Badanie wpływu częstości spożycia wybranych źródeł błonnika na skład ciała studentek

Szczepańska Probl Hig Epidemiol J i wsp. 2011, Badanie 92(1): wpływu 103-109 częstości spożycia wybranych źródeł błonnika na skład ciała studentek 103 Badanie wpływu częstości spożycia wybranych źródeł błonnika na skład ciała studentek Examining the effect of the frequency of consumption of selected fiber sources on the body composition of female students Justyna Szczepańska, Lidia Wądołowska, Małgorzata A. Słowińska, Ewa Niedźwiedzka, Joanna Biegańska Katedra Żywienia Człowieka, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie Cel pracy. Określenie częstości spożycia warzyw, owoców i produktów zbożowych jako źródeł błonnika oraz analiza ich wpływu na skład ciała studentek. Materiał i metody. Badaniami objęto 81 studentek Wydziału Nauki o Żywności UWM w Olsztynie w wieku 20-24 lat. Częstość spożycia wybranych źródeł błonnika określono za pomocą kwestionariusza Block a do oceny spożycia owoców, warzyw i błonnika. Na tej podstawie obliczono spożycie błonnika, które wyrażono w skali punktowej (0-36). Zmierzono masę ciała, wysokość, obwody talii i bioder, grubość 4 fałdów skórnotłuszczowych i obliczono zawartość tłuszczu w organizmie (%FM). Kobiety podzielono na podgrupy w zależności od spożycia błonnika ogółem i zawartości tłuszczu w organizmie. Wyniki. Dietę ubogą w błonnik pokarmowy (<20pkt) miało 85% kobiet, a niewystarczające spożycie błonnika (20-29pkt) 15% próby. %FM>30% miało 27% kobiet, a %FM<25% miało 31% kobiet. W analizie korespondencji stwierdzono występowanie silnej zależności między %FM a spożyciem błonnika (wyjaśniana bezwładność: 72%). Wraz ze wzrostem %FM stwierdzono rosnący trend odsetka kobiet mających dietę ubogą w błonnik (z 76% u kobiet o %FM<25% do 91% u kobiet o %FM>30%). Jednocześnie obserwowano malejący trend spożycia błonnika, który wynikał z malejącej częstości spożycia 3 grup produktów: innych produktów zbożowych, ziemniaków i innych warzyw. Kobiety o %FM>30% miały istotnie mniejszą częstość spożycia owoców niż kobiety o %FM<25%. Wnioski. Większej zawartości tłuszczu w organizmie sprzyjało mniejsze spożycie błonnika przez kobiety, które wynikało z mniejszej częstości spożycia owoców, innych produktów zbożowych, ziemniaków i innych warzyw. Poszczególne źródła błonnika miały mniejszy wpływ na zawartość tkanki tłuszczowej w organizmie, a skład organizmu i zawartość tkanki tłuszczowej w większym stopniu zależały od spożycia błonnika ogółem. Słowa kluczowe: błonnik pokarmowy, BMI, częstość spożycia żywności, owoce, produkty zbożowe, skład ciała, studenci, warzywa Aim. To determine the frequency of consumption of vegetables, fruit and cereal products as sources of fiber and to analyze their effect on the body composition of female students. Materials and methods. The research involved 81 female students of the Faculty of Food Science of the University of Warmia and Mazury in Olsztyn, aged 20-24 years. The frequency of consumption of selected sources of fiber was determined with the use of Block s questionnaire in order to evaluate the intake of fruit, vegetables and fiber. This was used as a basis for calculating fiber intake, expressed on a point scale (0-36). The following measurements were taken: body mass, height, waist and hip circumferences, sum of four skinfolds thickness and body fat mass (%FM). The women were divided into subgroups, depending on their total fiber consumption and body fat mass. Results. The diet of 85% women was poor in dietary fiber (<20 pts) and 15% of the sample revealed insufficient fiber intake (20-29 pts). 27% of women had %FM>30%, and 31% women had %FM<25%. The correspondence analysis showed the existence of a strong relationship between %FM and fiber intake (inertia accounted for: 72%). Along with the growth of %FM, there was observed a growing trend concerning the percentage of women with a low-fiber diet (from 76% in women of %FM<25% to 91% in women of %FM>30%). At the same time, there was a decreasing trend of fiber intake, which resulted from a decreasing frequency of consumption concerning three groups of products: other cereals, potatoes and other vegetables. Women of %FM>30% were characterized by a significantly lower frequency of fruit consumption than women of %FM<25%. Conclusions. The higher percentage of body fat mass was favored by a lower consumption of fiber by women, which resulted from less frequent consumption of fruit, other cereals, potatoes and other vegetables. Individual sources of fiber had a less significant effect on the fat tissue content in the body, and the composition of the body and content of fat mass to a larger extent depended on total fiber intake. Key words: fiber, BMI, food intake frequency, fruit, cereals, body composition, students, vegetables Probl Hig Epidemiol 2011, 92(1): 103-109 www.phie.pl Nadesłano: 08.10.2010 Zakwalifikowano do druku: 27.01.2011 Adres do korespondencji / Address for correspondence mgr inż. Justyna Szczepańska ul. Słoneczna 44a, 10-718 Olsztyn tel. 895233673, e-mail: justyna.szczepanska@uwm.edu.pl

104 Probl Hig Epidemiol 2011, 92(1): 103-109 Wykaz skrótów BMI względna masa ciała/body mass index, BSF grubość fałdu skórno-tłuszczowego nad bicepsem/ biceps skinfold thickness, TSF grubość fałdu skórno-tłuszczowego nad tricepsem/ triceps skinfold thickness, SCSF grubość fałdu skórno-tłuszczowego pod dolnym kątem łopatki/subscapular skinfold thickness, SISF grubość fałdu skórno-tłuszczowego nad grzebieniem kości biodrowej/suprailiac skinfold thickness, Sum of 4 SF suma 4 fałdów skórno-tłuszczowych/ sum of 4 skinfolds thickness, WHR wskaźnik talia-biodro/waist hip ratio, FM masa tłuszczu w organizmie w kg/fat mass in kg, FFM beztłuszczowa masa ciała w kg/free fat mass in kg, %FM odsetek tłuszczu w organizmie w %/ percentage of fat mass in %, S1 skupienie 1/cluster 1, S2 skupienie 2/cluster 2. Wstęp Włókno pokarmowe jest ważnym składnikiem codziennej diety ze względu na fizjologiczne oddziaływanie na organizm człowieka. Błonnik zwiększa objętość treści pokarmowej, poprawia perystaltykę jelit i zapobiega zaparciom, przez co zmniejsza ryzyko wystąpienia uchyłków jelita grubego [1,2]. Niektóre funkcje włókna pokarmowego są nadal przedmiotem polemiki. Szczegółowego poznania i wyjaśnienia wymaga rola błonnika w profilaktyce układu krążenia, chorób nowotworowych i cukrzycy [3-10]. Żywność obfitująca w błonnik ma z reguły mniejszą gęstość energetyczną, a większą zawartość witamin i składników mineralnych. Cennymi pokarmowymi źródłami błonnika są warzywa, owoce, produkty zbożowe i strączkowe, lecz ich spożycie w wielu krajach świata jest niewystarczające [11,12]. Szczególnie korzystne oddziaływanie na zdrowie jest wykazywane dla warzyw i owoców. Małe spożycie tych produktów jest czynnikiem w etiologii wielu chorób dietozależnych i zwiększa ryzyko m.in. nadwagi i otyłości, nowotworów, chorób układu krążenia, układu oddechowego i pokarmowego [3,12,13]. Powiązania pomiędzy nadwagą/otyłością i innymi chorobami dietozależnymi są bardzo złożone. Największe ryzyko dla zdrowia jest związane z otyłością brzuszną, która sprzyja zmniejszonej wrażliwości tkanek na insulinę, podwyższonemu ciśnieniu krwi, niekorzystnemu profilowi lipidowemu krwi i zwiększa ryzyko wystąpienia nowotworów szyjki macicy i prostaty [14-17]. Z tego powodu do oceny zaburzeń metabolicznych wykorzystuje się jednocześnie co najmniej dwa wskaźniki somatyczne, takie jak względna masa ciała i obwód talii lub zawartość tkanki tłuszczowej [18-20]. Występowanie nadmiernej masy ciała w społeczeństwach krajów rozwiniętych ciągle narasta, a konsekwencje otyłości są szczególnie dotkliwe dla zdrowia kobiet i przyszłych pokoleń niezależnie od płci [12, 21]. Z tego powodu poznanie uwarunkowań otyłości jest warunkiem niezbędnym do tworzenia skutecznych działań prewencyjnych. Cel pracy Określenie częstości spożycia wybranych źródeł błonnika pokarmowego i jego wpływu na skład ciała studentek. Materiał i metody Badana próba Na początku 2010 r. przeprowadzono badania wśród studentek Wydziału Nauk o Żywności na Uniwersytecie Warmińsko-Mazurskim w Olsztynie. Badania przeprowadzono podczas zajęć realizowanych na drugim roku studiów wśród wszystkich osób z wybranych grup (5 na 11 grup) obecnych na zajęciach. W badaniach udział wzięło 107 osób, w tym 81 studentek w wieku 20-24 lat, średnio 20,8±0,7 (tab. I). Wywiady żywieniowe przeprowadzono metodą audytoryjną, po szczegółowym wyjaśnieniu pytań i celu badań, a następnie dokonano pomiarów antropometrycznych. Z powodu małej liczebności studentów (26) w pracy analizowano wyłącznie wyniki dotyczące studentek. Ocena częstości spożycia żywności Częstość spożycia wybranych źródeł błonnika zmierzono za pomocą kwestionariusza Block a do oceny spożycia owoców, warzyw i błonnika (BSQFVF) w tłumaczeniu Roszkowskiego [22, 23]. Kwestionariusz zawierał pytania o częstość spożycia dziewięciu wybranych grup produktów, takich jak: owoce, soki owocowe, surówki, ziemniaki, rośliny strączkowe, inne warzywa, pieczywo ciemne, pieczywo jasne oraz inne produkty zbożowe. Częstość spożycia grup produktów Tabela I. Charakterystyka próby w zależności od spożycia błonnika (wartość średnia ± odchylenie standardowe) Table I. Characteristics of the sample, depending on fiber consumption (mean value ± standard deviation) Parametr/Parameter Dieta uboga w błonnik /Low-fiber diet Niewystarczające spożycie błonnika /Insufficient fiber intake Liczebność/Population size 81 69 12 Odsetek próby/sample 100 85 15 percentage (%) Wiek/Age (lat/years) 20,7±0,5 20,7±0,5 20,7±0,7 Średnie spożycie błonnika/mean fiber intake (pkt./pts) 15,4±3,9 14,4±3,3*** 21,3±1,2*** Istotność różnic między grupami na poziomie: ***p<0,001/ Significance of differences between groups at the level of: ***p<0.001

Szczepańska J i wsp. Badanie wpływu częstości spożycia wybranych źródeł błonnika na skład ciała studentek 105 określono w pięciu kategoriach: mniej niż raz/tydzień (1), raz/tydzień (2), 2-3 razy/tydzień (3), 4-6 razy/tydzień (4) oraz codziennie (5). Liczby całkowite przypisane kategoriom (od 1 do 5) wykorzystano do opisania częstości spożycia poszczególnych grup produktów. Spożycie błonnika wyrażono w skali punktowej wg algorytmu Block a [22]. W tym celu kategoriom przypisano punkty w skali od 0 pkt. (dla częstości mniej niż raz/tydzień) do 4 pkt. (codziennie). Uzyskane punkty zsumowano i na tej podstawie wyróżniono 3 grupy respondentów (tab. I): o wystarczającym spożyciu błonnika (>30 punktów), o niewystarczającym spożyciu błonnika (20-29 punktów), mających dietę ubogą w błonnik (<20 punktów). Ocena składu ciała Oceny składu ciała dokonano na podstawie pomiarów antropometrycznych. Zmierzono masę ciała (kg), wysokość (cm), obwody talii i bioder (cm) oraz grubość 4 fałdów skórno-tłuszczowych (mm): nad mięśniem dwugłowym (BSF) i trójgłowym ramienia (TSF), pod dolnym kątem łopatki (SCSF) oraz nad grzebieniem kości biodrowej (SISF). Następnie obliczono wskaźnik Body Mass Index (BMI, kg/m 2 ). Zawartość tłuszczu (FM, kg), procentowy udział tłuszczu (%FM, %) i zawartość beztłuszczowej masy ciała (FFM, kg) w organizmie obliczono wg algorytmu Durnina i Womersley a [36]. Wyróżniono 3 grupy osób o zawartości tłuszczu: (1) <25%, (2) od 25% do 30%, (3) >30% (tab. II). Ryzyko dla zdrowia określono na podstawie obwodu talii (WC) i względnej masy ciała (BMI) [19]. Wyróżniono 2 grupy osób o: (1) najmniejszym ryzyku utraty zdrowia: WC <88cm i BMI=18,5-24,9 kg/m2, (2) zwiększonym ryzyku utraty zdrowia w tej grupie skupiono osoby o różnych wartościach WC i BMI z powodu małej liczebności osób w podgrupach: o WC<88 cm i BMI=25-29,9 kg/m 2 lub WC 88 cm i BMI=18,5-24,9 kg/m 2. o WC<88 i BMI=30-34,9 kg/m 2 lub WC 88 i BMI=25-29,9 kg/m2 o WC 88 cm i BMI 30 kg/m 2. Zgodnie z kryteriami WHO [32] kobiety z BMI<18,5 sklasyfikowano do grupy z ryzkiem niedożywienia. Analiza statystyczna Wyniki przedstawiono jako odsetek osób oraz wyrażono wartością średnią i odchyleniem standardowym, które obliczono na podstawie wartości liczbowych przypisanych poszczególnym kategoriom częstości spożycia (od 1 do 5). Wartości średnie cech porównano testem Kruskala-Wallisa, zaś rozkłady testem χ 2 [24,25]. Trendy analizowano za pomocą regresji liniowej. Zależność pomiędzy spożyciem błonnika pokarmowego a zawartością tłuszczu w organizmie oceniono za pomocą analizy korespondencji. Zmiennymi wejściowymi w analizie korespondencji były 3 podgrupy zawartości tłuszczu w organizmie (<25%, 25-30%, >30%) oraz 2 kategorie spożycia błonnika (niewystarczające spożycie błonnika, dieta uboga w błonnik), ponieważ żadna z osób nie spożywała wystarczającej ilości błonnika. Wyniki przedstawiono w dwuwymiarowym układzie współrzędnych. Oba wymiary łącznie wyjaśniały 72% bezwładności (1 wymiar: 39%; 2 wymiar: 33%). Analizę statystyczną przeprowadzono programem Statistica PL v.8.0 przy p=0,05. Wyniki Dietę ubogą w błonnik pokarmowy (<20pkt) miało 85% kobiet, a niewystarczające spożycie błonnika (20-29pkt) wykazano u 15% (tab. I). Potwierdzono istotnie niższe średnie spożycie błonnika u kobiet o diecie ubogiej w błonnik w porównaniu z kobietami o niewystarczającym spożyciu błonnika (odpowiednio 14,4 i 21,3 pkt.; tab. I). Zawartość tłuszczu w organizmie powyżej 30% miało 27% kobiet, a zawartość tłuszczu poniżej 25% miało 31% kobiet (tab. II). Niedowagę (BMI<18,5 kg/m 2 ) miało 9% kobiet, a nadwagę (BMI 25 kg/m 2 ) 5% kobiet (tab. III). Zwiększone ryzyko dla zdrowia z powodu zbyt dużego obwodu talii lub wysokiego BMI miało 10% kobiet. Zaobserwowano, że kobiety o większym spożyciu błonnika miały nieistotnie mniejszą masę ciała, obwody talii i bioder, grubość fałdów skórno-tłuszczowych i zawartość tłuszczu w organizmie (tab. III i IV). Nie odnotowano istotnych różnic w spożyciu błonnika ogółem i częstości spożycia poszczególnych grup produktów w zależności od zawartości tłuszczu w organizmie, z wyjątkiem owoców (tab. V). Kobiety o zawartości tłuszczu w organizmie >30% Tabela II. Charakterystyka próby w zależności od zawartości tłuszczu w organizmie (wartość średnia ± odchylenie standardowe) Table II. Characteristics of the sample depending on body fat mass (mean value ± standard deviation) Parametr/Parameter Zawartość tłuszczu w organizmie/ Body fat mass (%) <25 25 30 >30 Liczebność/Population size 81 25 34 22 Odsetek próby 100 31 42 27 /Sample percentage (%) Wiek/Age (lat/years) 20,7±0,5 20,7±0,6 20,6±0,4 20,8±0,6 Zawartość tłuszczu w organizmie /Body fat mass (%) 26,9±5,6 20,4±4,3 28,0±1,2 32,8±2,5

106 Probl Hig Epidemiol 2011, 92(1): 103-109 Tabela III. Rozkład wskaźników somatycznych w próbie (%) w zależności od spożycia błonnika Table III. Distribution of somatic indicators in the sample (%) depending on fiber intake Parametr/Parameter Dieta uboga w błonnik /Low-fiber diet Niewystarczające spożycie błonnika /Insufficient fiber intake BMI (kg/m2) <18,5 9 7 17 18,5 24,9 86 88 75 25 5 4 8 Zawartość tłuszczu w organizmie/body fat mass (%) <25 31 28 50 25 30 42 43 33 >30 27 29 17 Ryzyko dla zdrowia/health risk # Najmniejsze ryzyko 81 83 75 /Lowest risk Zwiększone ryzyko / Increased risk 10 10 8 #objaśnienia w metodyce/explained in the methodology miały mniejszą częstość spożycia owoców niż kobiety o zawartości tłuszczu <25% (średnio o 0,36). Wraz ze wzrostem otłuszczenia ciała stwierdzono malejący trend spożycia błonnika (średnio o 1,4 pkt; tab. V). Malejący trend spożycia błonnika wynikał z malejącego trendu częstości spożycia 3 grup produktów: innych produktów zbożowych (średnio o 0,56), ziemniaków (o 0,27) i innych warzyw (o 0,17). Zauważono, że kobiety o większym otłuszczeniu ciała nieistotnie rzadziej spożywały pieczywo jasne, soki owocowe, ziemniaki, inne produkty zbożowe i inne warzywa, a częściej surówki i pieczywo ciemne. Nie wykazano istotnych różnic w rozkładzie spożycia błonnika i częstości spożycia jego różnych źródeł w zależności od zawartości tłuszczu w organizmie (tab. VI). Wraz ze wzrostem zawartości tłuszczu w organizmie stwierdzono rosnący trend odsetka kobiet mających dietę ubogą w błonnik (o 15 jedn.%). Tabela IV. Wskaźniki somatyczne próby w zależności od spożycia błonnika (wartość średnia ± odchylenie standardowe) Table IV. Somatic indicators of the sample depending on fiber intake (mean value ± standard deviation) Parametr/ Parameter Dieta uboga w błonnik /Low-fiber diet (1) Niewystarczające spożycie błonnika /Insufficient fiber intake (2) Różnica /Difference (2-1) Masa ciała/body mass (kg) 58,9±7,3 59,1±7,2 57,6±7,8-1,5 Wysokość/Weight (cm) 165,5±6,3 165,6±6,2 165,2±7,3-0,4 BMI (kg/m 2 ) 21,5±2,5 21,6±2,4 21,2±2,8-0,4 Obwód talii 74,8±8,8 75,4±9,1 71,6±6,4-3,8 /Waist circumference (cm) Obwód bioder 95,1±7,8 95,1±8,2 94,8±5,4-0,3 /Hip circumference (cm) BSF (mm) 11,8±5,3 12,2±5,4 9,3±3,9-2,9 TSF (mm) 13,9±5,5 14,2±5,7 12,2±4,3-2,0 SCSF (mm) 14,4±5,7 14,9±5,7 12,9±6,2-2,0 SISF (mm) 13,6±6,3 13,8±6,3 12,7±6,4-1,1 Suma 4 fałdów /Sum of 4 skinfolds (mm) 53,8±18,9 54,9±19,2 47,2±16,8-7,7 FM (kg) 16,1±4,6 16,3±4,5 14,6±4,8-1,7 FFM (kg) 42,8±4,6 42,8±4,6 43,0±4,9 0,2 FM (%) 26,9±5,6 27,3±5,4 24,9±6,2-2,4 Wynikało to z malejącego trendu odsetka osób spożywających owoce 4 razy/tydz. (o 28 jedn.%), soki owocowe 4 razy/tydz. (o 21 jedn.%), inne produkty zbożowe 4 razy/tydz. (o 18 jedn.%), ziemniaki 4 razy/tydz. (o 14 jedn.%) i pieczywo jasne 5 razy/ tydz. (o 4 jedn.%) oraz wzrostowego trendu odsetka osób spożywających rośliny strączkowe 3 razy/tydz. (o 9 jedn.%). Zauważono, że wzrostowi otłuszczenia organizmu towarzyszył nieistotny wzrost odsetka osób spożywających surówki 4 razy/tydz. W analizie korespondencji stwierdzono występowanie silnej zależności między zawartością tłuszczu w organizmie a spożyciem błonnika przez kobiety (wyjaśniana bezwładność: 72%; ryc. 1). Wyróżniono Tabela V. Częstość spożycia wybranych źródeł błonnika w zależności od zawartości tłuszczu w organizmie (wartość średnia ± odchylenie standardowe) Table V. Frequency of consumption of selected fiber sources depending on body fat mass (mean value ± standard deviation) Produkty/Products Zawartość tłuszczu w organizmie/body fat mass (%) Różnica/Difference <25 (1) 25 30 >30 (2) (2-1) Surówki/Salads 2,98±1,01 3,04±0,89 2,74±0,99 3,27±1,12 0,23 Inne warzywa/other vegetables 2,32±0,86 2,40±1,00 2,32±0,84 2,23±0,75-0,17 Soki owocowe/fruit juices 3,00±1,24 3,00±1,29 3,26±1,08 2,59±1,37-0,41 Owoce/Fruit 3,41±1,17 3,72±1,28* 3,21±1,27 3,36±0,79* -0,36 Roślinny strączkowe/ Legumes 1,32±0,65 1,28±0,46 1,35±0,77 1,32±0,65 0,04 Ziemniaki/Potatoes 2,59±1,19 2,72±1,14 2,59±1,21 2,45±1,26-0,27 Inne produkty zbożowe/other cereals 2,65±1,24 2,92±1,35 2,65±1,23 2,36±1,09-0,56 Pieczywo ciemne/wholegrains bread 2,78±1,42 2,48±1,61 2,91±1,36 2,91±1,31 0,43 Pieczywo jasne/white bread 3,38±1,49 3,68±1,28 3,24±1,63 3,27±1,49-0,41 Błonnik ogółem fiber (pkt./pts) 15,4±3,9 16,2±4,4 15,3±3,8 14,8±3,6-1,4 Istotność różnic między grupami na poziomie: *p<0,05; malejący trend przy p<0,05 Significance of differences between groups at the level of: *p<0.05; a decreasing trend at p<0.05

Szczepańska J i wsp. Badanie wpływu częstości spożycia wybranych źródeł błonnika na skład ciała studentek 107 Tabela VI. Rozkład częstości spożycia wybranych źródeł błonnika w zależności od zawartości tłuszczu w organizmie (% próby) Table VI. Distribution of the frequency of consumption of selected fibre sources depending on body fat mass (% of the sample) Produkty/Products Zawartość tłuszczu w organizmie/body fat mass (%) Różnica/Difference <25 (1) 25 30 >30 (2) (2-1) Surówki 4 razy/tydz./salads 4 times/week 21 20 15 32 12 Inne warzywa 4 razy/tydz./other vegetables 4 times/week 6 12 3 5-7 Soki owocowe 4 razy/tydz./fruit juices 4 times/week 35 44 35 23-21 Owoce 4 razy/tydz./fruit 4 times/week 47 64 41 36-28 Roślinny strączkowe 3 razy/tydz./ Legumes 3 times/week 4 0 3 9 9 Ziemniaki 4 razy/tydz./potatoes 4 times/week 20 28 18 14-14 Inne produkty zbożowe 4 razy/tydz./ Other cereals 4 times/week 23 32 24 14-18 Pieczywo ciemne 4 razy/tydz./ Wholegrain bread 4 times/week 27 28 26 27-1 Pieczywo jasne 5 razy/tydz./white bread 5 times/week 35 36 35 32-4 Ocena spożycia błonnika/fiber intake assessment dieta uboga w błonnik/low-fiber diet 85 76 88 91 15 niewystarczające spożycie błonnika /insufficient fiber intake 15 24 12 9-15 malejący lub rosnący trend przy p<0,05 / decreasing or increasing trend at p<0.05 Wymiar 2/Dimension 2 2 1 Dieta uboga w błonnik /Low-fiber diet 0-1 FM>30% FM 25-30% S1 Niewystarczające spożycie błonnika /Insufficient fiber intake FM<25% -2-2 -1 0 1 2 Wymiar 1/Dimension 1 Ryc. 1. Zależność pomiędzy spożyciem błonnika a zawartością tkanki tłuszczowej Fig. 1. Relation between fiber intake and fat mass content dwa skupienia, które leżały po przeciwnych stronach osi pionowej, w oddzielnych ćwiartkach układu współrzędnych. Skupienie pierwsze (S1) tworzyły osoby o największej zawartości tłuszczu w organizmie (>30%) i najmniejszym spożyciu błonnika (<20 pkt). Skupienie drugie (S2) tworzyły osoby z najmniejszą zawartością tłuszczu w organizmie (<25%) i większym spożyciu błonnika (20-29 pkt). Punkt odpowiadający osobom o przeciętnej zawartości tłuszczu w organizmie (25-30%) leżał w innej ćwiartce układu współrzędnych niż skupienia S1 i S2. Dyskusja Nadwaga i otyłość stają się coraz bardziej powszechnym zjawiskiem w Polsce i na świecie [11, 12]. Wiele badań wskazuje, że w Polsce nadmierną masę ciała ma około 50% dorosłych kobiet [26-28]. S2 W niniejszych badaniach nadmierną masę ciała (BMI 25 kg/m 2 ) stwierdzono u małego odsetka kobiet (5%), zaś podwyższone ryzyko zagrożeń zdrowia z powodu wysokiego BMI lub dużego obwodu talii miało 10% kobiet. W badaniach uczestniczyły studentki w wieku 20-24 lat, co potwierdza, że otyłość występuje najrzadziej u młodych kobiet z wyższym poziomem wykształcenia [26, 28]. Jednocześnie ponad 25% badanych kobiet miało zawartość tłuszczu w ciele wskazującą na otyłość (>30%). Wysoki odsetek tłuszczu w organizmie przy prawidłowym BMI może sugerować zagrożenie zaburzeniami metabolicznymi podobnymi do występujących u osób otyłych [14]. Takie osoby są nazywane metabolicznie otyłymi z normowagą (metabolically obese normal-weight MONW). Zaburzenia metaboliczne u osób z normowagą i ich konsekwencje dla zdrowia są stosunkowo nowym problemem badawczym [14, 16, 17]. Wśród przyczyn tych zaburzeń wymienia się między innymi małą aktywność fizyczną. W naszych badaniach nie oceniono wysiłku fizycznego kobiet, jednak wyniki innych badań sugerują prawdopodobny udział tego czynnika stylu życia [16, 17, 29]. W badaniach odnotowano niewystarczające spożycie błonnika pokarmowego, co jest zgodne z wcześniejszymi doniesieniami [11, 27, 30, 31]. Żadna z kobiet nie spożywała wystarczającej ilości błonnika, a liczba kobiet o diecie ubogiej w błonnik przekraczała 80% i była prawie 6 razy większa niż kobiet o niewystarczającym spożyciu błonnika. Źródłami błonnika spożywanymi przez kobiety z największą częstością, chociaż niewystarczającą w odniesieniu do zaleceń, były owoce, pieczywo jasne i soki owocowe [11, 27, 32]. Najrzadziej spożywanym źródłem błonnika były nasiona roślin strączkowych. Taka struktura spożycia żywności wyjaśnia nieodpowiedni poziom spożycia błonnika obserwowany wśród studentek

108 Probl Hig Epidemiol 2011, 92(1): 103-109 i potwierdza podobieństwo błędów żywieniowych występujących u Polaków w różnym wieku [12]. Przeważa pogląd, że odpowiednie spożycie błonnika zmniejsza ryzyko wystąpienia nadmiernej masy ciała [2, 13, 32]. Wykazano, że większe spożycie błonnika sprzyjało utrzymaniu mniejszej masy ciała, obwodów talii i bioder oraz zawartości tłuszczu w organizmie [34-36]. Korzystna rola błonnika w prewencji otyłości jest wyjaśniana mniejszą gęstością energetyczną żywności obfitującej w błonnik oraz wydłużeniem czasu przebywania pokarmu w żołądku i odczuwania sytości [2]. W naszych badaniach wykazano silną zależność między spożyciem błonnika a zawartością tłuszczu w organizmie, co dokumentuje wysoki poziom wyjaśnianej bezwładności (opisującej zmienność). Związek pomiędzy zawartością tłuszczu w organizmie a częstością spożycia poszczególnych źródeł błonnika był słabszy. Dotyczył niektórych źródeł błonnika, takich jak owoce, inne produkty zbożowe, ziemniaki i inne warzywa i był obserwowany głównie jako trendy w częstości spożycia. Sugeruje to, że poszczególne źródła błonnika miały mniejszy wpływ na zawartość tkanki tłuszczowej w organizmie, a skład organizmu i zawartość tkanki tłuszczowej w większym stopniu zależały od spożycia błonnika ogółem. Ograniczenia naszych badań wynikają z względnie małej liczebności próby. Była ona wystarczająca na przeprowadzenia niniejszych analiz, jednak mogła wpłynąć na zmniejszenie siły współzależności między cechami [24, 36]. Kolejnym ograniczeniem we wnioskowaniu jest brak informacji o wartości energetycznej racji pokarmowych kobiet. Uniemożliwia to ocenę bilansu energetycznego, który jest jednym z kluczowych elementów w prewencji otyłości. Podsumowanie i wnioski Większej zawartości tłuszczu w organizmie sprzyjało mniejsze spożycie błonnika przez kobiety, które wynikało z mniejszej częstości spożycia owoców, innych produktów zbożowych, ziemniaków i innych warzyw. Poszczególne źródła błonnika miały mniejszy wpływ na zawartość tkanki tłuszczowej w organizmie, a skład organizmu i zawartość tkanki tłuszczowej w większym stopniu zależały od spożycia błonnika ogółem. Wyniki potwierdzają korzystną rolę żywności stanowiącej źródło błonnika w zapobieganiu otyłości u młodych kobiet. Piśmiennictwo / References 1. Liu S, Willett WC, Manson JE, et al. Relation between changes in intakes of dietary fiber and grain products and changes in weight and development of obesity among middle-aged women. Am J Clin Nutr 2003, 78: 920 927. 2. Normy Żywienia Człowieka. Podstawy prewencji otyłości i chorób niezakaźnych. Jarosz M, Bułhak-Jachymczyk B (red). PZWL, Warszawa 2008. 3. AICR Food, nutrition, physical activity, and the life prevention of cancer: a global perspective. Washington DC 2007: 67-97. 4. Bandera EV, Kushi LH, Moore DF, et al. Association between dietary fiber and endometrial cancer: a dose-response metaanalysis. Am J Clin Nutr 2007, 86: 1730-1737. 5. Jenkins DJA, Kendall CWC, Mckeown-Eyssen G, et al. Effect of a low glycemic index or a high cereal fiber diet on type 2 diabetes: a randomized trial. JAMA 2008, 300(23): 2742 53. 6. Mozaffarian D, Kumanyika SK, Lemaitre RN, et al. Cereal, fruit, and vegetable fiber intake and the risk of cardiovascular disease in elderly individuals. JAMA 2003, 289(13): 1659 66. 7. Park Y, Hunter DJ, Spiegelman D. Dietary fiber intake and risk of colorectal cancer: a pooled analysis of prospective cohort studies. JAMA 2005, 294(22): 2849-2857. 8. Schatzkin A, Mouw T, Park Y, et al. Dietary fiber and wholegrain consumption in relation to colorectal cancer in the NIH-AARP Diet and Health Study. Am J Clin Nutr 2007, 85: 1353-60. 9. Terry P, Giovannucci E, Michels KB, et al. Fruit, Vegetables, Dietary Fiber, and Risk of Colorectal Cancer. J Nation Cancer Inst 2001, 93,7: 525-33. 10. Schulze MB, Liu S, Rimm EB, et al. Glycemic index, glycemic load, and dietary fiber intake and incidence of type 2 diabetes in younger and middle-aged women. Am J Clin Nutr 2004, 80: 348-56. 11. Comparative quantification of health risks: global and regional burden of disease attributable to selected major risk factors. (ed). Ezzati M, Lopez AD, Rodgers A, Murray CJL. WHO Reports, Geneva 2004. 12. Wądołowska L. Żywieniowe podłoże zagrożeń zdrowia w Polsce. UW-M, Olsztyn 2010. 13. ADA Position of the American Dietetic Association Health Implications of Dietary Fiber. J Am Dietetic Association 2002, 102(7): 993-1000. 14. Ruderman N, Chisholm D, Pi-Sunyer X, Schneider S. The Metabolically Obese, Normal-Weight Individual Revisited. Diabetes 1998, 47(5): 699-713. 15. Dvorak RV, DeNino WF, Ades PA, Poehlman ET. Phenotypic Characteristics Associated With Insulin Resistance in Metabolically Obese but Normal-Weight Young Women. Diabetes 1999, 48(11): 2210-2014. 16. Conus F, Alisson DB, Rabasa-Lhoret R, et al. Metabolic and behavioral characteristics of metabolically obsese but normalweight women. JCEM 2004, 89(10): 5013-5020. 17. Conus F, Rabasa-Lhoret R, Peronnet F. Characteristics of metabolically obese normal weight (MONW) subjects. Appl Physiol Nutr Metab 2007, 32: 4-12. 18. Bucyk B, Tupikowska B, Bednarek-Tupikowska G. Kryteria rozpoznania zespołu metabolicznej otyłości z prawidłową masą ciała (MONW). Endynokrol Otyłość Zaburz Przem Materii 2009, 5(4): 225-32.

Szczepańska J i wsp. Badanie wpływu częstości spożycia wybranych źródeł błonnika na skład ciała studentek 109 19. Lemiux S, Monogeau L, Paguette MC, et al Health Canada s new guidelines for body weight classification in adults: challenges and concerns. CMAJ 2004, 171(11): 1361 1363. 20. Third Report of the National Cholesterol Education Program (NCEP) Expert Panel on Detection, Evaluation, and Treatment of High Blood Cholesterol in Adults (Adults Treatment Panel III). Bethesda, MD: NCEP NHLBI NIH, 2001. 21. Reducing risks, promoting healthy life. WHO Report, Geneva 2002. http://www.who.int/whr/2002/en/ 22. Thompson FE, Byers T. Dietary Assessment Resource Manual. J Nutr 1994, 124: 2245-2317. 23. Roszkowski W. Ocena sposobu żywienia I stanu odżywienia. [w:] Podstawy nauki o żywieniu człowieka. Przewodnik do ćwiczeń. SGGW, Warszawa 2000: 133-141. 24. Hill T, Lewicki P. Statistics: methods and applications. A comprehensive reference for science, industry, and data mining. Statsoft, Tulsa 2006. 25. Stanisz A. Przystępny kurs statystyki z zastosowaniem Statistica PL na przykladach medycyny. T. 2. Modele liniowe i nieliniowe. StatSoft, Krakow 2007. 26. Otyłość, żywienie, aktywność fizyczna, zdrowie Polaków. Diagnoza stanu odżywienia, aktywności fizycznej i żywieniowych czynników ryzyka otyłości oraz przewlekłych chorób niezakaźnych w Polsce (1960-2005). Jarosz M (red). IŻŻ, Warszawa 2006. 27. Szponar L, Sekuła W, Rychlik E, Ołtarzewski M, Figurska K. Badanie indywidualnego spożycia żywności i stanu odżywienia w gospodarstwach domowych. IŻŻ, Warszawa 2003. 28. Zdrojewski T, Bandosz P, Szpakowski P i wsp. NATPOL PULS 2002 (http://natpol.eu/web/index.php?id=33&m =Main&f=Main&s=8svdo7qbsa9y0ygz7wku5lgnx4vs3olo (08.04.2010). 29. St-Onge M. P, Janssen I, Heymsfield SB. Metabolic Syndrome in Normal-Weight Americans. Diabetes care 2004, 27(9): 2222-8. 30. Paczkowska M, Kunachowicz H, Rutkowska U. Jakość zdrowotna krajowych racji pokarmowych-badania analityczne i ocena teoretyczna. Cz. IV. Błonnik pokarmowy. Żyw Człow Met 2000, 27(1): 12-9. 31. Wyka J, Żechałko-Czajkowska A. Ocena sposobu żywienia studentów I roku Akademii Rolniczej we Wrocławiu, Roczn PZH 2007, 57(1): 327-32. 32. Diet, nutrition and the prevention of chronic diseases. WHO Technical Report Series 916. Genewa 2003. 33. Buijsse B, Feskens EJ, Schulze MB, et al. Fruit and vegetable intakes and subsequent changes in body weight in European populations: results from the project on Diet, Obesity, and Genes (DiOGenes). Am J Clin Nutr 2009, 90(1): 202-9. 34. Ello-Martin JA, Ledikwe JH, Rolls BJ. The influence of food portion size and energy density on energy intake: implications for weight management. Am J Clin Nutr 2005, 82: 236S-241S. 35. Ledikwe JH, Ello-Martin JA, Rolls BJ. Portion size and obesity epidemic. J Nutr 2005, 135(4): 905-9. 36. Gibson RS. Principles of nutritional assessment. Oxford University Press, New York, Oxford 2005.