ANALIZA STRUKTURY WYDATKÓW GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE W LA- TACH 2000-2011 Stanisław Minta, Agnieszka Łuszczyńska Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu Streszczenie W przedstawionej pracy dokonano analizy wydatków gospodarstw domowych w latach 2000-2011 w celu określenia, czy w warunkach polskich potwierdza się I. prawo Engla. Uzyskane wyniki wskazały, że w analizowanym okresie wzrost dochodów dyspozycyjnych był nieco wyższy niż wzrost wydatków gospodarstw domowych, co może świadczyć o rozsądnym gospodarowaniu środkami finansowymi Polaków w obliczu globalnego kryzysu finansowego, który odcisnął piętno także w krajowej gospodarce i na rynku pracy. Wykonana dokładna analiza wydatków gospodarstw domowych wskazała, że w badanym okresie udział wydatków na cele żywnościowe zmalał z prawie 31% w 2000 r. do 25% w 2011 roku, a jednocześnie wyraźnie zwiększyło się znaczenie wydatków na użytkowanie mieszkania i nośniki energii oraz łącznego udziału wydatków na rekreację, kulturę, restauracje i hotele. Dodatkowo w tym czasie realne dochody dyspozycyjne wzrosły o 47%. W związku z tym, można postawić tezę, że otrzymane wyniki potwierdziły w polskich realiach zależność opisaną w I. prawie Engla. Analysis of household spending structure in Poland in years 2000-2011 Summary In this study was prepared analysis of Polish household expenditure in years 200-2011. The aim of the study was to determine whether of Polish conditions is confirmed the I-st Engel s law. Obtained results indicated that during the analyzed period growth of disposable income was slightly higher than the increase in household expenditure. It can attest to a reasonable allocation of the financial resources of Poles in the face of the global financial crisis, which left its deep mark in the domestic economy and labor market. Detailed analysis of household expenditure indicated that during the analyzed period the share of spending on food decreased from almost 31% in 2000 to 25% in 2011, and at the same time clearly increased the importance of spending on housing, water and energy, and the total share of expenditure on recreation, culture, restaurants and hotels. In addition, at this time real www.think.wsiz.rzeszow.pl, ISSN 2082-1107, Nr 2 (22) 2015, s. 23-29 23
disposable income grew by 47%. Consequently in the Polish reality, it can be argued that the obtained results confirmed the relationship described in the Engel s law. Wprowadzenie Wykorzystywanie analizy struktury wydatków ma w badaniach ekonomicznych długą tradycję. Najbardziej znaną postacią, która korzystała z tej metody, jest Ernst Engel, który jako pierwszy zauważył, że istnieje statystyczna zależność pomiędzy wielkością dysponowanych dochodów w gospodarstwach domowych, a rozmiarami i strukturą wydatków konsumpcyjnych. Dokładnie zależność o której mowa, została nazwana jako I. prawo Engla wskazujące, że w miarę wzrostu dochodów dyspozycyjnych przypadających na 1 członka gospodarstwa domowego, spada udział wydatków na żywność i dobra niższego rzędu na rzecz wzrostu wydatków na dobra wyższego rzędu - zwłaszcza trwałego użytkowania 1. Analiza struktury wydatków jest częścią szerszego zagadnienia jakim jest badanie budżetów gospodarstw domowych, co poza wydatkami obejmuje także analizowanie poziomu, źródeł i zmienności dochodów konsumentów w czasie. Na podstawie badania budżetów gospodarstw domowych opartych o dane statystyki publicznej można w sposób względnie prawidłowy ocenić faktyczne zmiany kondycji ekonomicznej społeczeństwa. W innym przypadku jest to poddawane subiektywnym opiniom zwykłych obywateli, mediów czy polityków, które często są bardzo sprzeczne ze sobą w zależności od zasobności portfela albo prezentowanej opcji politycznej. Wartość wydatków gospodarstw domowych, ich struktura oraz nominalna i realna dynamika zmian, wyraźnie wskazują, jak zmienia się faktyczna siła nabywcza konsumentów 2. Ważne miejsce w analizie struktury wydatków gospodarstw domowych zajmują koszty ponoszone na konsumpcję żywności. Wynika to z faktu, że konsumpcja żywności jest wyraźnie powiązana z poziomem życia społeczeństwa i preferencjami nabywców 3. 1. Cel, zakres i metodyka badań Przedstawione opracowanie miało na celu przeanalizowanie struktury wydatków w polskich gospodarstwach domowych w latach 2000-2011 i znalezienie odpowiedzi, czy w tym okresie w krajowych warunkach I. prawo Engla znalazło potwierdzenie. Cele pomocnicze polegały na określeniu tendencji realnych zmian dochodów i wydatków przypadających na 1 osobę w gospodarstwie domowym. Podczas pracy wykorzystano metodę dokumentacyjną 4 dzięki której zebrano wtórne źródła informacji pochodzące z publikacji statystycznych GUS 5, 6. Do analizy danych i prezentacji wyników wykorzysta- 1 Rekowski M., Mikroekonomia, Wyd. Akademia, Poznań 2005, s. 111-119. 2 Gorczyca M., Dochody i wydatki gospodarstw domowych, Ekonomia (Ekonomia. Rynek, Gospodarka, Społeczeństwo), 2007, 19, s. 97-117. 3 Wysocki F., Kurzawa I., Kształtowanie się preferencji konsumpcyjnych artykułów żywnościowych w relacji miasto wieś, Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, 2006, 2 (307), s. 49 67. 4 Stachak S., Wstęp do metodologii badań ekonomicznych, Książka i Wiedza, Warszawa 1997, s. 151-156. 5 GUS, Budżety gospodarstw domowych w 2011, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2012. 6 GUS, Roczne wskaźniki makroekonomiczne cz. III, Główny Urząd Statystyczny, [z:] http://stat.gov.pl/wskaznikimakroekonomiczne/, 18.05.2014. 24
no metodę opisową, analizę porównawczą, metodę urealnienia wartości pieniężnych z użyciem deflatora 7, oraz wybrane metody analizy dynamiki zjawisk 8. 2. Wyniki badań Ponieważ konsumpcja wymaga wydatkowania wcześniej osiągniętych dochodów pomniejszonych o obowiązkowe daniny publiczne, ubezpieczenia społeczne i tym podobne obciążenia gospodarstw domowych, pierwszy etap prac badawczych polegał na określeniu wartości dochodów dyspozycyjnych oraz wydatków gospodarstw domowych na przestrzeni wybranego okresu. Następnie obliczono realne zmiany w tym zakresie poprzez wyeliminowanie wpływu inflacji na wartości nominalne w poszczególnych latach (zastosowano tutaj wskaźnik inflacji cen konsumentów, czyli CPI, a jako bazowy wybrano rok 2000). Szczegółowe wartości oraz nominalną i realną dynamikę zmian przedstawiono w tabeli 1. Tabela 1. Przeciętne wartości i zmiany miesięcznych dochodów dyspozycyjnych oraz wydatków ogółem na 1 osobę w gospodarstwach domowych (lata 2000-2011) Wyszczególnienie j.m. Lata Nominalne dochody dyspozycyjne Zmiana nominalnych dochodów dyspozycyjnych (2000 r. = 100%) zł 589,6 638,4 682,9 706,3 731,8 802,4 894,5 1006,6 1071,7 1147,2 1183,7 % 100,0 108,5 116,0 120,0 124,3 136,3 152,0 171,0 182,1 194,9 201,1 Deflator CPI % 100,0 107,5 108,4 112,2 114,6 115,7 118,6 123,6 127,9 131,2 136,8 Realne dochody dyspozycyjne (wg CPI) Zmiana realnych dochodów do dyspozycji (2000 r. = 100%) zł 588,6 593,9 630,0 629,5 638,6 693,5 754,2 814,4 837,9 874,4 865,3 % 100,0 100,9 107,0 106,9 108,5 117,8 128,1 138,4 142,3 148,5 147,0 Wydatki nominalne zł 599,5 625,0 677,8 694,7 690,3 744,8 809,9 904,3 956,7 991,4 1015,1 Zmiana wydatków nominalnych (2000 r. = 100%) % 100,0 104,3 113,1 115,9 115,1 124,2 135,1 150,8 159,6 165,4 169,3 Realne wydatki (wg zł 599,5 581,4 625,3 619,2 602,4 643,7 682,9 731,6 748,0 755,7 742,1 7 Noga M., Makroekonomia, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 2000, s. 24. 8 Mruk H. (red.), Analiza rynku, PWE, Warszawa 2003, s. 71-82. 25
CPI) Zmiana wydatków realnych (2000 r. = 100%) % 100,0 97,0 104,3 103,3 100,5 107,4 113,9 122,0 124,8 126,1 123,8 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS (Budżety gospodarstw domowych w 2011, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2012 oraz Roczne wskaźniki makroekonomiczne cz. III, Główny Urząd Statystyczny, [z:] http://stat.gov.pl/wskazniki-makroekonomiczne/, 18.05.2014). Wartość miesięcznych dochodów dyspozycyjnych przypadających na 1 osobę w polskich gospodarstwach domowych wzrosła nominalnie z poziomu prawie 590 zł w 2000 roku do niemal 1184 zł w 2011 roku (tabela 1). W tym czasie inflacja typu CPI wyniosła 36,8%, dlatego realne wzrosty dochodów dyspozycyjnych były niższe (od 589,6 zł w 2000 roku do 865,3 zł w 2011 roku). W przypadku wydatków ogółem na 1 członka gospodarstwa domowego wzrost nominalny w analizowanym okresie wyniósł 69,3% (z 599,5 zł w 2000 r. do 1015,1 zł w 2011 r.), natomiast zmiana realna to prawie 24% - z 599,5 zł w 2000 r. do 742,1 zł w 2011 r. (tabela 1). Korzystając z analitycznej metody wyodrębnienia tendencji rozwojowej określono siłę i kierunek tendencji realnych zmian dochodów dyspozycyjnych i wydatków ogółem na 1 osobę w gospodarstwach domowych, a wyniki tych działań przedstawiono na rysunkach 1 i 2. Rysunek 1. Dynamika i tendencja zmian realnego poziomu dochodów dyspozycyjnych na 1 osobę w polskich gospodarstw domowych 150,0% 140,0% 130,0% 120,0% 110,0% 100,0% 90,0% y = 0,0558x + 0,8883 R² = 0,9448 Zmiana realnych dochodów Trend liniowy (zmiana realnych dochodów) Źródło: Opracowanie własne na podstawie GUS, Budżety gospodarstw domowych w 2011, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2012. 26
Rysunek 2. Dynamika i tendencja zmian realnego poziomu wydatków na 1 osobę w polskich gospodarstw domowych 150,0% 140,0% 130,0% 120,0% 110,0% 100,0% 90,0% y = 0,0316x + 0,9222 R² = 0,8747 Zmiana realnych wydatków Trend liniowy (zmiana realnych wydatków) Źródło: Opracowanie własne na podstawie GUS, Budżety gospodarstw domowych w 2011, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2012. Na podstawie uzyskanych danych można stwierdzić, że zarówno dochody dyspozycyjne, jak i wydatki gospodarstw domowych miały wyraźną tendencję wzrostową. Natomiast nieco większą siłę zaobserwowano w tym aspekcie przy dochodach dyspozycyjnych. Ogólnie na tej podstawie można wywnioskować znaczący wzrost potencjału konsumpcyjnego w społeczeństwie polskim w okresie 2000 2011. Silniejsza tendencja wzrostu dochodów dyspozycyjnych w porównaniu do tendencji zmian wydatków ogółem, może być przynajmniej częściowo wytłumaczona tym, że od 2007 roku cały świat pogrążył się w globalnym kryzysie finansowym. Nasz kraj, mimo że uniknął klasycznej recesji objawiającej się spadkiem realnego PKB, to jednak odczuł skutki tego wstrząsu ekonomicznego w postaci spowolnienia gospodarczego i wzrostu stopy bezrobocia. Duża niepewność ekonomiczna niewątpliwie przełożyła się na bardziej rozważne wydawanie pozyskiwanych dochodów w polskich rodzinach w tym czasie, czego skutkiem był większy wzrost realnych dochodów dyspozycyjnych aniżeli realizowanych wydatków (porównaj rys. 1 i 2). Główna część podjętych badań dotyczyła szczegółowej analizy wydatków ponoszonych przez gospodarstwa domowe. W ramach tych prac przyjrzano się zmianom wartości wydatków ogółem oraz ich strukturze, ze szczególnym uwzględnieniem podziału na kategorie produktowe wśród wydatków na cele konsumpcyjne (tabela 2). W latach 2000-2011 udział wydatków na cele konsumpcyjne w wydatkach ogółem gospodarstw domowych wahał się w granicach 95,4-96,4% (tabela 2). Wśród wydatków konsumpcyjnych największe znaczenie miały koszty ponoszone na zakup żywności i napojów bezalkoholowych oraz koszty związane z użytkowaniem mieszkań i nośnikami energii, a także wydatki na transport i łączność. Ogólnie w badanym okresie wartość wydatków na towary i usługi konsumpcyjne liczone łącznie w ujęciu nominalnym wzrosła z niemal 578 zł w 2000 roku do około 972 zł w 2011 roku (na 1 osobę). W tym czasie koszty zakupu żywności i napojów bezalkoholowych podniosły się z prawie 185 zł w 2000 roku do nieco ponad 254 zł w 2011 roku (wzrost o 37,3%). Dla porównania wydatki ponoszone na użytkowanie mieszkań i nośniki energii prawie się podwoiły, bo wzrosły z poziomu około 107 zł w 2000 roku do ponad 210 zł w 2011 roku. Obserwując poszczególne kategorie dóbr konsumpcyjnych, 27
największy wzrost wydatków dotyczył korzystania z usług restauracyjnych i hotelarskich, które choć wartościowo nie były zbyt liczącą pozycją (zmiana z 8,4 zł w 2000 r. do 24,8 zł w 2011 r.), to jednak w ujęciu względnym podwyższyły się niemal trzykrotnie. Patrząc na uzyskane dane można stwierdzić, że w pierwszej dekadzie XXI wieku w Polsce doszło dzięki znacznemu wzrostowi dochodów dyspozycyjnych do znacznej zmiany struktury wydatków. Choć cały czas na pierwszym miejscu w zestawieniu wydatków były żywność i napoje bezalkoholowe, to jednak wzrost kosztów ponoszonych na ten cel postępował wolniej aniżeli dla większości pozostałych kategorii produktowych składających się na całkowite wydatki konsumpcyjne. Szczegółowe zmiany wartości wydatków na poszczególne kategorie produktowe przedstawione zostały w tabeli 2. Tabela 2. Przeciętne wartości oraz struktura miesięcznych wydatków na 1 osobę w gospodarstwach domowych z podziałem na kategorie produktowe (lata 2000-2011 w ujęciu nominalnym) Wyszczególnienie j.m. Lata Towary i usługi konsumpcyjne, w tym: a) żywność i napoje bezalkoholowe b) napoje alkoholowe c) wyroby tytoniowe i narkotyki zł 577,6 599,2 648,7 665,6 660,7 712,6 775,6 865,3 913,9 945,8 971,8 zł 184,8 184,6 188,2 195,0 194,1 202,1 215,8 231,1 240,1 246,1 254,1 zł 6,3 6,9 7,4 7,4 7,3 8,2 8,9 10,0 10,9 11,2 11,6 zł 11,7 11,8 12,0 11,6 11,5 11,8 12,9 13,8 15,2 15,7 15,8 d) odzież i obuwie zł 33,1 32,8 34,7 34,3 35,0 40,2 46,3 49,8 49,9 52,4 51,8 e) użytkowanie mieszkania i nośniki energii f) wyposażenie mieszkania i prowadzenie gospodarstwa domowego zł 107,2 124,5 142,4 140,8 135,6 146,9 149,1 170,8 188,0 199,9 210,3 zł 35,6 31,3 34,1 34,1 34,3 38,0 44,8 49,4 51,5 51,2 49,1 g) zdrowie zł 26,6 28,3 33,2 35,1 34,7 36,6 40,0 43,7 47,9 47,4 50,4 h) transport i łączność i) edukacja, rekreacja i kultura j) restauracja i hotele k) inne towary i usługi konsumpcyjne oraz kieszonko- zł 80,6 81,6 89,8 95,5 98,2 103,7 116,1 134,1 136,2 138,2 139,6 zł 48,7 50,3 54,8 57,5 56,3 63,6 72,7 83,1 87,8 92,6 94,3 zł 8,4 10,1 11,7 12,3 12,8 14,6 15,4 18,1 20,7 22,9 24,8 zł 34,6 37,0 40,4 42,0 40,9 46,9 53,6 61,4 65,7 68,2 70,0 28
we Pozostałe wydatki zł 21,9 25,8 29,1 29,1 29,6 32,2 34,4 38,9 42,8 45,6 43,3 WYDATKI OGÓŁEM zł 599,5 625,0 677,8 694,7 690,3 744,8 810,0 904,2 956,7 991,4 1015,1 Udział wydatków na towary i usługi konsumpcyjne w wydatkach ogółem Udział pozostałych wydatków w wydatkach ogółem Struktura wydatków ogółem % 96,4 95,9 95,7 95,8 95,7 95,7 95,8 95,7 95,5 95,4 95,7 % 3,6 4,1 4,3 4,2 4,3 4,3 4,2 4,3 4,5 4,6 4,3 % 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Źródło: opracowanie własne na podstawie GUS, Budżety gospodarstw domowych w 2011, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2012. Ostatnia część przeprowadzonych badań polegała na określeniu udziału wydatków na żywność i napoje bezalkoholowe w wydatkach ogółem gospodarstw domowych w poszczególnych latach z wybranego szeregu czasowego, a także na wyznaczeniu kierunku i siły trendu zmian w tym zakresie. Otrzymane wyniki dotyczące tego zagadnienia przedstawiono w formie graficznej na rysunku 3. Rysunek 3. Tendencja zmian udziału wydatków na żywność i napoje bezalkoholowe w wydatkach ogółem gospodarstw domowych w latach 2000-2011 35,0% 30,0% 25,0% y = -0,0057x + 0,3055 R² = 0,9231 20,0% 15,0% 30,8% 29,5% 27,8% 28,1% 28,1% 27,1% 26,6% 25,6% 25,1% 24,8% 25,0% 10,0% 5,0% 0,0% udział wydatków na żywność i napoje bezalkoholowe w wydatkach ogółem Tendencja zmian (trend liniowy) Źródło: opracowanie własne na podstawie GUS, Budżety gospodarstw domowych w 2011, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2012. 29
W badanym okresie systematycznie malał udział wydatków na żywność i napoje bezalkoholowe z poziomu 30,8% w 2000 r. do 24,8% w 2010 r. i 25,0% w 2011 r., co oznacza tendencję malejącą potwierdzoną przez ujemną wartość współczynnika kierunkowego opisującego trend liniowy zmniejszającego się udziału wydatków gospodarstw domowych na zaspokojenie potrzeb żywnościowych (rysunek 3). Taka sytuacja potwierdziła, że w polskich warunkach w latach 2000-2011 potwierdziła się zależność opisana w I. prawie Engla, która wskazuje, że w miarę wzrostu realnych dochodów na 1 członka rodziny, zmienia się struktura wydatków, a dokładniej spada udział wydatków na żywność i dobra niższego rzędu, natomiast wzrasta udział wydatków na dobra wyższego rzędu. Podsumowanie W wyniku podjętych prac badawczych udało się ustalić, że realny poziom dochodów dyspozycyjnych w badanym okresie wzrósł z około 588 zł do ponad 865 zł/osobę miesięcznie (w ujęciu względnym przyrost wyniósł 47%). W tym samym czasie realne wydatki także wzrosły, choć nieco wolniej, bo przyrost wartości w tym przypadku wyniósł niecałe 24%. Otrzymane dane wskazały na wyraźny trend wzrostowy w zakresie zmian realnych dochodów i wydatków gospodarstw domowych. W strukturze wydatków największy udział miała kategoria żywność i napoje alkoholowe, następnie - użytkowanie mieszkania i nośniki energii, a na trzecim miejscu - transport i łączność. Obserwując zmiany struktury wydatków, zauważono malejącą tendencję udziału żywności i napoi bezalkoholowych, bowiem w 2000 roku było to prawie 31%, a w 2011 roku - 25%. Natomiast wyraźnie zwiększyło się znaczenie wydatków na użytkowanie mieszkania i nośniki energii oraz łącznego udziału wydatków na rekreację, kulturę, restauracje i hotele. W związku z tym, można postawić tezę, że otrzymane wyniki potwierdziły w polskich realiach zależność opisaną w I. prawie Engla. Bibliografia 1. Gorczyca M., Dochody i wydatki gospodarstw domowych, Ekonomia (Ekonomia. Rynek, Gospodarka, Społeczeństwo), 2007, 19 2. GUS, Budżety gospodarstw domowych w 2011, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2012 3. GUS, Roczne wskaźniki makroekonomiczne cz. III, Główny Urząd Statystyczny, [z:] http://stat.gov.pl/wskazniki-makroekonomiczne/ 4. Mruk H. (red.), Analiza rynku, PWE, Warszawa 2003 5. Noga M., Makroekonomia, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 2000 6. Rekowski M., Mikroekonomia, Wyd. Akademia, Poznań 2005 7. Stachak S., Wstęp do metodologii badań ekonomicznych, Książka i Wiedza, Warszawa 1997 8. Wysocki F., Kurzawa I., Kształtowanie się preferencji konsumpcyjnych artykułów żywnościowych w relacji miasto wieś, Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, 2006, 2 (307) 30