Teresa Wyłupek, Dr inż. Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie

Teresa Wyłupek, Dr inż. Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie MOŻLIWOŚCI GOSPODARKI ROLNEJ W STALYM POLU W REGIONE LUBLIN W GRANICACH EUROPEJSKICH PROGRAMOW W artykule przedstawione są regionalne aspekty rozwoju gospodarki rolnej, gdzie koncepcja wykazujących wysoką dynamikę wzrostu, jest nowym podejściem do zagadnienia rozwoju w granicach UE. Słowa kluczowe: strategia, inwestycje, gospodarka rolna, rozwój regionalny. 1. Wstęp Trwałe użytki zielone (TUZ) w Polsce zajmują obecnie około 20% powierzchni użytków rolnych, tj. 3271 tys. ha. Są w kraju rejony i gospodarstwa rolnicze, w których odsetek TUZ jest duży (>25%). Zwiększony udział trwałych użytków zielonych na ogół występuje w gospodarstwach położonych w rejonach o słabszych gruntach, w dolinach rzek, na pojezierzach i w rejonach podgórskich. W takich warunkach preferowana jest specjalizacja gospodarstw ukierunkowana na chów przeżuwaczy, głównie bydła mlecznego. Natomiast chów bydła mięsnego w Polsce nie ma tradycji [Harasim 2009]. Powierzchnia łąk trwałych w Polsce utrzymuje się na poziomie 14-15% powierzchni użytków rolnych, a powierzchnia pastwisk ulega systematycznemu zmniejszeniu z 7,7% w 2001 roku do 4,4% w 2007. Natomiast w powierzchni paszowej łąki stanowią blisko 58% a pastwiska 23%. Plonowanie łąk w kraju jest niskie (nieco ponad 4 t ha -1 w przeliczeniu na siano), co świadczy o ograniczonym stosowaniu podstawowych zabiegów pratotechnicznych. Powierzchnia pastwisk w kraju ulega systematycznemu zmniejszeniu w skutek zaniechania chowu bydła mlecznego w małych gospodarstwach oraz jego koncentracji w gospodarstwach specjalistycznych. Odchodzi się w nich od klasycznego sposobu żywienia opartego o pastwiska latem. Najlepsze wykorzystanie użytków zielonych oraz wielkości pozyskiwanych plonów występuje w woj. podlaskim, łódzkim, mazowieckim, kujawsko-pomorskim, małopolskim i wielkopolskim a najgorsze zaś w woj. lubuskim, zachodniopomorskim i dolnośląskim, w których dominowały PGR-y [Wasilewski i Nazaruk, 2009]. Celem opracowania jest przedstawienie możliwości wdrażania programów rolnośrodowiskowych w Polsce z uwzględnieniem Lubelszczyzny. 2. Podstawowe kierunki i strefy wsparcia w zakresie PROW 2007-2013 Programy rolnośrodowiskowe są jednym z głównych i jedynym obowiązkowym elementem Planów Rozwoju Obszarów Wiejskich, które państwa członkowskie Unii Europejskiej mają obowiązek opracować i wdrażać. * Department of Plant Biology, Faculty of Agricultural Sciences Teresa Wylupek, 20132013 458

Polska po przystąpieniu do Unii Europejskiej objęta została Wspólną Polityką Rolną. Podstawowym narzędziem stabilizowania dochodów rolników okazały się płatności bezpośrednie, obszarowe, związane z dopłatami proporcjonalne do powierzchni poszczególnych gospodarstw rolnych, niezależnie od rodzaju i rozmiaru prowadzonej działalności rolniczej. Zasadniczym instrumentem realizacji polityki Unii Europejskiej w zakresie rozwoju obszarów wiejskich na terenie Polski jest Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 (PROW 2007-2013), zatwierdzony do realizacji jako dokument programowy w dniu 7 września 2007 r. decyzją Komisji Wspólnot Europejskich. Środki finansowe z zakresu PROW 2007-2013 przeznaczane są między innymi na poprawę jakości żywności, aktywizację gospodarczą zasobów ludzkich na wsi, zwiększenie wydajności produkcji rolnej. Równocześnie podejmowane są działania wspierające ochronę różnorodności biologicznej i krajobrazowej obszarów wiejskich. Podstawowe kierunki i sfery wsparcia w zakresie rozwoju obszarów wiejskich na terenie Polski odzwierciedlają cztery osie: Oś 1: Poprawa konkurencyjności sektora rolnego i leśnego; Oś 2: Poprawa środowiska naturalnego i obszarów wiejskich; Oś 3: Jakość życia na obszarach wiejskich i różnicowanie gospodarki wiejskiej; Oś 4: LEADER. Cele i zadania sprzyjające zachowaniu i poprawie środowiska naturalnego ujęte zostały w ramach osi 2 PROW 2007-13 w formie czterech działań: 1. Wspieranie gospodarowania na obszarach górskich i innych obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW). 2. Program rolnośrodowiskowy (Płatności rolnośrodowiskowe). 3. Zalesienie gruntów rolnych oraz zalesienie gruntów innych niż rolne. 4. Odtwarzanie potencjału produkcji leśnej zniszczonego przez katastrofy oraz wprowadzenie instrumentów zapobiegawczych. Program rolnośrodowiskowy jest jednym z ważniejszych działań,,prow 2007-2013 przygotowanych przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Działania ujęte w tym programie są skutecznym sposobem ochrony krajobrazu oraz półnaturalnych elementów przyrody jakimi są łąki, pastwiska, uprawy, stare sady wraz z ich florą i fauną, a więc obszary wiejskie charakteryzujące się dużą różnorodnością biologiczną wyróżniające Polskę na tle innych krajów Europy. Program rolnośrodowiskowy (2007 2013) składa się z 9 pakietów, z których 3 (pakiet 3, 4 i 5) można realizować na trwałych użytkach zielonych (Dz. U.2009, nr 33, poz. 262): Pakiet 1. Rolnictwo zrównoważone Pakiet 2. Rolnictwo ekologiczne Pakiet 3. Ekstensywne trwałe użytki zielone 459

Pakiet 4. Ochrona zagrożonych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych poza obszarami Natura 2000 Pakiet 5. Ochrona zagrożonych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych na obszarach Natura 2000 Pakiet 6. Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych roślin w rolnictwie Pakiet 7. Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych zwierząt w rolnictwie Pakiet 8. Ochrona gleb i wód Pakiet 9. Strefy buforowe 1. Gospodarka rolna a Natura 2000 na Lubelszczyźnie Według danych Urzędu Statystycznego w Lublinie z roku 2011 (Rocz. Stat. woj. lub. 2012), województwo lubelskie należy do największych regionów pod względem powierzchni użytków rolnych w Polsce (trzecie miejsce w kraju). W województwie lubelskim użytki rolne zajmują 1452,5 tys. ha, co stanowi 57,8% powierzchni ogólnej. W strukturze użytków rolnych łąki trwałe zajmują 12,6% (210,3 tys. ha), natomiast pastwiska 1,4% (23,4 tys. ha). Wśród gospodarstw rolnych Lubelszczyzny dominują tradycyjne metody produkcji. Malejące zapotrzebowanie na pasze dla przeżuwaczy spowodowane spadkiem pogłowia bydła i owiec negatywnie wpływa na poziom gospodarowania na trwałych użytkach zielonych. Na podstawie wielu opracowań naukowych można zauważyć, że obszar Lubelszczyzny odznacza się znaczną różnorodnością siedlisk przyrodniczych. W celu zachowania istniejącej bioróżnorodności w ramach Dyrektywy Ptasiej i Siedliskowej wyznaczono obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) oraz specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO). W województwie lubelskim obszary Natura 2000 zajmują powierzchnię 371 096 ha i stanowią 14,77%. Specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO) zajmują 3,9%, a obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) 13,3% powierzchni województwa. W wielu przypadkach obszary SOO i OSO częściowo pokrywają się ze sobą. W województwie lubelskim wyznaczono 69 obszarów Natura 2000, w tym: 21 ostoi ptasich i 48 ostoi siedliskowych. Trwałe użytki zielone posiadają wysokie walory przyrodnicze jednak, aby zachować je dla przyszłych pokoleń należy na nich prowadzić ekstensywną gospodarkę. Dlatego też, poniżej zostaną omówione możliwości realizacji wybranych pakietów ukierunkowanych głównie na ochronę bioróżnorodności istniejącej na trwałych użytkach zielonych będących w posiadaniu rolników indywidualnych, wspólnot gruntowych czy innych beneficjentów. 4. Możliwości otrzymania dofinansowania do TUZ w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 W celu podkreślenia, jak ważna jest ochrona bioróżnorodności terenów rolniczych, w ramach programu rolnośrodowiskowego na lata 2007 2013 zróżnicowano wysokość dopłat, jakie mogą uzyskać rolnicy prowadzący gospodarstwa na obszarach Natura 2000 i poza nimi. 460

Wariant 4.1./5.1. Ochrona siedlisk lęgowych ptaków Wariant obejmuje tereny zasiedlone przez gatunki ptaków, zaliczane do gatunków rzadkich lub zmniejszających swoją liczebność tj.: derkacz, rycyk, wodniczka, dubelt, kulik wielki, błotniak łąkowy, biegus zmienny, krwawodziób, czajka, kszyk. Obszar objęty wariantem 4.1. i 5.1. może być użytkowany jako łąka, pastwisko lub być objęty użytkowaniem kośno-pastwiskowym. Wariant 4.2./5.2. Mechowiska Wariant ten obejmuje torfowiska przejściowe i trzęsawiska (7140) (oprócz zbiorowisk ze związku Rhynchosporion), górskie i nizinne torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk (7230), torfowiska nakredowe (7210) należące do Caricion davallianae siedlisko priorytetowe. Mechowiska to zbiorowiska łąk bagiennych, porośnięte niskimi turzycami i mszakami, które występują na torfowiskach zasilanych wodą gruntową. Według typologii łąkarskiej klasyfikowane są jako bielawy właściwe i bielawy podtopione. Mechowiska odznaczają się bogactwem rzadkich gatunków roślin (m.in.: kukułka szerokolistna, kukułka plamista, borek trójlistkowy). Opisywane siedliska są również miejscem bytowania specyficznej ornitofauny, w tym wodniczki, która jest najbardziej zagrożonym wyginięciem europejskim gatunkiem ptaka. Większość mechowisk była tradycyjnie koszona raz w roku, raz na 2 lata lub nawet rzadziej, w zależności od dostępności terenu i wysokości zwierciadła wody w danym roku. Obecnie siedliska bagienne osusza się co powoduje, że mechowiska stają się coraz rzadsze. Wariant 4.3./5.3. Szuwary wielkoturzycowe Szuwary wielkoturzycowe obejmują należące do Magnocaricion siedliska priorytetowe określane według klasyfikacji Natura 2000 jako torfowiska nakredowe (7210) oraz szuwary wielkoturzycowe, które nie zostały przyjęte na listę siedlisk Natura 2000. Szuwary wielkoturzycowe występują na bagnach i mokradłach. Najczęściej porastają obszary zasilane wodami rzecznymi. Mogą także rozwijać się w płytkich wodach płynących lub stojących. Tereny te są stosunkowo powszechne na obszarze województwa lubelskiego, zwłaszcza w dolinach rzek. Choć siedliska te są stosunkowo ubogie w gatunki roślin, pełnią jednak ważną rolę w okresie lęgowym ptaków wodno-błotnych, są miejscem tarlisk ryb oraz żerowiskiem dużych ssaków roślinożernych. Inną, ważną funkcją szuwarów turzycowych jest retencjonowanie wód zalewowych oraz naturalna filtracja i oczyszczanie wód powierzchniowych. Nadmierne osuszanie prowadzi do degradacji siedlisk. 461

Pakiety Wybrane pakiety płatności rolnośrodowiskowych w ramach PROW 2007-2013 Warianty rolnośrodowiskowe Тabela 1 Wysokość płatności Poza Natura 2000/w ramach Natura 2000 3. Ekstensywne trwałe użytki Wariant 1.2 Ekstensywna gospodarka na łąkach i pastwiskach na obszarach Natura 2000 500 zł/ha Wariant 1. Ochrona siedlisk lęgowych ptaków 1 200 zł/ha / 1 370 zł/ha Wariant 2. Mechowiska 1 200 zł/ha / 1 390 zł/ha 4. Ochrona zagrożonych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych poza obszarami Natura 2000 Wariant 3. Szuwary wielkoturzycowe 800zł/ha / 910 zł/ha Wariant 4. Łąki trzęślicowe i selernicowe 1 200 zł/ha / 1 390 zł/ha Wariant 5. Murawy ciepłolubne 1 200 zł/ha / 1 380 zł/ha 5. Ochrona zagrożonych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych na obszarach Natura 2000 Wariant 6. Półnaturalne łąki wilgotne Wariant 7. Półnaturalne łąki świeże Wariant 8. Bogate gatunkowo murawy bliźniczkowe Wariant 9. Słonorośla Wariant 10. Użytki przyrodnicze 800 zł/ha / 840 zł/ha 800 zł/ha / 840 zł/ha 800 zł/ha / 870 zł/ha 1 190 zł/ha / 1 190 zł/ha 550 zł/ha / 550 zł/ha Wariant 4.4./5.4. Łąki trzęślicowe i selernicowe Wariant ten obejmuje siedliska określane według klasyfikacji Natura 2000 jako zmiennowilgotne łąki trzęślicowe (6410) oraz łąki selernicowe (6440). Łąki selernicowe, występują przede wszystkim na glebach madowych w środkowych i dolnych odcinkach dolin dużych rzek: głównie Odry, Warty, Bugu i Wisły. Natomiast łąki trzęślicowe występują na terenie całego kraju najczęściej na niewielkich wniesieniach pośród bagien (grądach) na siedliskach zmiennowilgotne, charakteryzujących się wysokim poziomem wód gruntowych wiosną, opadających znacznie w trakcie lata i jesieni. 462

Omawiane siedliska, dzięki dużej różnorodności gatunkowej i znacznej zmienności regionalnej, należą do najcenniejszych półnaturalnych zbiorowisk roślinnych Polski. Stanowią siedlisko rzadkich i chronionych gatunków roślin i motyli wymienionych w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej. W runi łąkowej można stwierdzić obecność m.in.: goździka pysznego, przytulii północnej czy też goryczki wąskolistnej. Wariant 4.5./5.5. Murawy ciepłolubne Murawy ciepłolubne obejmują siedliska określane według klasyfikacji Natura 2000 jako ciepłolubne śródlądowe murawy napiaskowe (6120) - siedlisko o znaczeniu priorytetowym, murawy kserotermiczne (6210) - w których za priorytetowe uważa się płaty z istotnymi stanowiskami storczykowatych, ciepłolubne łąki pienińskie (6510-4), murawy stepowe; w tym murawy ostnicowe. Omawiane siedliska (kserotermiczne i napiaskowe) występują w miejscach nasłonecznionych i suchych, o różnym typie podłoża: od gleb piaszczystych do gleb z dużą zawartością wapnia. Murawy ciepłolubne to zazwyczaj niewielkie płaty roślinności, dość mocno rozproszone, występujące na terenach wyżynnych, otwartych, piaszczystych wniesieniach na nizinach, a także nasłonecznionych stokach dużych dolin rzecznych. Siedliska te charakteryzują się bogactwem składu gatunkowego, niejednokrotnie są. to gatunki rzadkie i zagrożone, wymienione w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej. Ponadto murawy ciepłolubne stanowią również siedlisko wielu cennych bezkręgowców. Wariant 4.6./5.6. Półnaturalne łąki wilgotne Wariant ten obejmuje podmokłe łąki eutroficzne, które nie zostały wpisane na listę siedlisk Natura 2000. Łąki te występują na terenie całego kraju, są pospolite również na terenie województwa lubelskiego. Półnaturalne łąki wilgotne występują na różnego typu siedliskach podmokłych, można je spotkać zarówno na glebach mineralnych jak odwodnionych torfowiskach (łąki pobagienne), są dość powszechne w dolinach rzek. Łąki wilgotne odznaczają się dość bogatym składem gatunkowym roślin, w szacie roślinnej wyróżnić można: firletkę poszarpaną, ostrożeń łąkowy, bodziszek błotny, rdest wężownik, kozłek lekarski. Omawiane obszary stanowią również miejsce rozrodu, odpoczynku oraz żerowania podczas wędrówek ptaków wodnobłotnych. Wariant 4.7./5.7. Półnaturalne łąki świeże Według klasyfikacji Natura 2000 półnaturalne łąki świeże są to siedliska określone jako część niżowych i górskich świeżych łąk użytkowanych ekstensywnie (6510, bez 6510-4 czyli ciepłolubnych łąk pienińskich) oraz górskie łąki konietlicowe użytkowane ekstensywnie (6520). Półnaturalne łąki świeże występują w sąsiedztwie rzek na lekkich glebach madowych oraz na mineralnych wyniesieniach i stokach dolin rzecznych. Łąki świeże charakteryzują się bogactwem gatunkowym i dużymi walorami 463

krajobrazowymi. W runi łąkowej wyróżnić można: bodziszek łąkowy, marchew zwyczajną, groszek łąkowy, czy też szałwia łąkowa. Są to siedliska bardzo korzystne dla użytkowania rolniczego, zatem wytworzone na nich łąki w większości zagospodarowano w stopniu intensywnym, co prowadziło do ich ubożenia gatunkowego i utraty walorów przyrodniczych. Niemniej jednak na terenie województwa lubelskiego omawiane siedliska spotyka się dość często. Wielopokoleniowe ekstensywne użytkowanie obszarów uwilgotnionych właściwie, sprzyjało wykształceniu się półnaturalnych łąk świeżych. Wariant 4.8./5.8. Bogate gatunkowo murawy bliźniczkowe Murawy bliźniczkowe obejmują siedliska określone według klasyfikacji Natura 2000 jako bogate florystycznie górskie i niżowe murawy bliźniczkowe (6230) ), w których za priorytetowe uważa się tylko płaty bogate florystycznie. Siedliska te rozwijają się na glebach umiarkowanie wilgotnych, kwaśnych oraz na glebach mineralnych i torfowych. Występują na terenie całego kraju, ich bogate gatunkowo warianty występują głównie na terenach górskich i wyżynnych, rzadziej na stokach dolin rzecznych. Cenne przyrodniczo murawy bliźniczkowe to takie murawy, które charakteryzują się dużą liczbą gatunków rzadkich, w tym storczyków. Na terenie województwa lubelskiego bogato florystyczne warianty są rzadko spotykane. Wariant 4.9./5.9. Słonorośla Słonorośla obejmują siedliska określone według klasyfikacji Natura 2000 jako śródlądowe błotniste solniska z solirodem (1310), solniska nadmorskie (1330), śródlądowe słone łąki, pastwiska i szuwary (1340) jako siedlisko o znaczeniu priorytetowym. Tego typu siedliska występują głównie na wybrzeżu, rzadziej i w rozproszeniu w dolinach dużych rzek. Podstawą kwalifikacji wariantu jest występowanie charakterystycznych dla siedlisk zasolonych, rzadkich gatunków roślin. Wariant 4.10./5.10. Użytki przyrodnicze Wariant ten obejmuje siedliska przyrodnicze Natura 2000: torfowiska wysokie (7110, 7120), część torfowisk przejściowych i trzęsawiska (7140), obniżenia na podłożu torfowym (7150), część torfowisk zasadowych (7230), luźne murawy napiaskowe (2330), wrzosowiska (4030, 4010), kępowe lub silnie podmokłe szuwary wielkoturzycowe i szuwary halofilne (w tym 7210) oraz rozlewiska bobrowe. Użytki przyrodnicze to najczęściej niewielkie enklawy występujące w krajobrazie rolniczym. Zazwyczaj całkowicie bezużyteczne z ekonomicznego punktu widzenia płaty powierzchni porośnięte na przykład przez wysoką trudnodostępną roślinność, na których niejednokrotnie stagnuje woda. Nie są użytkowane rolniczo, ale stanowią ostoje dla wielu chronionych, rzadkich i zagrożonych gatunków roślin i zwierząt. Ponadto torfowiska odgrywają ważną rolę hydratacyjną i fitosanitarną, zapobiegając również erozji wodnej. Luźne murawy napiaskowe natomiast zapobiegają erozji wietrznej. 464

4. Podstawowe wymagania i zalecenia w pakietach 4 i 5 oraz warunki jakie musi spełnić rolnik uczestniczący w programie rolnośrodowiskowym Każdy wariant posiada zestaw ściśle sprecyzowanych wymogów i zadań, do których wypełniania i realizacji rolnik zobowiązuje się przez okres 5 lat. Poniżej przedstawiono zalecenia i zakazy obowiązujące dla wszystkich wariantów w poszczególnych pakietach: W pakietach przyrodniczych zaleca się: opóźniony termin zbioru pierwszego pokosu, podwyższoną wysokość koszenia (5-15 cm), usunięcie lub złożenie w stogi skoszonego siana do 2 tygodni po pokosie, pozostawienie niewielkich fragmentów nieskoszonej łąki, ograniczoną obsadę zwierząt na pastwisku, ograniczenie nawożenia lub jego brak. W pakietach przyrodniczych zakazuje się: przeorywania, wałowania, włókowania w okresie od 1 kwietnia do 1 września, koszenia od zewnątrz do środka łąki (preferowane koszenie od środka na zewnątrz), stosowania ścieków i osadów ściekowych; stosowania podsiewu, stosowania pestycydów z wyjątkiem selektywnego i miejscowego niszczenia uciążliwych chwastów, budowania nowych systemów melioracyjnych; nie dotyczy bieżącej konserwacji. budowania nowych systemów melioracyjnych (z wyjątkiem urządzeń mających na celu podwyższenie poziomu wód) i rozbudowy istniejących systemów melioracyjnych będących w zasięgu kompetencyjnym beneficjenta; nie dotyczy bieżącej konserwacji (Krasicka-Korczyńska E, i in. 2008; Kucharski L. 2009). Przystąpienie do programu rolnośrodowiskowego jest dobrowolne, wymaga ono jednak spełnienia przez rolnika pewnych warunków. Szczególne wymagania muszą być spełnione podczas przystępowania do realizacji w gospodarstwie tzw. pakietów przyrodniczych Warunki jakie musi rolnik spełnić aby uczestniczyć w programie: posiadanie numeru indentyfikacyjnego gospodarstwa, powierzchnia działek rolnych, na których jest prowadzona działalność rolnicza min. 1 ha, realizacja 5-cio letniego zobowiązania rolnośrodowiskowego zgodnie z planem działalności rolnośrodowiskowej, zarejestrowanym w systemie teleinformatycznym CDR, spełnianie warunków przyznania płatności w ramach pakietów i wariantów. 465

Podsumowanie Według opracowania Departamentu Rozwoju Obszarów Wiejskich MRiRW na podstawie danych otrzymanych od ARiMR od początku realizacji Programu do dnia 1 marca 2013 r. w ramach wszystkich działań zostało złożonych 5 478 515 wniosków o przyznanie pomocy (w tym w ramach ONW złożono 4 455 973 wnioski), natomiast liczba zawartych umów lub wydanych decyzji wyniosła 5 229 348. Poziom kontraktacji środków wynosi około 85% budżetu PROW 2007 2013 (MRiRW 2103) - wykres 1. W ramach PROW 2007 2013 na rzecz beneficjentów zrealizowano płatności na kwotę 43,71 mld zł, w tym 33,05 mld zł ze środków Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich, co stanowi 60,39% alokacji środków EFRROW przeznaczonych na realizację PROW 2007 2013 (wykres 2). O ile w 2007 roku wypłacono jedynie ok. 131 mln zł, to w 2008 roku już ponad 4,7 mld zł, w 2009 roku ok. 6,5 mld zł, w 2010 roku ponad 8,4 mld zł, w 2011 roku prawie 10,0 mld zł, zaś w 2012 roku aż 11,5 mld zł (w tym 8,5 mld zł EFRROW). Największe kwoty płatności przeznaczone zostały na działania: Wspieranie gospodarowania na obszarach górskich i innych obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW) (około 18,22 % wszystkich zrealizowanych płatności); Renty strukturalne (około 16,18 %); Modernizacja gospodarstw rolnych (około 14,94 %); Program rolnośrodowiskowy (około 13,69 %). Biorąc pod uwagę stan zaawansowania realizacji PROW 2007 2013 oraz fakt, iż środki mogą być wydatkowane do końca 2015 r. należy stwierdzić, że nie istnieje obecnie zagrożenie niewykorzystania zaplanowanego budżetu zagrożenie niewykorzystania zaplanowanego budżetu 466

Według danych zaczerpniętych z Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie największym zainteresowaniem w roku 2011 wśród rolników cieszył się wariant 1. Ochrona siedlisk lęgowych ptaków, korzystając z pomocy ekspertów przyrodniczych ornitologów do realizacji programu przystąpiło 869 rolników. Botanicy natomiast najczęściej sporządzali dokumentację dla: wariantu 6 Półnaturalne łąki wilgotne, wariantu 7 Półnaturalne łąki świeże oraz dla wariantu 3 Szuwary wielkoturzycowe. Z kolei siedliska dla wariantów Bogate gatunkowo murawy bliźniczkowe oraz Słonorośla stwierdzone zostały u zaledwie kilku rolników. Wyjątkowość krajobrazu Polski polega na tym, że jest on w dużym stopniu naturalny. Istnieją obszary, które zachowały swój pierwotny, niezmieniony stan. Bardzo ważne jest, aby właściwie korzystać z zasobów oraz umiejętnie połączyć rolnictwo z siłami przyrody. Polskie rolnictwo jest szansą uratowania od zniszczenia znaczącej części przyrody europejskiej [Gotkiewicz i in., 2009]. Dane dotyczące wydatkowania środków wg stanu na dzień 1 marca 2013 r., zaś dotyczące efektów rzeczowych wg stanu na koniec 2012 r. Program rolnośrodowiskowy zapoczątkowuje w naszym kraju nowe podejście do sposobu realizacji ochrony przyrody. Polski program rolnośrodowiskowy jest skierowany nie tylko na ekstensyfikację produkcji rolnej, ale także na utrzymanie istniejącej i największej w Europie różnorodności biologicznej obszarów wiejskich. Program rolnośrodowiskowy służy zachęcaniu rolników do stosowania praktyk prowadzących do ekologizacji produkcji rolniczej i przyczynia się do retardacji intensywnego przekształcania siedlisk w obszarach wiejskich. Zauważa się, że producenci rolni poszukują nowych 467

możliwości działania i dostrzegają szansę rozwoju dla swoich gospodarstw miedzy innymi w programach rolnośrodowiskowych [Mroczek i in., 2013]. Literatura 1. Gotkiewicz W., Mickiewicz B., Koszykowska J, (2009), Realizacja programu rolnośrodowiskowego w województwie podlaskim w latach 2004-2006 i 2007-2008. Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych, nr 41, s: 544-554. 2. Harasim A., (2009), Rola trwałych użytków zielonych w kształtowaniu zrównoważonego rozwoju gospodarstw. Wieś Jutra, nr 3, s: 21-23. 3. Krasicka-Korczyńska E, Załuski T., Ratyńska H., Korczyński M., (2008), Roślinność siedlisk łąkowych i użytków przyrodniczych w Regionie Kujawsko- Pomorskim. Minikowo, ss 89. 4. Kucharska A., (2010). Przewodnik po programie rolnośrodowiskowym. Warszawa, 2010 rok. Biblioteczka programu rolnośrodowiskowego. ss 40. 5. Kucharski L., (2009), Trwałe użytki zielone w programie rolnośrodowiskowym. MRiRW, ss 23. 6. Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, (2013), Realizacja PROW2007-2013 i PO RYB 2007-2013. Realizacja płatności bezpośrednich 2012 Wiosenne nabory. Warszawa, marzec 2013 r. 7. Mroczek J.R., Kostecka J., Korczyńska M., (2013), Ocena programu rolnośrodowiskowego w postrzeganiu przez rolników wybranych aspektów problematyki środowiskowej. Inżynieria Ekologiczna, nr 34, s : 189-197. 8. Rocznik Statystyczny województwa Lubelskiego, (2012), Urząd Statystyczny w Lublinie. Rok XXXVII Lublin, ss 387. 9. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 26 lutego 2009 r. w sprawie szczegółowych warunków i trybu przyznawania pomocy finansowej w ramach działania Program rolnośrodowiskowy objętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 10. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 28 lutego 2008 r. w sprawie szczegółowych warunków i trybu przyznawania pomocy finansowej w ramach działania Program rolnośrodowiskowy objętego Programem Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013. Dziennik Ustaw nr 34, poz. 200. [Electronic source]: Mode of access: isap.sejm.gov.pl/download?id=wdu20080340200&type=2. 11. Ustawa z dnia 7 marca 2007 r. o wspieraniu rozwoju obszarów wiejskich ze środków Europejskiego Funduszu Rolnego na Rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich art. 24, art. 29 ust. 1, art. 35 ust. 3 (Dz.U.07.64.427). 12. Wasilewski Z., Nazaruk M., (2009), Trwałe użytki zielone (TUZ) w świetle danych statystycznych z lata 2000-07. Wiadomości melioracyjne i łąkarskie, nr 1, s: 27-29. 468

Summary Teresa Wyłupek University of Life Sciences in Lublin POSSIBILITIES OF FARMING IN PERMANENT GRASSLAND IN THE LUBLIN REGION WITHIN THE EUROREAN UNION PROGRAMS In the article main tendencies of farming in permanent grassland in the Lublin region in the context of EU programs are revealed. Key words: strategy, investment, agriculture, regional development. Рецензент: д.е.н., професор Музика П.М. 469