszanych postulatów de lege ferenda i podejmowanych przez Komisję Europejską kroków w kierunku zmiany przepisów dyrektywy nie wydaje się to możliwe Na tle powyższych uwag zasadne wydaje się rozważenie, czy wskazanej definicji czasu pracy z dyrektywy 2003/88/WE odpowiada polska regulacja zawarta w kodeksie pracy Zgodnie z art 128 kp przez czas pracy należy rozumieć okres, w jakim pracownik pozostaje do dyspozycji pracodawcy w zakładzie pracy lub w innym miejscu wyznaczonym do wykonywania pracy Taki sposób sformułowania definicji czasu pracy odpowiada prima facie definicji wyrażonej w art 2 pkt 1 dyrektywy 2003/88/WE Warto jednak zauważyć, że wskazana wyżej interpretacja Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości 7 zakłada konieczność łącznego spełniania trzech przesłanek definicji wyrażonej w dyrektywie Tymczasem polski ustawodawca zawarł wyraźnie w art 128 kp tylko jedną przesłankę pozostawanie pracownika w dyspozycji pracodawcy W polskiej definicji można doszukać się także spełnienia drugiej przesłanki przebywania pracownika w zakładzie pracy lub innym miejscu wykonywania pracy Wprawdzie przesłanka ta, jak wskazano wyżej, nie występuje w polskiej wersji językowej dyrektywy 2003/88/WE, jednak tę przesłankę Trybunał brał pod uwagę w swoim orzecznictwie Z tego względu na szczególną uwagę zasługuje określenie pozostawania w dyspozycji pracodawcy Polski ustawodawca nie wiąże czasu pracy z czasem efektywnego świadczenia pracy czy realnego wykonywania obowiązków przez pracownika, lecz właśnie z czasem pozostawania w dyspozycji pracodawcy 8 Prima facie wydaje się, że takie ujęcie czasu pracy przekraczać może określone w definicji stosunku pracy zobowiązanie pracownika Stosownie do art 22 1 kp, przez nawiązanie stosunku pracy pracownik zobowiązuje się do wykonywania określonej pracy za wynagrodzeniem, nie zaś do pozostawania w dyspozycji pracodawcy Jednak należy zauważyć, iż pracownik wykonuje swoje zobowiązanie, oddając 7 Obecnie Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej 8 Por K Rączka (w:) M Gersdorf, K Rączka, J Skoczyński, Kodeks pracy Komentarz, red Z Salwa, Warszawa 2004, s 496 17