Ekonomiczny Uniwersytet Dziecięcy Kształtowanie postaw etycznych dziecka Prof. Ewa Nowak Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu 9 kwietnia 2015 r. EKONOMICZNY UNIWERSYTET DZIECIĘCY WWW.UNIWERSYTET-DZIECIECY.PL
Paradoks postawy etycznej: - Zewnętrzne przepisy, konwencje, zasady, etykieta? Czyli: moralność, etyka to tylko kwestia mechanicznego, nie wymagającego myślenia dopasowania zachowań do zasad? Posłuszeństwo i konformizm? ( ja tylko wykonywałem rozkazy i przepisy : moralność Eichmanna i Hössa -Wewnętrzne przekonania, wartości, ideały? Masowi killerzy piszą manifesty moralne o świętych i fundamentalnych wartościach (Breivik, ideolodzy państwa islamskiego...) Postawa etyczna: Constans? Człowiek z marmuru? Ten sam wyrok za kradzież luksusowego samochodu i kradzież batonika dla dzieci przez samotną, bezrobotną matkę?
Czym jest sytuacja etyczna, moralna? Każda sytuacja jest odmienna- każda jest wezwaniem do aktywnego myślenia, osądu i decyzji! (rewizja sztywnego kręgosłupa moralnego, wygodnego nawyku, intuicji która może zwieść...) Proste sytuacje moralne (dobro vs. zło) to dopiero początek; Sytuacje złożone: które dobro jest większe? Które zło mniejsze? KTO to ma określić? Co wybrać? Jak uzasadnić, wytłumaczyć, obronić się przed sądem, wyrzutami sumienia, zarzutem nieuczciwości? Dylematy moralne: żadne rozwiązanie nie jest 100% dobre, a decyzji nie da się uniknąć! Jak być uczciwym? Moralnym? Dobrym? Czy warto...?
MIT MYŚLENIA Czy samo myślenie wystarczy? Myśleć można o niebieskich migdałach... Myśleć twórczo to nierzadko fantazjować... Hannah Arendt w Myśleniu i Wykładach o Kancie odróżniła myślenie od sądzenia/tworzenia uzasadnionych, przemyślanych osądów i decyzji!
Etycy i psycholodzy rozwoju moralnego nie dają gotowych recept, jak być moralnym, ale... Znają coś w rodzaju złotej proporcji, która pozwala ćwiczyć zdolność budowania przemyślanych, porządnie uzasadnionych sądów, ocen, decyzji: - Zdolność osądu moralnego (opartego na wewnętrznie ważnych dla człowieka zasadach i wartościach, oraz postępowania zgodnie z tymi osądami i decyzjami): niektórzy deklarują osądy, ale postępują zupełnie inaczej! - szczypta emocji moralnych (poczucie ważności, zaangażowania) - autonomia (jeden człowiek jeden głos, niezależnie od wieku: Kohlberg) - szacunek wzajemny zamiast przemocy - dialog: nauka wysławiania, słuchania i rozumienia własnych i cudzych osądów i ich uzasadnień (racji, argumentów) aż do wyczerpania
Dylemat rodzica: Mieć dziecko grzeczne : posłuszne, dające się kontrolować, podatne na indoktrynację, manipulację, konformizm, bezradne gdy nie będzie przy nim opiekuna, suflera, kogoś, kto rzuci koło ratunkowe...? Mieć dziecko zdolne samodzielnie podejmować odpowiedzialne i przemyślane umiejące samodzielne rozwiązywać problemy, radzić sobie z wyzwaniami, podejmować ryzyko...? Co się sprawdzi w zmiennym, niestabilnym świecie, w którym każdy dzień zaskakuje nowymi wyzwaniami?
Jak stworzyć dziecku okienko ćwiczebne, stymulujące rozwój zdolności osądu, oceny, decyzji? Samodzielne mierzenie się z codziennymi dylematami etycznymi (bez wyręczania, natrętnego pouczania, paternalizmu i maternalizmu ja wiem, co dla ciebie najlepsze... Poczucie, że jest problem/dylemat Zrozumienie, na czym on polega? Przemyślenie ZA i PRZECIW aż do wyczerpania argumentów Samodzielne rozumowanie Obserwacja i doświadczenie tego, jak rozumują inni Odpowiedzialność za własne osądy i ich zmianę Rezygnacja z karania za samodzielne budowanie sądów, ocen i decyzji, by dziecko nie bało się samodzielności, nie nauczyło udawać dla świętego spokoju pod presją! Rozmawiać bez presji, wymuszania i perswazji jak równy z równym o przykładowych dylematach (rozmowa o bardzo osobistych dylematach wymaga taktu, zaufania, szacunku dla uczuć dziecka)
MIERZENIE SIĘ Z DYLEMATEM : INTENSYWNY TRENING WYTRĄCA UMYSŁ I MÓZG Z BŁOGIEJ BEZCZYNNOŚCI!
CZ. I Ćwiczenie zdolności osądu moralnego/etycznego w obliczu sytuacji dylematycznych (dysonansu poznawczego) Georg Lind, Lawrence Kohlberg
S a r a... http://www.dreamstime.com/royalty-free-stock-photography-school-girl-fed-up-image572577
Opowieść impulsowa 1 CO O TYM SĄDZICIE?
M a t e u s z w i d z i a ł...
Opowieść impulsowa 2 ------------------- Co o tym myślicie...?
Role taking: Wczuj się w rodziców w obliczu trudnej decyzji
Opowieść impulsowa 3... Co o tym myślicie...?
Profesjonalne dylematy niedalekiej przyszłości dzieci nabiorą motywacji do solidnych zawodów! Zauważmy rolę etyki zwłaszcza etyki ryzyka w tzw. twardych zawodach
Doktor Scott
Badanie mózgu: rezonans magnetyczny, tomograf
HUMAN BRAIN PROJECT
Topografia mózgu, odczyt, neurochipy, neuroprotezy...
Co widzi Dr Scott na stole operacyjnym? Dylemat neurochirurga
Opowieść impulsowa 4 -------------- Co sądzicie o tym problemie?
CZ. II ĆWICZENIE KOMPETENCJI INTERPERSONALNYCH I INTRAPERSONALNYCH (PERSPECTIVE TAKING, ROLE TAKING: Robert Selman)
Jak to wygląda z twojej, mojej, naszej perspektywy? Czy można zrozumieć i poznać innego?
Robert Selman: Każda osoba ma swoje wewnętrzne życie (psyche, osobowość): i ma lepiej lub gorzej rozwinięte odniesienie poznawcze do siebie samej i innych (samo-rozumienie, rozumienie innych i zdolność rozumienia własnego miejsca wśród innych i wobec innych) OSOBOWOŚĆ: myśli, uczucia, pamięć, sposoby zachowania; perspektywa oglądu świata, nastawienia moralne, stosunek do innych, przekonania, DYNAMIKA I ZMIENNOŚĆ osobowości Mamy ograniczony dostęp poznawczy do cudzej osobowości! Ale możemy go rozwijać i ćwiczyć, by lepiej się rozumieć i kooperować ze sobą nawzajem
Lena siedzi właśnie przy maminym biurku i w tajemnicy przed wszystkimi maluje kartę z życzeniami. Jutro tata ma urodziny. Raz po raz do biurka podbiega Mateusz, młodszy brat Leny. Za każdym razem zabiera Lenie złoty pisak. Lena dostała go na gwiazdkę: kiedy nim pisze, pismo błyszczy i w ciemności. Pisak jest zwykle zamknięty w szufladzie, żeby Lena mogła go używać tylko dla siebie. Za trzecim razem Lena już bardzo się denerwuje: Mateusz, zostaw! Przestań! Ale to nic nie daje. Lena biegnie do mamy poskarżyć się. Mama prosi: Lena, nie złość się. To przecież twój młodszy brat. Czy nie mógłby pobawić tym pisakiem? Nie!, woła Lena z płaczem. Bo ja muszę namalować coś bardzo, bardzo ważnego i ten pisak jest najładniejszy! Za chwilę wszystko się powtarza. Mateusz znów porywa czarodziejski pisak. Lena nie wytrzymuje. Uderza Mateusza raz i drugi Wyrywa mu pisak. Mateusz płacze.
Aby poćwiczyć rozumienie perspektyw, należałoby omówić sytuację kolejno z punktu widzenia wszystkich trzech bohaterów zdarzenia, zadając wiele pytań pozwalających uchwycić odpowiedni punkt widzenia ; - Jak się poczuł Mateusz w tej sytuacji? - Co naprawdę chciał zrobić? Czy na pewno na złość siostrze? - Czy Lena wie, jak się czuje Mateusz? - Czy domyśla się, że on chciał się tylko pobawić? - Czy Mateusz rozumie, dlaczego Lena tak się zachowała? - Czy on wie, że ona wie, że nie chciał zepsuć czarodziejskiego pisaka, tylko się nim pobawić przez chwilę, bo zawsze jest schowany? - Czy zawsze warto posądzać innych o złośliwość i złą wolę? - Czy mama obojga rozumie położenie obu dzieci, czy wie, że chodziło im o różne, ważne rzeczy? - Czy mama ma pomysł na to, jak załagodzić konflikt? Itd.
STADIUM O Człowiek nie odróżnia stanu psychicznego i fizycznego, nie zdaje sobie sprawy, że to, co widoczne na zewnątrz, różni się od wewnętrznych intencji, woli, zamiarów, uczuć (typowe dla małych dzieci, które biorą za dobrą lub złą monetę wszystko co widzą, nie domyślając się że inny ma jakieś wewnętrzne, niewidoczne dla nich życie. Mówią: człowiek jest smutny, bo płacze zamiast płacze, bo jest smutny (Selman 1980: 148)
STADIUM I Człowiek odróżnia jaźń (wewnętrzne życie psychiczne) od ciała Np. rozumie, że można być w środku smutnym, ale na zewnątrz opanowanym; że można zrobić coś niechcący, bez złych intencji
STADIUM III człowiek jest zdolny do introspekcji, autorefleksji a także rozumienia innych osób jako różnych, innych od niego Np. ja myślę w taki sposób..., a ty / on myśli, uważa inaczej... ; ja (siostra) nie znoszę cię, ale tak naprawdę, w środku, lubię cię. Człowiek utożsamia się z innym lub nie; naturalny bunt przeciwko rodzicom i sprzyjanie z rówieśnikami (ale nie z młodszym rodzeństwem to wymaga wyższej dojrzałości, opieki i wielkoduszności); potrafi udawać (wiedząc, że język ciała i słowa nie muszą oddawać wiernie jego wnętrza )
STADIUM IV Zdolność wzajemnego przyjmowania punktu widzenia, osobowość, myślenie w trzeciej osobie o sobie, obserwowanie własnego ja, wewnętrzny obserwator, samoocena, autokorekta zachowania. obserwator pozwala postawić się ponad sytuacją, ocenić ją z góry, mniej subiektywnie a bardziej z punktu widzenia innych, np. pokoju społecznego między ludźmi, rozwiązania konfliktu itd. Np. staje się zdolny do oceny tego, co robi, także z perspektywy innych ludzi, grup, potrafi koordynować perspektywy, brać je pod uwagę (10-15 lat)
STADIUM V Rozwój perspektywy wspólnotowej, pogłębionej psychologicznie, człowiek bierze pod uwagę np. dobro całej rodziny, podejmuje odpowiedzialność za grupę, rozwija postawę troski i postawę sprawiedliwości, chce rozwiązać konflikt lub problem, żeby pomóc jego uczestnikom, żeby było sprawiedliwie: rozmawia z innymi, mediuje, interweniuje, nie jest obojętny Np. podczas huraganu ostrzega całą instytucję, że coś się zepsuło lub jest jakieś zagrożenie
STADIUM VI Człowiek rozumie innych w ich zmienności i dynamice (nawet jeśli nie są zawsze tacy sami ), umie koordynować perspektywy i interesy w grupie, umie być liderem moralnym, reprezentować adekwatnie dobro wspólne (nie upartyjnia go i nie reprezentuje samego siebie, lecz całą grupę) Jest to postawa wysoce społeczna, dialogiczna, przydatna liderom społecznym i opiekunom, reprezentantom społeczeństwa w demokracji; postawa przyjmowania odpowiedzialności, współuczestnictwa, zaangażowania, niekiedy poświęcenia (człowiek nie uważa się za pokrzywdzonego, gdy coś ofiaruje na rzecz innych, na rzecz dobra wspólnego)
Bibliografia Zdjęcia cytowane w celach dydaktycznych ze strony: http://www.dreamstime.com/search.php?srh_field http://www.google.de/search?hl=de&q=neurochirurgy+pictures&gbv=2&sa=x&oi=image_result_ group&ei= Metoda KMDD: http://uni-konstanz.de/ag-moral/ Georg Lind (2009). Morality can be taught (Moral ist lehrbar). München K. Cern, P.W. Juchacz, E. Nowak (2009). Edukacja demokratyczna, Poznań E. Nowak, D. Schrader, B. Zizek (2013). Educating competencies for democracy. Bern NY E. Nowak (2013). Experimental ethics. A multidisciplinary approach. Münster B. Zizek, D. Garz, E. Nowak (2015). Kohlberg revisited. Rotterdam R. Selman (1980). The growth of interpersonal understanding. NY R. Kegan (1982). The evolving self. Cambridge MA - London