Monitoring rynku energii elektrycznej Opracowano w Departamencie Promowania Konkurencji URE (Biuletyn URE 6/2001) Proces przekształceń rynkowych, jaki przechodzi obecnie sektor elektroenergetyczny w Polsce wymaga ciągłego monitoringu rozumianego jako metoda badań ekonomicznych, polegająca na długookresowej obserwacji określonych zjawisk ekonomicznych, dziedzin gospodarki lub wybranych podmiotów gospodarczych, w celu poznania ich reakcji na działanie określonych czynników, zmieniających warunki ich występowania lub funkcjonowania. Podstawowym celem monitorowania tworzącego się rynku energii elektrycznej jest wcześniejsze wykrycie i zidentyfikowanie zagrożeń oraz przeciwdziałanie nieprawidłowościom w kształtowaniu się konkurencyjnego rynku energii elektrycznej w Polsce (patrz Promowanie konkurencji Biuletyn URE Nr 5/2001 ). Sposobem osiągnięcia założonego celu będzie prowadzenie stałej obserwacji funkcjonowania rynku ze szczególnym uwzględnieniem omówionych w dalszej części artykułu zagadnień oraz obserwacja wyspecyfikowanych symptomów na podstawie przyjętych wskaźników. Koncepcja monitorowania rynku energii elektrycznej przewiduje system alertów określających sposób reakcji Regulatora na poszczególne zdarzenia na rynku energii elektrycznej. Alerty są oznaczone cyframi od 0 do 3: 0 oznacza, iż sytuacja nie budzi niepokoju brak działań Prezesa URE, 1 oznacza, iż nastąpiło zdarzenie niezgodne ze stanem pożądanym, które wymaga zebrania dodatkowych informacji, 2 oznacza, iż nastąpiło zdarzenie niezgodne ze stanem pożądanym, które wymaga działań ze strony Prezesa URE, wynikających z przysługujących mu uprawnień (nałożenia kary, cofnięcia zwolnienia z obowiązku przedkładania taryf do zatwierdzenia, cofnięcia koncesji, rozstrzygnięcia sporu), 3 oznacza, iż nastąpiło zdarzenie niezgodne ze stanem pożądanym, które wymaga podjęcia działań przez organy inne niż Prezes URE (np. Minister Gospodarki, Minister Skarbu Państwa, Prezes UOKiK). Szczegółowo przedmiot i sposoby monitorowania w poszczególnych obszarach opisane są poniżej. I. Zależności cenowo popytowe oraz cenowo podażowe 1. Wielkości rezerwy mocy dyspozycyjnej w systemie elektroenergetycznym i koszty transferu energii Symptom 1: Nadmiar mocy w systemie elektroenergetycznym Pozytywnym aspektem nadmiaru mocy w systemie jest możliwość powstania konkurencji pomiędzy wytwórcami. Jednocześnie, negatywnym skutkiem nadmiaru mocy jest wzrost kosztów, w tym konieczność pokrycia kosztów osieroconych wynikających z kosztów stałych mocy niepracujących. W związku z tym rozważa się czasowe odstawienie części mocy do rezerwy długoterminowej w celu zmniejszenie kosztów ich utrzymania. Alert 1.
Symptom 2: Niedobór rezerwy mocy w systemie elektroenergetycznym Niedobór rezerwy mocy w systemie może spowodować wzrost cen energii elektrycznej (syndrom kalifornijski), zagrożenie dla bezpiecznej pracy systemu, a nawet doprowadzić do przerwania dostaw energii. Alerty 1 3. Symptom 3:Wzrost kosztów ograniczeń systemowych Zjawisko to oznacza nadmierną pracę nieefektywnych jednostek wytwórczych, co sprawia, że praca systemu elektroenergetycznego nie jest optymalna. Alerty 1 3. 2. Kształtowanie się wolumenów i cen energii elektrycznej sprzedawanej w poszczególnych segmentach rynku, ze szczególnym uwzględnieniem energii sprzedawanej przez PSE S.A. i energii zwolnionej z taryfowania (ilości powyżej Minimalnej Ilości Energii MIE) oraz badanie zależności wysokości cen energii od popytu i podaży Symptom 4a: Relacje udziałów poszczególnych segmentów rynku energii elektrycznej inne od pożądanych Symptom 4b: Relacje cenowe w poszczególnych segmentach rynku energii elektrycznej inne od pożądanych Badaniu podlegają prawidłowości w kształtowaniu się poszczególnych segmentów rynku w zakresie ilości energii elektrycznej, która będzie przedmiotem obrotu w poszczególnych segmentach oraz poziom średnich cen. Oczekiwane zjawiska to zmniejszanie się udziału MIE, a zwiększanie wolumenu transakcji na rynku kontraktów bilateralnych i giełdzie energii oraz ukształtowanie się na stałym poziomie udziału rynku bilansującego (do 5%). Średnie ceny zakupu energii elektrycznej w kontraktach bilateralnych powinny być niższe od cen MIE, ponieważ nadmiar energii elektrycznej w systemie spowoduje eliminowanie z rynku źródeł oferujących najwyższe ceny. Cena na rynku bilansującym powinna być wyższa niż na giełdzie energii. Alerty 1 2. Symptom 5: Niestabilność przepływów pieniężnych, wahania cen średnich sprzedaży Zjawisko to może spowodować utratę płynności przez niektórych uczestników rynku. Alert 1. Symptom 6: Zmiany elastyczności cenowej popytu i podaży Rynek energii elektrycznej w Polsce nie wykazuje elastyczności, jeśli chodzi o stronę popytu, natomiast powinien wykazywać elastyczność cenową podaży ze względu na nadmiar oferowanych mocy. Alert 1.
Symptom 7: Wzrost cen energii elektrycznej sprzedawanej przez PSE S.A. spółkom dystrybucyjnym powyżej limitu MIE Cena energii sprzedawanej powyżej limitu minimalnej ilości energii powinna być niższa od ceny energii w MIE w zatwierdzonej taryfie dla energii elektrycznej PSE S.A. Alert 1. II. Realizacja zasady dostępu do korzystania z usług przesyłowych (Third Party Access TPA) 1. Zakres i stopień realizacji funkcjonowania zasady TPA oraz identyfikacja barier dostępu do usług przesyłowych Symptom 8a: Spadek liczby odbiorców uprawnionych korzystających z TPA Symptom 8b: Spadek wolumenu obrotów energii elektrycznej nabywanej z wykorzystaniem zasady TPA Podstawowe wskaźniki zastosowane podczas badania to liczba podmiotów korzystających z przysługujących im uprawnień oraz ilość energii elektrycznej sprzedanej odbiorcom uprawnionym. Rejestrowane będą także wszystkie skargi wpływające od odbiorców uprawnionych w celu zidentyfikowania barier dostępu. Prezes URE zamierza prowadzić działania informujące odbiorców o przysługujących im uprawnieniach oraz przeciwdziałać próbom utrudniania korzystania z dostępu do usług przesyłowych odbiorcom uprawnionym. Alerty: 0 (wzrost liczby odbiorców i wolumenu obrotów), 1 (wielkości stałe), 2 (spadek). Symptom 9a: Zawyżenie stawek opłat przesyłowych przez spółki dystrybucyjne i PSE S.A. Symptom 9b: Odmowa świadczenia usług przesyłowych Symptom 9c: Nierównoprawne traktowanie odbiorców uprawnionych do korzystania z usług przesyłowych w stosunku do innych odbiorców Powyższe symptomy oznaczają istnienie barier dostępu do sieci. Alert 2. Symptom 10a: Niezrozumienie przepisów przez odbiorców uprawnionych Symptom 10b: Obawy przed zmniejszeniem pewności dostaw Symptom 10c: Obowiązek zakupu MIE przenoszony na odbiorców uprawnionych
Powyższe symptomy mogą prowadzić do rezygnacji uprawnionych odbiorców z korzystania z usług przesyłowych. Alerty 1 3. III. Praktyki monopolistyczne oraz siła rynkowa przedsiębiorstw energetycznych 1. Praktyki monopolistyczne Operatora Systemu Przesyłowego (OSP) Symptom 11a: Spadek liczby transakcji i wolumenu obrotów na giełdzie energii elektrycznej Symptom 11b: Skargi przedsiębiorstw obrotu na OSP Obserwacji podlegają: wolumen obrotów na giełdzie energii oraz rejestrowane skargi przedsiębiorstw obrotu, które wskazują na niewłaściwe funkcjonowanie rynku. Alerty 1 3. 2. Siła rynkowa przedsiębiorstw energetycznych Siła rynkowa mierzona będzie koncentracją kapitału z uwzględnieniem: grup kapitałowych, powiązań kapitałowych poziomych i pionowych, powiązań kapitałowych z innymi branżami (np. telekomunikacja). Badaniu poddany zostanie udział danego podmiotu (np. przedsiębiorstwa, spółki lub grupy kapitałowej) w sprzedaży energii w zdefiniowanych segmentach rynku z uwzględnieniem zakresu terytorialnego oraz rodzaju towaru lub usługi. Symptom 12a: Zawyżony poziom cen odbiegający od cen uzasadnionych kosztami Symptom 12b: Zaniżony poziom cen odbiegający od cen uzasadnionych kosztami Ceny odbiegające w górę od uzasadnionych kosztami powodują generowanie nadmiernych zysków przez przedsiębiorstwa wytwórcze. Natomiast sprzedaż energii po cenach poniżej cen uzasadnionych kosztami, prowadząca do wysokich strat, może być spowodowana polityką monopolistyczną odbiorcy, zbyt wysokimi kosztami własnymi lub próbą wyeliminowania konkurencji. Alerty 1 3. Symptom 13a: Nadmierna koncentracja kapitału pozioma i pionowa
Symptom 13b: Istnienie powiązań kapitałowych z innymi branżami Nadmierna koncentracja kapitału może zapewnić jednemu lub kilku podmiotom uprzywilejowaną pozycję na rynku, co daje możliwość manipulacji wielkością produkcji energii oraz wysokością proponowanych cen. Powiązania kapitałowe z innymi branżami mogą umożliwić stosowanie zaniżonych cen energii w celu wyeliminowania konkurencji lub powodować transfer środków z sektora elektroenergetycznego do innych branż. Alerty 1 2. IV. Rynek bilansujący Symptom 14 Relacje inne niż pożądane W powyższym obszarze badaniu poddana jest wysokość cen w funkcji zapotrzebowania na energię elektryczną w tym segmencie rynku. Pożądaną relacją jest aby ceny energii elektrycznej na rynku bilansującym były zróżnicowane ze względu na zmiany dobowego i godzinowego zapotrzebowania na energię elektryczną. Alert 1 2. Symptom 15a: Redukcja ilości energii elektrycznej nabywanej w kontraktach bilateralnych spowodowana ograniczeniami systemowymi Symptom 15b: Redukcja ilości energii elektrycznej nabywanej w kontraktach bilateralnych spowodowana innymi ograniczeniami Symptom 15c: Nadmierny wzrost wolumenu obrotów na ryku bilansującym Zbyt duże obroty na rynku bilansującym oraz występowanie ograniczeń systemowych powodujących konieczność istotnych zmian w planowanym rozdziale obciążeń prowadzą do spadku wolumenu energii elektrycznej sprzedawanej w innych segmentach rynku (szczególnie na giełdzie energii) oraz wzrostu cen energii na rynku bilansującym. Alert 1. V. Obowiązkowe zakupy energii elektrycznej 1. Wywiązywanie się z obowiązku zakupu energii elektrycznej ze źródeł niekonwencjonalnych i odnawialnych przez PSE S.A., spółki dystrybucyjne oraz przedsiębiorstwa obrotu Symptom 16: Niewywiązanie się z obowiązku zakupu energii elektrycznej ze źródeł niekonwencjonalnych i odnawialnych Kontroli Prezesa URE podlegać będzie ilość zakupionej energii z zgodnie z limitem określonym w rozporządzeniu Ministra Gospodarki w sprawie obowiązku zakupu energii elektrycznej ze źródeł niekonwencjonalnych i odnawialnych oraz
wytwarzanej w skojarzeniu z wytwarzaniem ciepła, a także ciepła ze źródeł niekonwencjonalnych i odnawialnych oraz zakresu tego obowiązku. W przypadku stwierdzenia nieprawidłowości na przedsiębiorstwo obrotu zostanie nałożona kara. Alert 2. Symptom 17: Odmowa zakupu energii ze źródeł niekonwencjonalnych i odnawialnych Zjawisko to może być oznaką stosowania praktyk dyskryminujących niektórych wytwórców. Alerty 1 3.<> * * * Zaproponowany sposób monitorowania rynku energii elektrycznej pozwoli na aktywne włączenie się Prezesa Urzędu Regulacji Energetyki w procesy tworzenia i umacniania zachowań rynkowych przedsiębiorstw sektora energetycznego w Polsce. Jednocześnie stanowi on swoisty system wczesnego ostrzegania przed możliwością wystąpienia ewentualnych zagrożeń deformacji kształtującego się rynku.