Bioetyka teologiczna Aborcja Wykład dla studentów II roku Instytutu Nauk o Rodzinie KUL cz. 7 Kontekst teologiczny Wszystko, co Bóg stworzył, było dobre; po stworzeniu człowieka BARDZO dobre Wielokrotnie Pismo św. wskazuje na wartość ludzkiego życia, zwłaszcza niewinnego i bezbronnego Bóg jest jego Mścicielem Niepokalane Poczęcie Maryi wskazuje, że zbawcza łaska Boga działa w człowieku od samego początku jego istnienia Syn Boży sam stał się człowiekiem, począł się w łonie Maryi i z Niej się narodził 2 "Jeśli naruszy się prawo do życia w tym momencie, w którym poczyna się on jako człowiek pod sercem matki, godzi się pośrednio w cały ład moralny, który służy zabezpieczeniu nienaruszalnych praw człowieka. Życie jest pierwszym z tych dóbr. Kościół broni prawa do życia nie tylko z uwagi na majestat Stwórcy, który jest tego życia pierwszym Dawcą, ale równocześnie na podstawowe dobro człowieka". Jan Paweł II w Nowym Targu (1979) 3 1
Społeczny kontekst aborcji Problem przerywania ciąży wykracza poza sferę odpowiedzialności poszczególnych osób, a zło przez nie wyrządzone przyjmuje daleko idący wymiar społeczny: przerywanie ciąży jest niezwykle bolesną raną zadaną społeczeństwu i jego kulturze przez tych, którzy powinni być jego budowniczymi i obrońcami" [EV 59]. 4 Mentalność przeciw życiu (FC 30): Utrata sensu własnego życia rodzi postawę sprzeciwiającą się nowemu życiu; Zniewolenie mentalnością konsumpcyjną zamyka na bogactwo nowego życia Egoistyczne zamknięcie się w sobie i skupienie na własnych dobrach może rodzić postawę wrogości wobec nowego życia, postrzeganego jako konkurencja, zagrożenie. 5 Rola państwa Ochrona wszystkich członków społeczeństwa Szczególna obowiązek ochrony najsłabszych Tak więc aborcja podważa celowość państwa Ochrona praw człowieka Aborcja nie jest prawem, ale nadużyciem wolności silniejszych wobec słabszych Polityka rodzinna Legalizacja aborcji oznacza formalny atak na instytucję rodziny 6 2
prawo ludzkie nie może nigdy stać w sprzeczności z prawem naturalnym, albowiem wówczas człowiek nie jest związany takim prawem w swoim sumieniu: "Zadaniem prawa jest nie tyle rejestrowanie działania, ile przyczynianie się do lepszego działania. W każdym razie właściwym obowiązkiem państwa jest ochrona praw każdego człowieka i strzeżenie najsłabszych [...]. Nie jest konieczne, żeby prawo karało wszelkie przewinienie, lecz nie może ono sprzeciwiać się owemu najświętszemu i najwyższemu ze wszystkich ludzkich praw, mianowicie prawu naturalnemu, wpisanemu w człowieka przez Stworzyciela jako norma, którą rozum odczytuje i stara się dobrze wyrazić i którą ustawicznie trzeba zgłębiać, a sprzeciwianie się jej jest zawsze złem. Prawo ludzkie niekiedy może zaniechać kary, lecz nie może uznać za uczciwe i sprawiedliwe tego, co przekracza prawo naturalne, ponieważ sama ta sprzeczność wystarczy, żeby jakieś prawo przestało być prawem" [QAP 21]. 7 Prawo stanowione a prawo moralne [1] Zadania prawa cywilnego są inne niż prawa moralnego - zakres oddziaływania prawa cywilnego jest węższy; prawo cywilne nie może zastąpić sumienia. [2] Zadaniem prawa cywilnego jest ochrona ładu społecznego opartego na prawdziwej sprawiedliwości, stąd konieczność poszanowania podstawowych praw, które należą do natury osoby (tu prawo do życia). [3] Władza państwowa może niekiedy powstrzymać się od zakazania czegoś, co samo w sobie jest złe (w sytuacji, gdyby to miało przynieść jeszcze większe szkody), ale nie może pozwalać na znieważanie innych osób przez uznanie naruszania ich podstawowych praw, np. prawa do życia 8 "Cokolwiek prawa cywilne stanowią w tej sprawie, powinno być najzupełniej pewne, że człowiek nigdy nie może być posłuszny prawu, które samo w sobie jest niemoralne, a to zaistniałoby, gdyby prawo przyjęło zasadniczo godziwość spędzenia płodu. Oprócz tego nie można być ani uczestnikiem kampanii na rzecz tego prawa, ani nawet oddać w tym celu swego głosu. Co więcej, nie wolno także współpracować w stosowaniu takiego prawa. Jest niedopuszczalne stawianie np. lekarzy i służby zdrowia w sytuacji bliskiej współpracy w przerywaniu ciąży, a przeto w konieczności wyboru między prawem Bożym a swoją sytuacją zawodową" [QAP 22]. 9 3
Prawo, które narusza prawo do życia. jest niesprawiedliwe, albowiem nie uznaje zasady równości wszystkich wobec prawa. Jednocześnie jest to prawo, które prowadzi do osłabienia szacunku dla życia i otwiera drogę postawom niszczącym zaufanie w relacjach społecznych. W ten sposób takie prawo nie tylko narusza dobro jednostki, ale także dobro wspólne 10 ten sprzeciw wobec prawa oznacza, że nigdy nie wolno się do niego stosować, ani uczestniczyć w kształtowaniu opinii publicznej przychylnej takiemu prawu, ani też takie prawa popierać przez głosowanie. jeśli nie byłoby możliwe odrzucenie lub całkowite zniesienie ustawy o przerywaniu ciąży, parlamentarzysta, którego osobisty absolutny sprzeciw wobec przerywania ciąży byłby jasny i znany wszystkim, postąpiłby słusznie, udzielając swego poparcia propozycjom, których celem jest ograniczenie szkodliwości takiej ustawy i zmierzających do zmniejszenia jej negatywnych skutków na płaszczyźnie kultury i moralności publicznej" [EV 73]. 11 Legalność aborcji (w pełni lub z ograniczeniami) nie zmienia niegodziwości czynu, a jedynie odsłania zagubienie moralne społeczeństwa, które na takie prawo się zgadza (a czasem wręcz się go domaga) 12 4
Relatywizm moralny nie tylko oddziela życie społeczne od wymogów prawa moralnego ale prowadzi do powstania systemu totalitarnego, w którym człowiek jest traktowany przedmiotowo i utylitarnie Demokracja nie jest panaceum na niemoralność, ponieważ większość może przegłosować niemoralne ustawy 13 Rzekome wyzwolenie kobiety Wolność jednych sięga tak daleko, jak daleko sięgają prawa drugich Trudno zatem pozytywnie oceniać wyzwolenie od macierzyństwa, jeśli pierwszym powołaniem kobiety (i w ogóle człowieka) jest miłość Aborcja rani kobietę nie tylko fizycznie (groźba bezpłodności i innych powikłań) i psychicznie (syndrom poaborcyjny), ale nade wszystko duchowo (zanegowane jest jej fundamentalne powołanie do płodnej miłości) 14 Zgoda na aborcję, oznacza zgodę na przedmiotowe potraktowanie dziecka ale pośrednio także samej kobiety Przedmiot wykorzystania seksualnego Ponoszenie wszystkich niemal konsekwencji aborcji 15 5
"Nierzadko kobieta poddawana jest tak silnej presji, że czuje się psychicznie zmuszona do wyrażenia zgodny na przerwanie ciąży: nie ulega wątpliwości, że w takim przypadku odpowiedzialność moralna spoczywa w szczególny sposób na tych, którzy bezpośrednio lub pośrednio zmusili ją do przerwania ciąży" [EV 59]. 16 "Odpowiedzialni są także lekarze i pracownicy służby zdrowia, gdy oddają na służbę śmierci wiedzę i umiejętności zdobyte po to, by bronić życia" [EV 59] 17 Aborcja podważa fundamentalną relację między lekarzem i pacjentem Ta utrata zaufania do posłannictwa lekarskiego odnosi się nade wszystko do tych lekarzy, którzy kierując się pozamedycznymi względami (nade wszystko względami korzyści materialnych), okłamują swoje pacjentki, przyczyniają się do "medycznego zastraszenia" perspektywą ciąży i jej rzekomych powikłań (albo wyolbrzymionych) i tym samym wpływają na decyzję jej przerwania. Tacy lekarze zamiast szukać wraz z pacjentami rozwiązań godziwych moralnie, szanujących wartość życia, z góry proponują kobietom usunięcie ciąży (albo/i sterylizację). 18 6
Należy pamiętać, że ocena moralna aborcji odnosi się także do stosowania wczesnoporonnych środków farmakologicznych, reklamowanych niekiedy jako antykoncepcja po stosunku. Praktycznie wszystkie hormonalne środki antykoncepcyjne mają działanie wczesnoporonne i podlegają tej samej sankcji 19 Zastosowanie środków farmakologicznych, które mogłyby mieć działanie antykoncepcyjne lub wczesnoporonne, podlega ograniczeniom wyznaczonym przez zasadę działania o podwójnym skutku Jeśli środek ma działanie wczesnoporonne, nie można godziwie podejmować współżycie w okresie płodnym kobiety (jeśli nie da się go określić wcale) 20 Stosowanie antykoncepcji może wykształcić w człowieku nastawienie antykoncepcyjne, które w swej istocie ma charakter antynatalistyczny. Niepowodzenie antykoncepcji rodzi poważną pokusę zastosowania aborcji, a przynajmniej rozważenia jej jako opcji 21 7
Obrona życia nienarodzonych Troska o dziecko, jeszcze przed jego narodzeniem, od pierwszej chwili poczęcia, a potem w latach dziecięcych i młodzieńczych jest pierwszym i podstawowym sprawdzianem stosunku człowieka do człowieka" (FC 26) 22 Dzisiaj katolikom nie może wystarczyć, że nikt pośród nas, w naszym konkretnym środowisku nie dokonuje, ani też nie wpływa na dokonywanie aktu przerwania ciąży. Chrześcijanie powinni czuć się odpowiedzialni za ochronę każdego poczętego życia ludzkiego i za eliminowanie - na ile to możliwe i na ile od nich zależy - przyczyn życiowych, które prowadzą do zabójstwa nie narodzonych dzieci. 23 Trzeba dać nadzieję także tym, którzy grzechu aborcji się dopuścili i wskazać im drogę nawrócenia, pojednania i pokuty. Miłosierdzie nie oznacza tolerancji ani przyzwolenia na zło Potępienie grzechu nie oznacza odrzucenia człowieka, który je popełnił Za przebaczeniem, musi iść oferta realnej pomocy 24 8
Przeciwdziałanie aborcji pomoc charytatywna, między innymi pomoc samotnym matkom [por. EV 87]; praca wychowawcza - jak np. poradnictwo rodzinne [EV 88]; wpływanie na kształtowanie się właściwej polityki rodzinnej (nie wystarczy zniesienie złych praw) [EV 90]; rozwijanie adopcji [EV 93]. 25 Nade wszystko: Budzenie w ludziach postawy wdzięczności wobec Boga za dar życia Odkrywanie piękna i wartości życia Solidarność wobec życia (zwłaszcza zagrożonego) 26 Problem początku ludzkiego życia Różne teorie kryterium człowieczeństwa Zapłodnienie Implantacja Dywersyfikacja komórek Bijące serce Praca układu nerwowego (zaczątki kory mózgowej) Narodziny Zdolność do samodzielnego życia Zdolność do aktów samoświadomości i samostanowienia Animacja 27 9
"Owoc przekazywania życia ludzkiego od pierwszego momentu swego istnienia, a więc począwszy od utworzenia się zygoty, wymaga bezwarunkowego szacunku, który moralnie należy się każdej istocie ludzkiej, w jej integralności cielesnej i duchowej. Istota ludzka powinna być szanowana i traktowana jako osoba od momentu swego poczęcia i dlatego od tego samego momentu należy jej przyznać prawa osoby, wśród których przede wszystkim nienaruszalne prawo każdej niewinnej istoty ludzkiej do życia. [ ] Wspomniana nauka dostarcza kryterium podstawo-wego dla rozwiązań różnych problemów powstałych z rozwojem nauk biomedycznych w tej dziedzinie, ponieważ embrion powinien być traktowany jak osoba, musi on być również chroniony w swej integralności i leczony w granicach możliwych, jak każda inna istota ludzka podległa opiece lekarski-ej" Instrukcja "Donum vitae" [I,1]. 28 [1] Jeżeli nawet utrzymuje się, że animacja następuje później, to mimo to w płodzie zaczyna się życie 'ludzkie' (o którym wiadomo z biologii), które i przygotowuje się do przyjęcia duszy, i jej wymaga; dzięki niej doskonali się natura otrzymana od rodziców. [2] Jeżeli zaś tzw. wlanie duszy uważa się tylko za prawdopodobne (czegoś przeciwnego nie da się nigdy ustalić), to odebranie życia jest tym samym, co narażenie się na niebezpieczeństwo zabicia człowieka, który jest nie jakby w oczekiwaniu duszy, ale już nią obdarzony" [QAP przypis 19 do nr 13]. 29 Wskazania za aborcją Medyczne Eugeniczne Społeczno-obyczajowe Społeczno-ekonomiczne wskazania pożycia małżeńskiego 30 10
Wskazania medyczne Ciąża niebezpieczna dla matki (dziecko jest agresorem ) kryteria są stale poszerzane Niektórzy uważają nawet, że nie musi to dotyczyć rzeczywistego zagrożenia życia kobiety, a wystarczy jedynie prawdopodobieństwo wystąpienia komplikacji (tzw. profilaktyczne przerywanie ciąży). Sądzi się także, że pewne choroby psychiczne matki, a nawet tylko pewne jej głębokie stany depresyjne i lękowe (przed ciążą) usprawiedliwiają zabieg przerwania ciąży. 31 Wskazania eugeniczne Uznaje się niekiedy (także w wielu unormowaniach prawnych) prawo do usunięcia ciąży w przypadku nieprawidłowego rozwoju płodu (zagrożenie dla jego zdrowia psychicznego lub fizycznego). Uważa się bowiem, że zaoszczędziłoby się tym samym trudów życia zarówno dziecku, jak i jego rodzicom i całemu społeczeństwu. 32 Wskazania społeczno-obyczajowe Uznaje się bowiem przerwanie ciąży za dopuszczalne (niektórzy nawet - konieczne!), jeśli dziecko poczęło się poza małżeństwem, a szczególnie w sytuacji gwałtu dokonanego na kobiecie. Takie przerwanie ciąży ratowałoby rzekomo "honor" kobiety i jej dobre imię lub też - w przypadku gwałtu - pozwoliłoby wyzwolić się od pamięci o dokonanej agresji. 33 11
Wskazania społeczno-ekonomiczne Rzekomo lepiej nie urodzić dziecka, niż urodzić je "skazując" tym samym na nędzę i niepewne jutro fakt istnienia autentycznych trudności społecznoekonomicznych wielu rodzin jest często wynikiem antynatalistycznej polityki danego państwa. 34 Wskazania pożycia małżeńskiego W tym przypadku uznaje się przerywanie ciąży - na równi ze środkami antykoncepcyjnymi - jako jeszcze jeden środek planowania rodziny, a więc regulacji urodzeń (kwestia terminologii: mówi się właśnie wówczas o regulacji urodzeń, a nie o regulacji poczęć). Niektórzy traktują aborcję jako jeden ze środków antykoncepcyjnych 35 Mocą władzy, którą Chrystus udzielił Piotrowi i jego Następcom, w komunii z Biskupami - którzy wielokrotnie potępiali przerywanie ciąży, zaś w ramach wspomnianej wcześniej konsultacji wyrazili jednomyślnie - choć byli rozproszeni po świecie - aprobatę dla tej doktryny - oświadczam, że bezpośrednie przerwanie ciąży, to znaczy zamierzone jako cel czy jako środek, jest zawsze poważnym nieładem moralnym, gdyż jest dobrowolnym zabójstwem niewinnej istoty ludzkiej" [EV 62]. 36 12
"Używamy zazwyczaj wyrażenia 'bezpośredni zamach na życie niewinnego', "zabójstwo bezpośrednie'. Jako że np. ratowanie życia przyszłej matki niezależnie od faktu jej ciąży, domaga się działania chirurgicznego lub innego środka terapeutycznego, który miałby jako przypadkową konsekwencję, w żaden sposób nie oczekiwaną jako taką, ale nie do uniknięcia - śmierć płodu, taki akt nie mógłby być nazwany 'bezpośrednim' zamachem na życie niewinnego. W takich warunkach operacja może być godziwa, podobnie jak inne interwen-cje tego typu, jeśli naprawdę chodzi o dobro wielkiej wartości, jakim jest życie, a nie jest możliwe przełożenie tej interwencji na czas po urodzeniu dziecka, ani też nie można odwołać się do innego skutecznego środka" Pius XII Przemówienie z 26.11.1951 37 13