Społeczeństwo Studia, prace badawcze i dokumenty z zakresu nauki społecznej Kościoła 111-112 ROK XXII (XVIII) 2012 nr 5 6
DYREKTOR Claudio Gentili WICEDYREKTOR Mario Toso SEKRETARZ REDAKCJI Davide Vicentini PREZES FUNDACJI GIUSEPPE TONIOLO Adriano Vincenzi REDAKTOR NACZELNY EDYCJI POLSKIEJ Zbigniew Borowik WYDAWCA Wersja włoska: FUNDACJA GIUSEPPE TONIOLO, WERONA, ITALIA http://www.fondazionetoniolo.it/ Wersja polska: KATOLICKIE STOWARZYSZENIE CIVITAS CHRISTIANA, WARSZAWA http://civitaschristiana.pl/ ZESPÓŁ REDAKCYJNY: Paweł Borkowski, sekretarz redakcji Zbigniew Borowik, redaktor naczelny Adam Wieczorek Tadeusz Żeleźnik ADRES REDAKCJI: ul. Wspólna 25, 00-519 Warszawa, tel. 22 58 65 142 e-mail: spoleczenstwo@iwpax.com.pl http://www.spoleczenstwo.civitaschristiana.pl WYDAWCA: Grupa Inco S.A. Instytut Wydawniczy Pax ul. Wspólna 25, 00-519 Warszawa tel. 22 58 65 142 e-mail: iwpax@inco.pl http://www.iwpax.pl Nakład: 500 egz. Druk i oprawa: Drukarnia im. Adama Półtawskiego ul. Krakowska 62, 25-701 Kielce
REDAKCJA A. Albertini / N. Ancora / V. Antonelli / A. Balsamo / O. Bazzichi / P. Borkowski / Z. Borowik / C. Carrara / P. Cerocchi / F. Cucculeli / C. Di Francesco / G. Mauri / F. Mazzocchio / M. Merigo / M. Orsi / M. Placido / E. Preziosi / L. Santolini / P. Sassi / G. Sturzo / D. Vincentini / L. Viscardi / G. M. Zanoni KOMITET NAUKOWY S. Bernal Restrepo, Papieski Uniwersytet Gregoriański, Rzym / U. Bernardi, Uniwersytet w Wenecji / V. Buonomo, Papieski Uniwersytet Laterański, Rzym / J. Y. Calvez, Centre Sevres, Paryż / G. Campanini, Uniwersytet w Parmie / P. Carlotti, Papieski Uniwersytet Salezjański, Rzym / C. Cavalleri, Studi Cattolici, Mediolan / M. R. Cirianni, Papieski Fakultet Nauk o Wychowaniu Auxilium, Rzym / E. Colom, Papieski Uniwersytet Świętego Krzyża, Rzym / F. Compagnoni, Papieski Uniwersytet Świętego Tomasza, Rzym / G. De Simone, Papieski Uniwersytet Laterański, Rzym / G. Dal Ferro, Instytut Nauk Społecznych N. Rezzara, Vicenza / G. Gatti, Papieski Uniwersytet Salezjański, Rzym / F. Gentile, Uniwersytet w Padwie / P. Gheddo, Papieski Instytut Misji Zewnętrznych, Rzym / G. Goisis, Uniwersytet w Wenecji / O. Ike, CIDJAP, Enugu, Nigeria / P. Jarecki, Biskup pomocniczy Archidiecezji Warszawskiej / S. Martelli, Uniwersytet w Palermo / J. Mejía, Archiwista i Bibliotekarz Biblioteki Watykańskiej / D. Melé, IESE Business School, Barcelona / F. McHugh, Von Huegel Institut, St Edmund's College, Cambridge / C. Moreda da Lecea, Uniwersytet Nawarry, Pamplona / I. Musu, Uniwersytet w Wenecji / A. Nicora, Przewodniczący APSA, Watykan / A. Poppi, Uniwersytet w Wenecji / V. Possenti, Uniwersytet w Wenecji / J. Schasching, Katolicka Akademia Społeczna, Wiedeń / M. Schooyanhs, Katolicki Uniwersytet w Louvain / M. Spieker, Uniwersytet w Osnabrück / K. Wroczyński, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II / S. Zamagni, Uniwersytet w Bolonii / S. Zaniinelli, Katolicki Uniwersytet Najświętszego Serca, Mediolan KORESPONDENCI S. Gregg, Grand Rapids, Michigan / J. Jelenic, Zagrzeb / T. Kim, Seul / S. Košč, Trnawa / S. Cornish, Sydney / V. Piesenko, Rostów nad Donem / E. Sotoniakova, Ostrawa / D. Valdés, Pinar del Rio / K. G. Michel, Würzburg
Od Redakcji SPIS TREŚCI Zbigniew Borowik 11 Nowa ewangelizacja sfery społecznej Claudio Gentili 13 Festiwal NSK i Rok Wiary Prace badawcze Bp Mario Toso 19 Jaką nadzieję przynosi ewangelizacja w sferze społecznej? Kard. Crescenzio Sepe 43 Nadzieja w obliczu kryzysu gospodarczego Studia Oreste Bazzichi 67 II Sobór Watykański w 50. rocznicę rozpoczęcia Ernesto Preziosi 79 Katolicy i polityka: diaspora, pluralizm, wartości Abp Henryk Muszyński 95 Geneza, założenia, treść i znaczenie wspólnego dokumentu Kościoła Katolickiego w Polsce i Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego (Wspólne Przesłanie do Narodów Polski i Rosji) Forum Ks. Adriano Vincenzi 123 Prezentacja II Festiwalu NSK Bp Francesco Moraglia 125 W obliczu kryzysu gospodarczego i społecznego 137 Nauka społeczna Kościoła, komunia i dialog wiary. Rozmowa z kard. Tarcisio Bertone Marco Vitale 143 Jakie idee odrzucić, aby wyjść z kryzysu? Luigi Giampaolino 155 Nowa świadomość społeczna dla ekonomii Alessandro Nitti 167 Nowe finanse Martino Merigo 177 Potrzeba nowego myślenia Giorgio Ambrogioni 183 Społeczno-etyczne zaangażowanie w biznesie Paolo Bedoni 193 Przyszłość spółdzielczości Bp Luigi Antonio Cantafora 197 Szkoła NSK w Lamezia Terme
5 Angelo Ferro 201 Długowieczność i wartości Bp Giuseppe Zenti 207 Homilia na zakończenie II Festiwalu NSK Ks. Adriano Vincenzi 211 Wnioski z II Festiwalu NSK Kronika Zbigniew Borowik 213 Etyka i ekonomia w świetle nauczania Benedykta XVI. Międzynarodowa konferencja naukowa w Bydgoszczy z okazji XXV Bydgoskich Dni Społecznych (11-12 czerwca 2012 r.) Ks. Andrzej Szafulski 217 Sesja naukowa na temat społecznego wymiaru wiary (Wrocław, 10 grudnia 2012 r.) Ks. Tomasz Głuszak 221 Konferencja naukowa Rok 1989 konsekwencje. Rola i miejsce Kościoła w życiu publicznym (Poznań, 11 grudnia 2012 r.) Dokumenty Ojciec Święty Benedykt XVI 227 Migracje: pielgrzymka wiary i nadziei. Orędzie na Światowy Dzień Migranta i Uchodźcy 2013 r. (12 października 2012 r.) Abp Józef Michalik, Przewodniczący KEP oraz Patriarcha Moskwy i Wszechrusi Cyryl I 233 Wspólne Przesłanie do Narodów Polski i Rosji (17 sierpnia 2012 r.) Książki Ks. Krzysztof Adamski 237 Rec.: T. Sedláček, Ekonomia dobra i zła. W poszukiwaniu istoty ekonomii od Gilgamesza do Wall Street, Warszawa 2012 Zbigniew Borowik 240 Rec.: Ks. S. Kowalczyk, Współczesny kryzys ideowo-aksjologiczny, Lublin 2011 Giuseppe Brienza 243 Rec.: V. Possenti, Nichilismo giuridico. L ultima parola?, Soveria Mannelli 2012 Materiały do formacji katolickospołecznej Oreste Bazzichi 245 Źródła nauki społecznej Kościoła: wypowiedzi Piusa XII z okresu II wojny światowej
SUMMARIES No. 5 6 (111 112), September-December 2012 Bp Mario Toso Jaką nadzieję przynosi ewangelizacja w sferze społecznej? Chrześcijaństwo spełnia wszystkie wymagania, żeby podtrzymać cywilizację miłości i przyczynić się do budowania rynków finansowych i walutowych użytecznych dla gospodarki realnej, rodzin, przedsiębiorstw i wspólnot lokalnych. Kultura chrześcijańska nie uważa pracy za coś nieważnego dla socjalizacji oraz realizacji dobra wspólnego. Dla chrześcijaństwa życie ludzkie jest dobrem nienegocjowalnym; obywatele nie są akcjonariuszami przedsiębiorstwa; ekonomia jest poddana etyce; praca jest dobrem fundamentalnym dla osoby i społeczeństwa; rodzina jest komórką wychowawczą społeczeństwa obywatelskiego i narodu oraz zasobem kapitału społecznego i ekonomicznego; ekonomia środowiskowa ma główny punkt w ekologii ludzkiej; Europy nie mogą tworzyć rynki, ale narody. What Kind of Hope Arises from Evangelizing Social Sphere? Christianity fulfills all requirements in order to support the civilization of love and contribute to building financial and monetary markets which are useful to real economy, families, enterprises, as well as local communities. Christian culture does not consider labour to be irrelevant to socialization and creating common good. As Christianity states, human life is a non-negotiable matter; citizens are not to be identified with shareholders; economy must be subject to morals; labour is a fundamental good for human person and society; family is an educational cluster of civil society and nation, as well as forming resources of social and economic capital; environmental economy must have human ecology as its basis; Europe should be constructed with nations, and not with markets. Kard. Crescenzio Sepe Nadzieja w obliczu kryzysu gospodarczego Wiara w Chrystusa bardzo pomaga chrześcijaninowi w poszukiwaniu prawdy zarówno o rzeczach istotnych, jak i dyskusyjnych. Poszanowanie prawa naturalnego i posługiwanie się prawym rozumem pozwala także niewierzącemu poszukiwać prawdyi prowadzić dialog ze wszystkimi. Taka droga jest podstawą rozwoju ludzkiego i zaangażowania w budowanie dobra wspólnego kraju, Europy i świata ze szczególną troską o najuboższych i najsłabszych. To jest owoc braterskiego ducha. Wszystkich nas łączy jedno przeznaczenie. Różnice i pluralizm nie mogą stać się przyczyną podziałów, ale powinny być motywem komunii. Trzeba je traktować jako bogactwo, z którego można czerpać dlawspólnego pożytku. To jest cud miłości, dzięki której ludzkość naprawdę się rozwinęła.
SUMMARIES 7 Hope in the Face of Economic Crisis To a large extent, faith in Jesus Christ aids Christians in the quest for truth, in regard to both essential and controversial matters. Respecting natural law and making use of righteous reason allows unbelievers to quest for truth and enter into a dialogue with anybody, too. Such an orientation provides basis for human development and involvement in building common good for one s country, Europe and all the world, with special care for the poor and the weak. This is the fruit of fraternal spirit. We are all united by the same destiny. Differences and pluralism cannot give rise to divisions; on the contrary, they should became a reason for communion. They should be considered a great wealth of public usefulness. This is a miracle of love, which has really allowed humankind to develop. Oreste Bazzichi II Sobór Watykański w 50. rocznicę rozpoczęcia II Sobór Watykański był wydarzeniem wyjątkowym, epokowym, pierwszym w historii Kościoła soborem o powszechnym uczestnictwie. Przede wszystkim zastosowano nową metodę: nie chodziło o potępienie błędów czy herezji ani o przeciwstawienie się prądom schizmatyckim, lecz o nowe potwierdzenie tożsamości chrześcijańskiej w historycznym i kulturowym kontekście ludzkości wielonarodowej, multikulturowej i wielowyznaniowej. Zaproponowano współczesnemu światu zbawienie Chrystusowe, posługując się nowym językiem nie był to język izolacji, ale dialogu ze światem. Wyrażano solidarność z losami, nadziejami i problemami współczesnego świata. Było to dla katolików wydarzenie o wielkim znaczeniu, także pod względem duchowym. The Commencement of the Second Vatican Council: the 50th Anniversary The Second Vatican Council was an extraordinary, epoch-making event, and the first council in the history of the Church to advance universal participation. Above all, a new method was implemented, one that was not aimed at condemning mistaken beliefs or heresies, or opposing schismatic movements, but intended to reassert Christian identity in the historical and cultural context of multinational, multicultural and multi-religious humankind. Christ s salvation was proposed to the contemporary world, with use of a new language. It was a language of dialogue with the world, and not one of isolation. Solidarity with destinies, hopes, and problems of the modern world was expressed. To Catholics, it was an experience of great importance, including its spiritual aspects.
8 Społeczeństwo 22 (2012) nr 5 6 Ernesto Preziosi Katolicy i polityka: diaspora, pluralizm, wartości Wielu obywateli zniechęciło się do polityki. Wytworzył się też indyferentyzm w odniesieniu do wartości, który szkodzi demokracji jako takiej. Niebezpieczeństwa podziału we wspólnocie chrześcijańskiej w obliczu wielości opcji politycznych mają też swoje konsekwencje. Między innymi obawa przed podziałami skłania wielu wierzących, w tym niemało duchownych, do nieuzasadnionego oddalania się od polityki. Z tego powodu brakuje bliższego zainteresowania się bieżącą debatą, a także nie docenia się historii politycznej katolików włoskich, która jest pomocna w zrozumieniu zdarzeń i koniecznych doświadczeń. Może to prowadzić do różnych form niewychowawczego pragmatyzmu. Catholics and Politics: Dispersion, Pluralism, Values A considerable number of citizens no longer wish to have any connection with politics because they disapprove it. A sort of indifference has arisen in terms of values, a fact which exerts a harmful influence over democracy itself. Other kinds of consequences derive from the danger of divisions inside the Christian community in face of numerous political options. For fear of divisions, many believers, a considerable number of clergymen among them, keep their distance from politics on an unjustified basis. This is the reason why the current debate is no longer a matter of serious interest, and why the political history of Italian Catholics is nowadays undervalued, though being helpful in understanding current events and necessary experiences. This may, in turn, lead to various forms of anti-educational pragmatism. Abp Henryk J. Muszyński Geneza, założenia, treść i znaczenie wspólnego dokumentu Kościoła Katolickiego w Polsce i Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego Wspólne przesłanie do Narodów Polski i Rosji, uroczyście podpisane przez abpa Józefa Michalika, przewodniczącego KEP, oraz patriarchę Moskwy i Wszechrusi Cyryla I w dniu 17 sierpnia 2012 r. w Warszawie, jest pierwszym tego rodzaju dokumentem w całej przeszło tysiącletniej historii naszych Kościołów i narodów. Ten fakt bez precedensu sprawił, że stało się ono przedmiotem żywego zainteresowania nie tylko przedstawicieli naszych Kościołów, ale także polityków w Europie, a nawet w świecie, jak również Stolicy Apostolskiej. Dokument ten, podobnie zresztą jak inne ważne wydarzenia, ma własną prehistorię. Jej poznanie może być pożyteczne dla głębszego zrozumienia jego treści.
SUMMARIES 9 Origins, Premises, Contents, and Significance of the Common Document of the Catholic Church in Poland and the Russian Orthodox Church The Common Message to the Nations of Poland and Russia was solemnly signed in Warsaw, on 17 August 2012, by the archbishop Józef Michalik, the head of Poland s Bishops Conference, and Ciril I, the Patriarch of Moscow and all Russia. This is the first document of that kind to appear during more than one thousand years of history of our Churches and nations. This unprecedented fact has made the document a matter of great interest not only to the members of both Churches but also politicians in Europe, or even all over the world, as well as the Holy See. Like other important facts, the document has its own prehistory, worth to become known in order to help us understand the contents of the document itself.
SKRÓTY UŻYTE W NINIEJSZYM NUMERZE CA Jan Paweł II, Encyklika Centesimus annus w setną rocznicę encykliki Rerum novarum, 1 maja 1991 r. CV Benedykt XVI, Encyklika Caritas in veritate o integralnym rozwoju ludzkim w miłości i prawdzie, 29 czerwca 2009 r. DCE Benedykt XVI, Encyklika Deus caritas est omiłości chrześcijańskiej, 25 grudnia 2005 r. GS Sobór Watykański II, Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes KKK Katechizm Kościoła Katolickiego KNSK Papieska Rada Iustitia et Pax, Kompendium nauki społecznej Kościoła LE Jan Paweł II, Encyklika Laborem exercens o pracy ludzkiej, 14 września 1981 r. LG Sobór Watykański II, Konstytucja dogmatyczna o Kościele Lumen gentium ND Kongregacja Nauki Wiary, Nota doktrynalna o niektórych aspektach działalności i postępowania katolików w życiu politycznym, 24 listopada 2002 r. NSK nauka społeczna Kościoła OA Paweł VI, List apostolski Octogesima adveniens z okazji osiemdziesiątej rocznicy ogłoszenia encykliki Rerum novarum, 14 maja 1971 r. ORP L Osservatore Romano wyd. polskie (1980-) PP Paweł VI, Encyklika Populorum progressio o popieraniu rozwoju ludów, 26 marca 1967 r. PT Jan XXIII, Encyklika Pacem in terris o pokoju między wszystkimi narodami opartym na prawdzie, sprawiedliwości, miłości i wolności, 11 kwietnia 1963 r. QA Pius XI, Encyklika Quadragesimo anno o odnowieniu ustroju społecznego i dostosowaniu go do normy prawa Ewangelii, 15 maja 1931 r. S Społeczeństwo. Studia prace badawcze dokumenty z zakresu nauki społecznej Kościoła (1995-) SC Benedykt XVI, Posynodalna adhortacja apostolska Sacramentum caritatis o Eucharystii, źródle i szczycie życia i misji Kościoła, 22 lutego 2007 r. SRS Jan Paweł II, Encyklika Sollicitudo rei socialis z okazji dwudziestej rocznicy ogłoszenia encykliki Populorum progressio, 30 grudnia 1987 r.
OD REDAKCJI NOWA EWANGELIZACJA SFERY SPOŁECZNEJ Zbigniew Borowik Redaktor naczelny Społeczeństwa Czy chrześcijaństwo zachowało jeszcze dziś swojązdolność cywilizacyjno-twórczą,czy też samo sprowadziło się do roli rezerwuaru dobrych uczuć? Jaki wpływ może mieć dziś Kościół rozumiany jako wspólnota wierzących na kształt budowanych instytucji i reguł rządzących ich funkcjonowaniem? Czy rzeczywiście wśród katolików powszechna jest świadomość, że wiara w pełni przyjęta, przemyślana, głęboko przeżywana i celebrowana nie może zostać pozbawiona swego wymiaru społecznego? Czy wiedzą oni, że uprzywilejowaną drogą prowadzącą do dojrzałej wiary jest poznanie i wprowadzanie w życie nauki społecznej Kościoła? Wreszcie czy zdają sobie sprawę, że obowiązek ewangelizacji sfery społecznej jest nakazem wynikającym z przyjęcia sakramentów chrztu i bierzmowania, a uchybienie mu naraża na szwank ich zbawienie? Te pytania stawia nam bp Mario Toso w swoim artykule poświęconym nadziejom wiązanym z nową ewangelizacją, która za sprawą tegorocznego Synodu Biskupów znów znalazła się w centrum uwagi Kościoła powszechnego i która nie może abstrahowaćodswojegowymiaruspołecznego. Autor nie ukrywa, że nadzieje na przezwyciężenie trwającego w Europie kryzysu wiązane są właśnie z dziełem nowej ewangelizacji na polu społecznym. Interesują go zwłaszcza trzy zagadnienia, w których kryzys dał o sobie znać praca, finanse i demokracja. Nie może być tak, że wychodzenie z kryzysu odbywa się kosztem praw społecznych i osiągnięć państwa socjalnego. Praca nie może być uznana za zbędny wymiar ludzkiej egzystencji, finanse muszą służyć realnej gospodarce, a nie spekulacji, natomiast demokracja jako gwarant państwa prawa nie może być pozbawiona wspólnie uznawanej miary prawdy i dobra. Naprawdę warto przeczytać ten artykuł.
12 Społeczeństwo 22 (2012) nr 5 6 W tym roku mija 50. rocznica rozpoczęcia obrad II Soboru Watykańskiego. Oreste Bazzichi w okolicznościowym artykule przypomina motywy zwołania soboru i jego zasadnicze przesłanie, zwracając uwagę,żebył to pierwszy sobór, który nie zebrał się wcelu potępienia herezji i błędów, ale potwierdzenia chrześcijańskiej tożsamości w całkowicie nowym kontekście historycznym i kulturowym. Godne polecenia są także rozważania Ernesto Preziosi ego na temat sytuacji, w jakiej znalazł się katolicyzm polityczny we Włoszech. Diaspora i pluralizm kierunków zaangażowania nie wydają się służyć sile jego oddziaływania. Z drugiej strony nierealny wydaje się powrót do przeszłości, czyli do jednej partii o inspiracji chrześcijańskiej. Trudności związane z łączeniem nienegocjowalnych wartości takichjakżycie i godność człowieka, małżeństwo i rodzina oparte na związku kobiety i mężczyzny, promocja dobra wspólnego z relatywności polityki, w obrębie której wszystko jest dziś negocjowane, wskazuje na stale rosnące znaczenie sztuki mediacji, która tak naprawdę jest elementem tożsamości chrześcijanina, bo wywodzi się od samego Chrystusa-pośrednika. Polskim akcentem w tym numerze jest artykuł abpa Henryka Muszyńskiego opisujący w szczegółach genezę i znaczenie Wspólnego Przesłania do Narodów Polski i Rosji, które zostało podpisane w sierpniu br. przez Przewodniczącego Konferencji Episkopatu Polski abpa Józefa Michalika i Patriarchę Moskwy i Wszechrusi Cyryla I. Artykuł ten w pełni oddaje intencje, jakimi kierowały się oba Kościoły podpisujące ten dokument. * Serdecznie witamy w gronie Komitetu Naukowego naszego czasopisma dwóch nowych członków: ks. bpa dr Józefa Kupnego, przewodniczącego Rady ds. Społecznych KEP, oraz ks. dr. hab. prof. KUL Stanisława Fela, kierownika Katedry Katolickiej Nauki Społecznej i Etyki Społeczno-Gospodarczej na Wydziale Nauk Społecznych KUL. Mamy nadzieję, że ich obecność przyczyni się do rozwoju i szerszej percepcji naszego czasopisma.
OD REDAKCJI FESTIWAL NSK I ROK WIARY Claudio Gentili Dyrektor La Società Drugie wydanie Festiwalu Nauki Społecznej Kościoła (Werona, 14-16 listopada 2012 r.) zakończyło się wnioskiem: katolicy już są zaangażowani w tylu dziedzinach ekonomia, finanse, sprawy społeczne, polityka a powinno przybywać katolików, którzy potrafią łączyć na co dzień inspirację pochodzącą z wiary i praktykę i opowiadają się za Chrystusem, realizując Ewangelię w rodzinie, szkole, miejscu pracy. Niniejszy, podwójny numer naszego czasopisma wypełniają materiały z II Festiwalu NSK. Są to liczne świadectwa zaangażowania i oddania, które na festiwalu umiano sobie przyswoić świadectwa nauczycieli akademickich, przedsiębiorców, spółdzielców, studentów, kobiet, bankierów. W sumie prawdziwa mozaika doświadczeń, refleksji, przeżyć, które festiwal mógł promować i podzielać w czasie, kiedy kraj jest nękany dysputami o przywództwie starych i nowych partii, zrażony ciągłymi skandalami w polityce, zaaferowany tym, żeby dociągnąć do końca miesiąca i nie popaść w rozpacz. W zeszłym roku I Festiwal NSK całkowicie orientował się ku przyszłości, stawiając w centrum nową refleksję w sytuacji powszechnego braku myślenia. W tym roku skupiono się na sprawach teraźniejszych, na narzędziach, które teraz mamy do dyspozycji, żeby wyjść z kryzysu i na nowo odkryć sens dla człowieka zagubionego, ale nie obojętnego na własną duchowość oraz swój stosunek do Boga i do tych, których wolno mu nazywać braćmi. Festiwal w Weronie w 50-lecie II Soboru Watykańskiego i tuż przed inauguracją Roku Wiary potwierdził, że NSK jest pusta bez
14 Społeczeństwo 22 (2012) nr 5 6 mocnych odwołań do doświadczenia Chrystusa w historii, bez chrześcijańskiej inspiracji właśnie. Refleksja nad stosunkiem wiara NSK to szczególna cecha, którą festiwal zachował. Nie sprowadzał się do próżnej dyskusji o zadaniach w dziedzinie polityki, finansów, gospodarki. Do takiej właśnie dyskusji przywykł świat katolicki, któremu oferowano już tyle wartości nie mających wspólnych odniesień, nie dających żadnego azymutu mogącego ukierunkować zdezorientowane społeczeństwo. Odwołanie się do obowiązku nie wystarcza. Obowiązek odczuwa się prawie jak przymuszenie z zewnątrz, jako danie w zastaw czegoś z siebie za większe dobro. Natomiast inspiracja jest pierwszym ruchem serca, pochodzącym od wewnątrz i aspirującym do współdziałania z Bogiem, jak uczy teologia. Współdziałać z Bogiem to tyle, co czynić orędzie ewangeliczne aktualnym. Nadzieję daje nam znowu Rok Wiary. Festiwal przygotował uczestników do odkrycia nowej ewangelizacji, co będzie można wyczytać w magistralnym wykładzie bpa Mario Toso, zamieszczonym w dziale Prace badawcze. Refleksje zrodzone i podzielane w drugiej edycji festiwalu ukazują wielkie znaczenie nowości zapoczątkowanej w zeszłym roku, kiedy dzięki wystąpieniom kard. Tarcisio Bertonego i prof. Vittorio Possentiego udało się wytyczyć drogę do prawdziwego odkrycia na nowo profetycznej roli wierzących w świecie. Nie może ona przybierać masek z teatrzyku, do jakiego media i opiniotwórczy komentatorzy chcą sprowadzić zjawiska społeczne. Już w ubiegłym roku uniknęliśmy wpadnięcia do maszynki mielącej przypadkowość. W tym roku chcieliśmy zwrócić uwagę na potrzebę odrzucenia banałów i dyktatury potocznej opinii oraz na potrzebę wyrabiania nowego myślenia, zwłaszcza o delikatnych procesach regulujących finanse i gospodarkę, ale tak, żeby nie być wciąż niewolnikami nudnych dyskusji o kursach walut i żeby stawiać wciąż człowieka w centralnym punkcie perspektywy. Dzięki temu było to doświadczenie nader odległe od deklaracji obliczonych na krótki okres, nacechowane dalekowzrocznością pytań,
Claudio Gentili / Festiwal NSK i Rok Wiary 15 które spotykają się ze zdolnością rozmówców do dawania odpowiedzi, do podjęcia odpowiedzialności. Tego bardzo potrzeba dla tych opornych Włoch, które wciąż tracą powagę, kręcąc się wokół siebie i nie umiejąc ruszyć do przodu. Jesteśmy krajem o złych przyzwyczajeniach, które mogą nas pognębić. Nie potrafimy myśleć i stawiać pytań, a w zamieszaniu na jednym poziomie stawiamy fundamentalne wymiary społeczeństwa obywatelskiego, mieszamy solidarność z opiekuńczością, nie odróżniamy personalizmu od indywidualizmu, nie uznajemy pomocniczości jako czynnika rozwoju obywateli i ciał pośrednich. Włochy stały się nieodpowiedzialne. Nie mają odwagi, żeby rozwijać zostawione przez naszych ojców dziedzictwo ekonomiczne i wartości społeczne. Zostaje wielki ciężar na przyszłość dla kobiet i młodych. Nowe pokolenia będą szczęśliwe, jeśli utrzymają poziom życia swoich rodziców. Nasze dzieci są skazane na to, żeby żyć z trzecim największym długiem publicznym na świecie. We Włoszech młodzi i kobiety będą musieli zaciskać zęby i wytrzymać w kraju niegościnnym, gdzie narosło systematyczne oszustwo wobec nich bez demaskowania, skandali, wstydu. W tym narastającym spustoszeniu moralnym i społecznym NSK może oddziałać jak życiowa energia dla nowego społeczeństwa. Dziedzictwo NSK jest do dyspozycji wszystkich, którym leży na sercu dobro wspólne, prawdziwe, a nie to z reklam wyborczych. Należy to dziedzictwo przyswoić sobie jak najszybciej, gdyż jest w nim nie recepta na wzrost, na opiekę, ale konkretna, żywa nadzieja. To dlatego prawdziwymi bohaterami II Festiwalu NSK byli właśnie młodzi i kobiety, pierwsze ofiary tej przewrotnej gry, w którą dzisiejsze społeczeństwo dało się naiwnie wciągnąć. Wszystkich poruszyła historia członkiń spółdzielni z Emilii- -Romanii, które założyły przedsiębiorstwo i zaangażowały do swojej działalności własne rodziny, żeby nie dać się złapać w pułapkę: być matkami albo robić karierę. Każdego, kto był na festiwalu, krzepiła stała, dyskretna i wywierająca wrażenie obecność członków Ruchu Studentów Katolickich (MSC): umożliwili oni
16 Społeczeństwo 22 (2012) nr 5 6 zachowanie świadectw osób przemawiających, robiąc wywiady i sondaże, które będą punktami odniesienia dla przyszłych refleksji. Rozgrzewała serca obecność wysokich przedstawicieli hierarchii kościelnej, którzy towarzyszyli uczestnikom w refleksjach duchowych i celebracjach, otwierając umysły na myślenie, w którym odnowa duchowa jest fundamentem odnowy społeczeństwa. Jedna rzecz była jasna: NSK nie jest córką mniejszego boga czy myśli już odrzuconej i dekadenckiej. Jeśli Włochy i współczesna Europa skazują na śpiączkę chrześcijański etos, który naznaczył ich historię i perspektywy, to NSK rozbrzmiewa na nowo jako powszechny budzik, odnawiając sens życia z drugimi. Festiwal NSK był bardzo pożytecznym ćwiczeniem w ramach tego sensu, które może mieć wielorakie, pozytywne konsekwencje, gdy chodzi o przyszłość katolików w naszym kraju. Festiwal NSK może pomóc w odnalezieniu natchnienia miłości, którą Benedykt XVI profetycznie przywołał w tytułach dwóch swoich encyklik. Ona umacnia na duchu wierzącego, gdyż ze wszystkimi swoimi trudnościami i utrapieniami ma on iść do świata, ażeby go ulepszać. Nasz kraj powinien na nowo odkryć orientującą siłę miłości, która została poddana wiwisekcji i pomniejszona w swoim znaczeniu. Dzisiaj miłość-miłosierdzie to bigoteryjny akt oddania temu, kto potrzebuje, czegoś ze swojego nadmiaru. Caritas, która powinna charakteryzować chrześcijanina i sam jego język, wypełnia sens działania w świecie. Jest prawdziwym synonimem miłości do drugiego. Jest to agape w najwznioślejszym znaczeniu tego słowa. To przypominał aż do końca nieodżałowany kard. Martini (który sam padł pośmiertnie ofiarą spekulacji w wielu mediach, destrukcyjnie upraszczających rzeczywistość). W pełnej zgodzie z myślą Benedykta XVI kard. Martini każe uważać na niebezpieczeństwo fikcji miłości: ona wykracza daleko poza uśmiechy i grzeczności, poza filantropię, do której dominująca myśl chce sprowadzić chrześcijaństwo; jest to ta sama myśl, która chce tworzyć podziały i rozłamy w Ludzie Bożym.
Claudio Gentili / Festiwal NSK i Rok Wiary 17 Na festiwalu nie było ani fikcji, ani rozłamów. Było ciągłe dążenie do uznania drugiego, owo zalecenie: W okazywaniu czci jedni drugich wyprzedzajcie (Rz 12, 10), czego Paweł Apostoł żądał od Rzymian 2000 lat temu. Było żywe świadectwo Kościoła zjednoczonego, w ciągłości z jego historią bogatą w charyzmaty i różnorodne wyrazy, Kościoła, który nie tylko ocala się przed myślą dominującą, ale umie być czymś o wiele więcej niż alternatywą dla niej: umie być manifestacją łaski, braterstwa, radości z udziału, ze zwycięstwa nad lenistwem i smutkiem dzisiejszego życia. Festiwal NSK rozpalił na nowo nadzieję tych, którzy go obserwowali i brali w nim udział. Będzie tak oddziaływał również na tych, którzy przejmą zdolność innego myślenia, już rozwijanego i powszechnie podzielanego. Rok Wiary został więc rozpoczęty przez prawdziwe wydarzenie ludowe, które sprawiło, że duchowość wyszła za bramy kościołów i rozprzestrzeniła się w spółdzielniach, szkołach, przedsiębiorstwach, na ulicach, placach, między ludźmi. Kościół i nasz kraj potrzebują takich przykładów, takiego owocu inspiracji odradzającej się wiary i nowej ufności pokładanej w bliźnim, jakiej dawno się nie widziało. Toteż festiwal może nawet przerażać tych, którzy zaangażowali się intensywnie w najróżnorodniejsze działania społeczne i ekonomiczne, ale nie potrafią wyjść poza aktywność, są zamknięci w sobie, niezdolni otworzyć się na drugiego. Wzrost uczestnictwa w drugim wydaniu festiwalu pokazuje, jak atrakcyjne jest inne myślenie, jak żywy jest duch chrześcijański, który napełnia i ożywia wszystko, co się robi od codziennych spraw po aktywność społeczną. Odnajdując tego ducha, wspólnego wierzącym i ludziom dobrej woli, można będzie zbudować inne społeczeństwo i natchnąć świat, przynieść mu ducha, którego potrzebuje, żeby się odrodzić. Tłum. Tadeusz Żeleźnik
18 Społeczeństwo 22 (2012) nr 5 6
FORUM NAUKA SPOŁECZNA KOŚCIOŁA, KOMUNIA I DIALOG WIARY ROZMOWA Z KARD. TARCISIO BERTONE Świat pogra żył się w kryzysie. Kryzys to słowo, które dzisiaj powtarza się najczęściej. Jakie, zdaniem Waszej Eminencji, nowe sensy i odniesienia sa potrzebne nam wszystkim i każdemu z osobna? Słowo kryzys stało się kluczem, częstokroć jednak towarzyszy mu tylko jeden przymiotnik kryzys gospodarczy. Wiele się mówi o kryzysie gospodarczym, ale dobrze już wiemy, że kryzys jest również etyczny czy moralny. Jesteśmy o tym przekonani, tak jak wielu ekonomistów; o tym też mówi Papież. Z pewnością podłożem tego kryzysu jest przerost finansów spekulacyjnych, których znamieniem jest zysk, egoizm instytucjonalny i grupowy i związane z tym cele. Mamy wypaczone spojrzenie na rynek. Niemniej problem tkwi w decyzjach, które podejmują ludzie, finansiści, rządy. Kryzys jest więc problemem ludzkim, problemem sumienia; jest też problemem politycznym, gdyż decyzje polityczne wpływają na konkretne sytuacje, które realnie niszczą dobrobyt i egzystencję osób, rodzin, przedsiębiorstw. Dlatego rozwiązanie przyjdzie, owszem, w postaci projektów ekonomicznych, w postaci nowych pomysłów na uporządkowanie rynków, ale przede wszystkim będą to projekty polityczne na miarę ludzi, rodzin, wspólnot. Chodzi zatem nie tyle o sterowanie, wydatki, konsumpcję, ile o decyzje ześrodkowane na projektach ludzkich. Dobrze objaśnił to Papież w Caritas in veritate, kreśląc wizję nowego humanizmu, nowego porozumienia społecznego. Nie może w nim zabraknąć wymiaru politycznego, w którym przede wszystkim mieści się wszelka odpowiedzialność za sprawy dobra wspólnego. Jeżeli kryzys ma charakter etyczny, to w centrum należy umieścić osobę ludzką i pracę, gdyż dzięki pracy osoba ludzka realizuje się wpełni. Ten dwumian osoba ludzka praca powinien
138 Społeczeństwo 22 (2012) nr 5 6 znaleźć się w centralnym polu refleksji, debaty problemowej i planów na przyszłość. Nie można brać pod uwagę jedynie finansów ikonsumpcji. Wydaje się, że aby stawić czoło dzisiejszym problemom, należy dokonać zasadniczej przemiany. Jak można by zapocza tkować nowa, odmienna myśl? Odmienną myśl czerpiemy z objawienia Bożego, z myśli Bożej. A zatem, jak wielokrotnie powtarzał Ojciec Święty, powinniśmy w centrum ludzkości, pośród interesów i jednostek, na nowo umieścić Boga. Musimy przywrócić Bogu centralne miejsce w życiu i społeczeństwie, a zarazem nie możemy zapominać o osobie ludzkiej, zwłaszcza najsłabszej. Kościół zawsze głosił, że podstawowym wyznacznikiem konkretnej realizacji dobra wspólnego jest działanie na rzecz poprawy losu najmniejszych, najsłabszych. Jeżeli nie pozwalamy najsłabszym na rozwój, jeżeli najsłabsi i najbiedniejsi coraz bardziej ubożeją i umacnia się oligarchia bogaczy, to nie rozwiążemy problemów. Najważniejsze jest zatem przyznanie centralnego miejsca Bogu i osobie ludzkiej, zwłaszcza najsłabszej, bezbronnej i najbardziej potrzebującej. Czy Wasza Eminencja sa dzi, że upadek moralności może być jedna z przyczyn współczesnego kryzysu finansowego? Już o tym mówiłem: za każdym kryzysem gospodarczym i każdą decyzją ekonomiczną znajduje się czynnik etyczny. O tym również uczył już Luigi Einaudi, wybitny włoski ekonomista. Kościół powtarza to we wszystkich swoich dokumentach z zakresu nauczania społecznego, powtarza to papież Benedykt XVI. W swojej ostatniej encyklice napisał, że każde myślenie ekonomiczne z konieczności odsyła do jakiegoś etosu, do jakiejś formy szacunku dla osoby, wspomagania osoby i relacji międzyosobowych. Ściślej mówiąc, ten kryzys rodzi się zbłędnej etyki jeśli można ją tym mianem określić z etyki nihilistycznej, indywidualistycznej i egoistycznej. Nieliczni w duchu klasycznego utylitaryzmu próbowali
Nauka społeczna Kościoła, komunia i dialog wiary 139 osiągnąć swoje cele i ujmijmy to w ten sposób obmyślili i wprowadzili święte obrzędy, święte teksty, które z pozoru były niepodważalne i niezawodne, a tymczasem okazały swoją ulotność. Trzeba bowiem pamiętać, że nie tylko rynki są zmienne, ale także twierdzenia, powszechnie panujące dogmaty, a nade wszystko finansiści. Należy zatem przypominać o doniosłości etyki i powrócić do etyki opartej na koncepcji osoby zgodnie ze stwórczym zamysłem Boga, aby tworzyć gospodarkę w duchu pomocniczości, odpowiedzialności i solidarności. W jaki sposób Kościół traktuje te trudności? Kościół ma przedstawicielstwa, które bezpośrednio rozeznają sytuację. Parafie, placówki Caritas, ośrodki spotkań rozpoznają przypadki wymagające natychmiastowej interwencji i pomocy. Kiedy Kościół ma do czynienia z takimi wypadkami, nie tylko od razu je rozpoznaje, lecz także uruchamia środki dla przezwyciężenia trudności. Są to środki chrześcijańskiego miłosierdzia, solidarności, pochodzące od wspólnot chrześcijańskich i samego Kościoła z jego instytucjami, również o zasięgu międzynarodowym. Musimy stwierdzić, że Kościół w porównaniu ze wszystkimi instytucjami światowymi najwięcej pracuje na rzecz najmniejszych. Równocześnie zachęca rządy do przeciwdziałania takim zjawiskom. Wskazuje na stany potrzeby i braki ustawodawcze, choć rozwiązania techniczne pozostawia rządzącym. We wrześniu 2012 r. w Weronie odbywa się II Festiwal Nauki Społecznej Kościoła. Dlaczego uczestnictwo w nim jest ważne? Czy NSK może się obyć bez doświadczenia wiary? Festiwal NSK jest pomysłem oryginalnym i bardzo udanym. Widzieliśmy festiwal ubiegłoroczny, widzieliśmy, że dzięki niemu ukazuje się nauczanie Kościoła, myśl Kościoła w problematyce społecznej, ekonomicznej i politycznej. Festiwal jest okazją do spotkania dla katolików starających się działać na polu gospodarczym, obywatelskim i społecznym, a także dla niekatolików chęt-
140 Społeczeństwo 22 (2012) nr 5 6 nych do prowadzenia dialogu. To jest sposób na manifestowanie idei i planów, wynoszenie ich na forum, przedstawianie ich światu. Festiwal pokazuje, że NSK jest spoiwem łączącym katolików aktywnych społecznie i politycznie. W ten interesujący sposób potwierdzamy istotność wiary, jedność wiary i życia, spójność koncepcji pochodzącej z wiary, z ducha wiary opartego na słowie Bożym, czyli na Ewangelii, na jej doniosłości; z drugiej strony mamy konkretne zastosowanie do życia, nie tylko osobistego i rodzinnego, lecz także społecznego i politycznego. Wreszcie jest to płaszczyzna dialogu z wieloma ekonomistami, aktywnymi ludźmi dobrej woli, którzy są razem w Kościele albo nawet poza Kościołem, ale wspólnie pracują dla dobra ogółu, a nie dla interesów osobistych czy branżowych. Prosimy o pozdrowienie dla prelegentów, którzy występuja na II Festiwalu NSK, i dla licznych uczestników. Osobiście życzę sobie, aby wiele osób wzięło udział w festiwalu. Jest to bowiem czas komunii i dialogu wiary, moment wspólnego pogłębiania świadomości. Wydaje mi się, że jest to również etap drogi społeczeństwa włoskiego, które powinno jednoczyć siły. Słyszymy to wielokrotnie: jedność zwycięża, a zatem nie dajmy się podzielić czy przeciwstawiać sobie nawzajem. Z takich intensywnych doświadczeń jak festiwal wychodzi się zawsze ze świeżą energią, z nową odwagą. Życzę więc prelegentom, by byli twórczy, a nie odtwórczy, choć każdy z nich ma swój bagaż, swoje pomysły do przekazania, nad którymi pracował w ciągu długich lat namysłu i nauczania. Zachęcam do innowacyjności i do odwagi w tej dziedzinie. Zachęcam też do ufnego myślenia, że tę kryzysową sytuację da się przezwyciężyć. Włochy bowiem, tak jak inne kraje, to wielki obszar z zasobami, przede wszystkim w postaci twórczej inteligencji młodych i mniej młodych, którzy zdobyli doświadczenia w tej dziedzinie. Trzeba też przedstawiać konkretne przykłady przedsięwzięć, które mogłyby dać impuls do prawdziwego ożywienia.
Nauka społeczna Kościoła, komunia i dialog wiary 141 Czego Wasza Eminencja życzyłby tej młodzieży, przygotowuja cej przyszłość dla siebie i swoich rówieśników? Życzę sobie, by wielu młodych wzięło udział w Festiwalu NSK, tak jak poprzednio; by pociągnęły ich przykłady i propozycje ekspertów, osób, które pracowały w dziedzinie NSK i które w swoim życiu i działalności gospodarczej w pełni urzeczywistniały NSK. Życzę sobie, by młodzi rozwijali się przede wszystkim przez należyte wypełnianie obowiązków w trakcie nauki, a więc w okresie kształcenia się i formowania. Niech zdobywają prawe sumienie, awięcpoczuciesłużby na rzecz dobra wspólnego, świadomość bycia pierwszoplanowymi podmiotami w społeczeństwie zgodnie z zasadami i wytycznymi, które dała Konferencja Episkopatu Włoch w programie duszpasterskim na te lata: Dobre życie według Ewangelii. Niech u młodych ludzi tworzy się taka świadomość i zdolność do służby. Chciałbym przypomnieć słowa wielkiego ekonomisty Giuseppego Toniolo, który niedawno został beatyfikowany. Pod koniec XIX w. pisał on: Studia powinny być wielką podstawą dla przyszłości katolickiego ruchu społecznego we Włoszech. Nikt lepiej od Waszej Ekscelencji pisał do pewnego biskupa nie rozumie doniosłości chrześcijańskiej wiedzy. Chrześcijańskie poznanie ma zasadniczą wartość. Toniolo życzył sobie, żeby młodzi ludzie zdobywali chrześcijańską wiedzę, którą trzeba odzyskiwać w naszym kraju, ale i w całej Europie pośród szerzącego się racjonalizmu. Pisał to w 1890 r. Pomyślmy teraz, jakie idee i jaka świadomość szerzą się w naszym kraju,zwłaszcza wśród młodzieży, która żyje w sposób lekkomyślny, zatracając się w różnych formach konsumizmu nielicujących z godnością osoby ludzkiej. Wielki Toniolo mówił otym,żeby podjąć myśl chrześcijańską iuczynićzniej sposób na życie, życiowe zaangażowanie. Mam nadzieję, że młodzi pójdą za tą wskazówką bł. Toniola. Oprac. Departament Komunikacji Ruchu Studentów Katolickich (MSC) Tłum. Paweł Borkowski
142 Społeczeństwo 22 (2012) nr 5 6
FORUM JAKIE IDEE ODRZUCIĆ, ABY WYJŚĆ Z KRYZYSU? Marco Vitale Amerykański kryzys finansowy i następujący po nim ogólny kryzys finansowy oznacza także upadek tej wizji ideologicznej, która zapanowała w ekonomii światowej w ostatnich 20 latach. Była ona upowszechniana w świecie przez neokonserwatystów amerykańskich, przez amerykańskie banki inwestycyjne, przez ich rzeczników na uniwersytetach na całym świecie i przez wielkie agencje doradcze. Mówiono, że pełna deregulacja rynków przyniesie wydajność i dobrobyt dla wszystkich teraz wiemy, że nie jest to prawdą. Mówiono, że darwinizm społeczny jest motorem rozwoju i że solidarność społeczna jest czynnikiem negatywnym teraz wiemy, że nie jest to prawdą. Mówiono, że różnice ekonomiczne między najbogatszymi i najsłabszymi powinny narastać, a nie zmniejszać się, żeby stwarzać nowy bodziec dla rozwoju teraz, kiedy te różnice w USA i krajach zamerykanizowanych, jak Włochy, są największe w ostatnich 80 latach, wiemy, że to nie jest prawdą. Mówiono, że trzeba prywatyzować wszystko, żeby nie być ofiarą nieskutecznego państwa teraz wiemy, że nie jest to prawdą, skoro rządy amerykański i brytyjski oraz inne musiały mocno interweniować, żeby ratować zupełnie prywatne banki i firmy ubezpieczeniowe i w ogóle rynek przed upadkiem. Mówiono, że tylko rynek powinien rządzić społeczeństwem teraz wiemy, że nie jest to prawdą. Mówiono, że tylko rynek powinien podtrzymywać społeczeństwo, bez innych systemów scalających tkankę społeczną, że rynek jest wszystkim i że wszystko inne powinno być mu podporządkowane teraz wiemy, że to nie jest prawdą. Mówiono, że w centrum systemu, jego siłą napędową, powinien być zysk
144 Społeczeństwo 22 (2012) nr 5 6 kapitałowy (capital gain) teraz wiemy, że to nie jest prawdą. Mówiono, że globalizacja po amerykańsku powinna być dobra dla wszystkich, gdyż jest to najlepszy ze światów teraz wiemy, że to nie jest prawdą. Mówiono, że USA są tak silne nie tylko militarnie, ale i finansowo, że niczego nie potrzebują i że zawsze będą szły własną drogą teraz wiemy, że to nie jest prawdą. Jak zawsze zatem, gdy jest jakiś wielki zamęt gospodarczy, jest też upadek całej koncepcji, systemu myślenia. Teraz wiemy, że tamto wszystko nie jest prawdą lecz nie chcemy tego uznać. Olbrzymia większość przedstawicieli nauk ekonomicznych i społecznych szybko stanęła w szyku, wznosząc mur dla obrony systemu i uniemożliwienia ucieczki do przodu. Naturalnie, istnieją ważne, choć niezbyt liczne wyjątki (mam przyjemność przypomnieć przede wszystkim Stefano Zamagniego) 1, ale panująca zasada pozostała ta sama tego, co jest w spokoju, nie ruszać. Na szczęście jednak nie ma tego spokoju. To było od razu jasne i już w 2009 r. mogłem ogłaszać alarm dla systemu, który nie chciał dostrzec głębokiego kryzysu i konieczności nowych paradygmatów kulturowych, aksjologicznych, a także technicznych. Najsilniejszą partią na tym polu była ta, którą nazwałem konserwatywnymi minimalistami 2.Cała logika konserwatywnych minimalistów, niezależnie od takiego czy innego akcentu, trzyma się dość jednolitego schematu, obejmującego trzy punkty: kryzys jest zasadniczo skutkiem błędów w ocenie technicznej; kryzys był całkowicie nieprzewidywalny; zatem nie trzeba niczego zmieniać ani w organizacji ekonomiczno-społecznej, ani w sposobie myślenia trzeba tylko czekać, aż kryzys minie, może pod wpływem jakichś bodźców fiskalnych. Ta partia, mocno ideologiczna, była we Włoszech reprezentowana przez Guido Tabelliniego, który w 2009 r. podsumował ważną debatę na łamach Il Sole 24 Ore 3 w takich pamiętnych i wybiegających daleko w przyszłość słowach: Jak wspominany będzie obecny kryzys w dziełach z historii ekonomii? Jako kryzys systemowy i punkt zwrotny, czy jako chwilowy, rychło opanowany
Marco Vitale / Jakie idee odrzucić, aby wyjść z kryzysu? 145 incydent, będący następstwem zbyt szybkiej innowacji w dziedzinie finansowej? Jeśli patrzeć na przyczyny kryzysu i na to, jaką naukę z niego wyciągnąć, to bez wątpienia poprawna jest druga odpowiedź. W największym skrócie, kryzys wywołały pewne specyficzne problemy w funkcjonowaniu i regulacji rynków finansowych, a zaostrzył się on jeszcze na skutek całej serii błędów w zarządzaniu nim. [...] Czy będzie druga rewolucja (taka jak w latach 30.) w poglądach ekonomistów, jeśli chodzi o zadania polityki gospodarczej i funkcjonowanie gospodarki rynkowej? Sądzę, że nie. Nauki, które można z tego kryzysu wyciągnąć, chociaż ważne, są bardziej ograniczone. Dotyczą głównie funkcjonowania pewnych aspektów rynków finansowych, a szczególnie zarządzania ryzykiem i układu regulacji finansowej. Ale nie będzie istotnej rewizji celów polityki finansowej ani podstawowych pojęć określających funkcjonowanie gospodarki rynkowej. Temu brakowi myśli przeciwstawiłem myślenie Luigiego Einaudiego o kryzysie z lat 20. i 30.: Jak można było sądzić, że kryzys jest jakimś złym urokiem i że na skutek poruszenia jakimś papierowym przełącznikiem ten zły urok pryśnie? Za każdym razem, gdy zawali się budynek, sprawdza się fakty, a te mówią o zarządcach i przedsiębiorcach niekompetentnych, nierozważnych lub nieuczciwych. Przedsiębiorstwa kierowane przez ludzi kompetentnych i rozumnych przechodzą ciężkie chwile, ale trwają. Kupę gruzów natomiast ma ten, kto działał z rozmachem po zaciągnięciu długów, kto w celu podtrzymania papierowej budowli sfabrykował inny papier i sprzedał go połowie świata i kto zamiast dokładać starań, żeby wynaleźć i zastosować nowe urządzenia techniczne albo doskonałe metody pracy i organizacji, zyskuje jeszcze aplauz i korzyści, wymyślając łańcuchy spółek, uposażenia dla nieistniejących administracji, eleganckie rewaloryzacje dziedzicznych dóbr. Urok jest, nie został jeszcze przełamany, ale to jest urok głupców, drani i pyszałków. Wrzucenie papierów, chociażby papierów międzynarodowych, w świat, z którego głupcy, dranie i pyszałki nie zostali jeszcze całkowicie przegnani, nie leczy
146 Społeczeństwo 22 (2012) nr 5 6 choroby, ale jeszcze ją zaostrza. Nie potrzeba euforii z powodu papierowego pieniądza, ale potrzeba żalu, skruchy i karania grzeszników oraz twórczego wykorzystania pozostałych przy życiu. Poza katechizmem świętego Kościoła rzymskiego nie ma zbawienia. Z kryzysu można wyjść tylko w jeden sposób wyrzekając się wady i praktykując cnotę. Dodałem: Trzeba zaprzestać wprowadzania ludzi w błąd i nie kazać im wierzyć, że rząd ma magiczne sposoby, żeby odwrócić bardzo ciężkie konsekwencje kryzysu takiego jak obecny. Rządy mogły zapobiec powstaniu tak poważnego kryzysu, który jest konsekwencją nieodpowiedzialnej wizji rozwoju, blefu papierowej ekonomii, bankowej gigantomanii, dzikiej deregulacji finansowej (banki pozostały regulowane, ale cały fortel polegał na tym, że przeniosły poza obieg bankowy do obiegów całkowicie nieuregulowanych większość operacji finansowych i kredytów), manipulacji finansowych. Można było tego uniknąć i wszystkim tym pokierować. Ale teraz, gdy za przyzwoleniem rządów już się to posypało, mogą one tylko łagodzić skutki kryzysu i szukać kompensacji, podejmując nowe zagadnienia dotyczące rozwoju; na pewno jednak nie da się zlikwidować ciężkich następstw tego, co się stało 4. Jest to kryzys spowodowany degeneracją rynku, a nie kryzys rynku jako takiego. Unikajmy abstrakcyjnej i ideologicznej dyskusji o tym, czy ma być więcej rynku, czy więcej państwa, ale badajmy i pielęgnujmy to, co nie funkcjonowało czy to w państwie, czy to na rynku. Nie trzeba oglądać się wstecz, ale patrzeć do przodu. Nie chodzi o to, by domagać się więcej państwa, ale więcej prawa, reguł, zasad, więcej odpowiedzialności, szacunku dla rynku wreszcie. Chodzi o to, żeby obciąć łotrom szpony, posłać ich do więzienia, budować gospodarki efektywne, ale sprawiedliwe, w służbie człowieka, całego człowieka i wszystkich ludzi, a nie tylko silnych, bogatych i szyderczych, którzy ukształtowali ten okres, nie przynoszący szczęścia, ale chyba zmierzający już ku końcowi. Nie miejmy jednak złudzeń. Opór systemu jest bardzo silny.
Marco Vitale / Jakie idee odrzucić, aby wyjść z kryzysu? 147 Istnieje zabawne potwierdzenie tego, co mówię. Otóż na pewnym spotkaniu naukowym z udziałem niektórych uczonych amerykańskich miałem sposobność odczytać głośne ongiś słowa wielkiego liberalnego ekonomisty Luigiego Einaudiego, wypowiedziane w kwietniu 1945 r. w sprawozdaniu dyrektora Banku Włoskiego za rok obrachunkowy 1943 r. Powiedział on: Banki nie są po to, żeby płacić pensje swoim pracownikom albo zamykać rok dodatnim bilansem powinny one realizować tesłuszne cele tylko przez służenie w najlepszy sposób sprawie publicznej. Kiedy skończyłem, obecny tam pewien Amerykanin skomentował to całkiem szczerze: Gdyby ktoś wypowiedział te słowawameryceczterylatatemu,miałby wielkie szanse na to, że znaleźć sięw szpitalu psychiatrycznym. Dzisiaj chyba nic takiego by się nie stało i na tym polega zmiana, a także nadzieja. Ten intelektualny opór większości ekonomistów i rządów przeciw uznaniu prawdziwej natury kryzysu i jego głębi porównuję do postawy lekarzy i władz mediolańskich z czasów dżumy, opisanej już przez Manzoniego, którzy mimo alarmów wzbraniali się długo przed uznaniem istnienia dżumy. Jak nie porównać intelektualnych i werbalnych akrobacji mediolańskich lekarzy, którzy za żadną cenę nie chcieli mówić o dżumie i wymyślali złośliwe febry, cuchnące febry ( marny natłok słów, który jednak powodował wielką szkodę pisze Manzoni),z upartym i długotrwałym odrzucaniem nazwy recesja i z długo podtrzymywaną tezą, że kryzys finansowy nie dotknął realnej gospodarki(gdy samo to rozróżnienie jest mimo wszystko mylące)? Jak nie porównać pierwszych posunięć rządów, zwłaszcza prezydenta Busha z jego ostatnich lat oraz jego szkodliwego ministra skarbu Paulsona posunięć mających raczej naturę egzorcyzmów aniżeli środków zaradczych z publiczną presją, która zmusiła opierającego się abpa Federiga do wyrażenia zgody na wielką procesję z wystawieniem zwłok św. Karola 11 czerwca 1630 r., która nagle tylko zwiększyła liczbę ofiar? I tu, zamiast powiązać skutek z prawdziwą przyczyną, rzucono się na udzielających namaszczenia.
148 Społeczeństwo 22 (2012) nr 5 6 Jak nagłej euforii, która ogarnęła wielu i skłoniła ich do świętowania rzekomego końca kryzysu, gdy nie zadziałały jeszcze korekty systemu konieczne do tego, żeby zacząć nowy cykl zrównoważonego rozwoju nie porównać ze szczęśliwym i pogodnym przekonaniem don Ferrantego, że zaraza nie istnieje, gdyż nie jest substancją ani duchową, ani materialną i że prawdziwą przyczyną zarażenia jest fatalna koniunkcja Saturna i Jowisza? Nie było na to środków, trzeba było tylko czekać, aż ta koniunkcja minie (por. nasi minimalistyczni konserwatyści albo nihiliści), tak że i don Ferrante zapewne zmarł na dżumę pogodny i szczęśliwy? Manzoni kreśli rozwój wydarzeń w sposób sugestywny tymi słowy: Na początku zatem nie dżuma absolutnie nie, w żadnym razie; nawet nie wolno wymawiać tej nazwy 5. Potem są febry smrodliwe idea wchodzi przez przesunięcie jej do przymiotnika 6. Następnie nieprawdziwa zaraza; to znaczy dżuma tak, ale w pewnym sensie, nie dżuma właściwa, ale coś, co nie wiadomo jak nazwać inaczej 7. W końcu mamy dżumę bez żadnej wątpliwości, ale tu już wchodzi inna idea, idea otrucia i uroku; zmienia ona i mąci ideę wyrażoną słowem, którego nie można już odrzucić. Wraz z ideą zatrucia i uroku w następstwo zdarzeń wplata się tragiczna faza udzielających namaszczenia i polowania na udzielającego namaszczenia, która zaczęła się nawet podobać człowiekowi o tak jasnym i przenikliwym umyśle jak lekarz Tadino, a także przenikać do umysłu abpa Federiga. I tu powinniśmy być ostrożni, żeby też nie wpaść w tę spiralę. Jeśli użyliśmy i jeszcze użyjemy ostrych słów w stosunku do kliki ekonomistów i bankierów dlatego, że jest to niezbędne, to powinniśmy uważać, żeby nie widzieć w nich jedynej przyczyny kryzysu. To byłoby nierozumne polowanie na namaszczającego. Podobnie jeśli użyliśmy ostrych słów wobec interwencji rządów czy opóźniania jej albo zaniechania, to powinniśmy wystrzegać się przypisywania im całej odpowiedzialności za kryzys albo za jego przedłużanie się. To także byłoby nierozumne polowanie na namaszczającego. Powinniśmy raczej zwrócić uwagę na kontekst, na środowisko, w którym kryzys się