Lasy w Tatrach Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego za pośrednictwem Euroregionu Tatry w ramach Programu Współpracy Transgranicznej Rzeczpospolita Polska Republika Słowacka 2007 2013
Lasy w Tatrach Zakopane 2011 1
Polscy i słowaccy uczniowie poznają Tatry cykl imprez edukacyjnych LASY W TATRACH Opracowanie materiałów: Paweł Szczepanek Teksty: Tomasz Skrzydłowski, Paweł Szczepanek, Rysunki: Joanna Galica-Dorula Autorzy fotografii: Marcin Bukowski, Marcin Guzik, Katarzyna Dąbrowska Projekt graficzny, skład i druk: Lettra-Graphic Wyłączną odpowiedzialność za treść niniejszej publikacji ponosi Tatrzański Park Narodowy i w żadnym razie nie może ona być utożsamiana z oficjalnym stanowiskiem Unii Europejskiej ani Euroregionu Tatry. Wszelkie prawa zastrzeżone Żadna część tej publikacji nie może być powielana ani rozpowszechniana w jakikolwiek sposób bez pisemnej zgody posiadacza praw autorskich. Tatrzański Park Narodowy Kuźnice 1, 34-500 Zakopane tel. 18 20 23 200 e-mail: sekretariat@tpn.pl www.tpn.pl Zakopane 2011 ISBN 978-83-61788-44-7 Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego za pośrednictwem Euroregionu Tatry w ramach Programu Współpracy Transgranicznej Rzeczpospolita Polska Republika Słowacka 2007 2013
Temat: Lasy w Tatrach Cel ogólny Poznanie rodzajów zbiorowisk leśnych w Tatrach oraz podstawowych gatunków roślin rosnących w tatrzańskich lasach. Cele operacyjne Uczeń: poznaje rodzaje zbiorowisk leśnych w Tatrach; poznaje podstawowe gatunki drzew, podszytu i runa leśnego; poznaje role poszczególnych części drzewa (korzenie, pień, drewno, łyko, miazga, liście, kora); kojarzy wpływ środowiska na kształtowanie się różnych typów lasu; rozpoznaje podstawowe gatunki lasotwórcze; przyjmuje postawę proekologiczną poprzez zdobywanie wiedzy o środowisku. Metody i techniki pracy podająca eksponująca samodzielnego uczenia się Formy pracy zbiorowa indywidualna grupowa 3
Środki dydaktyczne karty pracy uczniów prezentacja multimedialna plansza edukacyjna sznurek, naklejki z nazwami części drzewa aparat fotograficzny Przebieg zajęć Zajęcia podzielone na 2 części: wykład oraz zajęcia w lesie. Część 1 wykład na temat lasów tatrzańskich ilustrowany pokazem slajdów I faza wstępna 1. Przedstawienie sposobu organizacji zajęć. II faza realizacyjna 2. Pokaz slajdów wraz z informacjami na temat poszczególnych gatunków rosnących w reglu dolnym oraz reglu górnym w Tatrach. Regiel dolny: przedstawienie zasięgu wysokościowego regla dolnego. Przedstawienie podstawowych typów lasów rosnących w reglu dolnym: - buczyna karpacka; - jedliny; - bory jodłowo-świerkowe; - namorenowe świerczyny; - olszyny; - reliktowe laski sosnowe. Nauczyciel zwraca uwagę na gatunki lasotwórcze oraz gatunki runa i podszytu w każdym z tych rodzajów zbiorowisk leśnych. Regiel górny: przedstawienie różnic miedzy górnoreglową świerczyną nawapienną oraz świerczyną rozwijającą się na 4
ubogich siedliskach granitowych. Nauczyciel omawia także zjawisko górnej granicy lasu oraz przedstawia związane z nią bory świerkowo-limbowe. III faza podsumowująca 3. Uczniowie rozwiązują zadania 1, 2 i 3 z karty pracy. 4. Praca z planszą edukacyjną zadanie polega na wpisaniu rodzajów lasów występujących w reglu dolnym i reglu górnym. Część 2 wycieczka do lasu II faza realizacyjna 5. Nauczyciel wraz z uczniami udają się do lasu. Zadaniem uczniów jest rozpoznanie gatunków występujących w lesie. Uczniowie pod opieką nauczyciela wykonują zadanie 4 i 5 polegające na oznaczaniu lub odszukaniu w terenie różnych gatunków drzew i roślin runa leśnego. 6. W czasie wycieczki nauczyciel dzieli klasę na dwie grupy. Pierwsza grupa odszukuje w lesie kłodę martwego drewna i stara się policzyć gatunki na nim występujące. Grupa druga wykonuje to samo ćwiczenie, ale w odniesieniu do żyjącego drzewa. Uczniowie mają też za zadanie odszukać jodły oraz świerki i w przybliżeniu określić ich wiek. III faza podsumowująca 7. Zabawa Tworzymy drzewo celem zabawy jest poznanie funkcji poszczególnych części drzewa. 5
Zabawa Tworzymy drzewo Cel: Uczniowie poznają role poszczególnych części drzewa. Wiadomości: Liście fabryki pożywienia dla drzewa. Produkują składniki odżywcze z wody i dwutlenku węgla. Wymaga to dostarczenia energii, która pochodzi ze słońca. Cały proces nazywany jest fotosyntezą. Pień drzewa rusztowanie dla gałęzi i liści. Mieszczą się też w nim rurki transportujące wodę i składniki pokarmowe. W pniu znajduje się także tkanka twórcza, czyli miazga, która sprawia, że drzewo rośnie. Zatem pień składa się z warstw, którymi są: a b c d Rdzeń (twardziel) centralna część pnia, zbudowana z najbardziej gęstego i twardego drewna. Jego rola polega na podtrzymywaniu wszystkich innych elementów drzewa. Drewno transportuje wodę i sole mineralne od korzeni do liści. Starsze drewno buduje także rdzeń drzewa. Miazga to tkanka produkująca komórki, które w przyszłości staną się tkankami drzewa. Łyko transportuje składniki odżywcze produkowane w liściach do innych elementów drzewa, np. do korzeni. a b c d e 6
e Kora chroni drzewo przed chorobami, uszkodzeniami i blokuje dostęp pasożytów. Korzenie utrzymują drzewo w podłożu, pobierają z gleby wodę i sole mineralne. Niektóre gatunki drzew, jak np. świerk, zakorzeniają się płytko, tworząc w glebie coś na kształt tarczy, inne zaś, jak np. jodła, tworzą korzeń główny, głęboko wrastający w podłoże, od którego odrastają korzenie boczne. Co będzie potrzebne do zabawy? łąka lub polana w lesie wystarczająco duża, aby można było przeprowadzić zabawę; kartki z symbolami lub nazwami poszczególnych części drzewa; 4 kawałki sznurka o długości 2 metrów. Uczniów należy podzielić na grupy (przykładowy podział dla klasy liczącej 30 uczniów): Rdzeń 1 uczeń Drewno 3 uczniów Korzeń główny 1 uczeń Korzenie boczne 2 uczniów Miazga 5 uczniów Łyko 6 uczniów Kora 8 uczniów Liście 4 uczniów Przebieg zabawy: 1. Nauczyciel pyta uczniów, czego drzewo potrzebuje do życia, a następnie zapisuje ich pomysły na kartce. Należy także zapytać, w jaki sposób drzewo zdobywa to, co potrzebne mu jest do życia, np. pożywienie, wodę, jak broni się przed pasożytami. 2. Każdemu z uczniów zostaje przydzielona rola, np. w drodze losowania kartek z symbolami lub nazwami poszczególnych części drzewa. 7
3. Nauczyciel pyta uczniów, która część drzewa jest jego centralną częścią (rdzeń). Rdzeń staje w środku. Ponieważ podtrzymuje on całe drzewo, zachowuje się jak siłacz napina mięśnie i mówi: Podtrzymuję was wszystkich. 4. Nauczyciel pyta uczniów, które części transportują wodę. Uczniowie grający rolę drewna chwytają się za ręce i tworzą koło wokół rdzenia, wydając dźwięki przepływającej wody. 5. Nauczyciel pyta uczniów, skąd bierze się woda w drewnie. Uczeń będący korzeniem głównym siada tyłem do drewna, a korzenie boczne kładą się na ziemi, rozkładając ręce. Powinni przy tym wydawać dźwięki przypominające ssanie wody. 6. Nauczyciel pyta uczniów, dokąd transportowana jest woda. Uczniowie grający rolę liści przytrzymują koniec sznurka, którego drugi koniec jest trzymany przez rdzeń drzewa. Liście mówią: Odżywiamy was. 7. Nauczyciel pyta uczniów, jak transportowane są składniki odżywcze. Uczniowie będący łykiem chwytają się za ręce i tworzą kółko wokół drzewa. Uczniowie rozkładają ręce, w kierunku liści, po czym kierują ręce w stronę pozostałych części drzewa i otwierają dłonie (symulują transport składników od liści do korzeni). 8. Uczniowie będący miazgą tworzą kółko między drewnem a łykiem i delikatnie się kiwają, mówiąc: Tworzymy nowe komórki. 9. Uczniowie będący korą tworzą duże koło otaczające drzewo. Uczniowie maszerują wokół, mówiąc: Chronimy drzewo, niech nikt się nie zbliża. 10. Nauczyciel prosi uczniów, aby zagrali swoje role jednocześnie, i nagrywa lub fotografuje całą zabawę. 11. Na zakończenie zabawy nauczyciel może zaproponować symulację wpływu wiatru halnego, który powali drzewo. Uczniowie odegrają tę scenę, kładąc się na ziemi. 8
Lasy tatrzańskie, czyli regle Lasy w Tatrach Pierwotnie słowo regiel oznaczało porośniętą lasem górę. Z czasem jednak jego znaczenie uległo rozszerzeniu i obecnie oznacza lasy rosnące w górach. W przypadku Tatr Polskich lasy dzielą się na dwa wyraźne piętra: regiel dolny i regiel górny. W topografii Tatr mianem regli określa się też grupę niewielkich lesistych wzniesień, nad którymi wznoszą się wyższe skaliste szczyty. Przykładem mogą być regle zakopiańskie, czyli Nosal, Krokiew, Łysanki i Kopieniec. Piętro regla dolnego Tatr sięga od podnóża gór do wysokości 1200 (1250) m n.p.m., a więc o 50 100 m wyżej niż w Beskidach. Jest to piętro umiarkowanie chłodne o średniej temperaturze rocznej od 6 C w dolnej części do 4 C przy granicy z reglem górnym. Pokrywa śnieżna zalega tu średnio przez 140 dni w roku, a roczna suma opadów wynosi około 1400 mm. W zależności od lokalnych warunków siedliskowych w obrębie regla dolnego występuje kilka zbiorowisk leśnych. W części północnej Tatr, w tym w TPN, większość powierzchni zdominowana jest przez siedlisko żyznej buczyny karpackiej. Pozostałą część zajmują siedliska m.in. namorenowego boru świerkowego, boru jodłowo-świerkowego, olszyny nadrzecznej, olszyny bagiennej, żyznej jedliny, jaworzyny karpackiej oraz, towarzyszących reglowym skałkom wapiennym i dolomitowym, reliktowych lasków sosnowych. Żyzna buczyna karpacka ma drzewostan bukowo-jodłowy z domieszką świerka oraz, na siedliskach wilgotnych, ja woru. W Tatrach buczyny rosną na żyznych glebach wykształconych na podłożu zasobnym w węglan wapnia. Odpowiadające im siedliska na terenie TPN obejmują regle tatrzańskie od Siwiańskich Turni i Furkaski na zachodzie po Kopieniec Wielki na wschodzie. Ponadto spotkać je można w Dolinie Filipki i w rejonie Łysej Skałki. W rzeczywistości buczyn jest znacznie mniej, niż wskazywałby podany wyżej zasięg siedlisk. Lasy tego typu porastają obszar od Hrubego Regla na zachodzie po Dolinę Białego oraz Nosal na wschodzie, 9
tworząc ekologiczną wyspę leśną, odizolowaną od pozostałych części buczyn karpackich. Udział ilościowy buka i jodły, podstawowych gatunków tworzących niegdyś lasy dolnoreglowe, stanowi dziś odpowiednio 2 i 4 proc. lasów rosnących w granicach TPN. Są to najczęściej młode drzewa, które rzadko przekraczają wiek 100 lat. Resztki naturalnych buczyn zachowały się głównie w Dolinie Białego, na Samkowej Czubie oraz w Suchym Żlebie, w masywie Łysanek. Urozmaicona budowa geologiczna, rzeźba terenu, a także specyficzny klimat sprawiają, iż w obrębie buczyn tatrzańskich, szczególnie na stokach o wystawie południowej, spotykamy duże bogactwo florystyczne. W płacie tego samego zespołu roślinnego w Tatrach może rosnąć nawet 50 gatunków roślin, podczas gdy w Beskidach ich liczba wynosi 30 35 gatunków. W warstwie podrostu, poza odnowieniami gatunków składowych buczyn, rośnie jarząb mączny i pospolity, wiciokrzew czarny oraz wawrzynek wilczełyko. W skład runa wchodzi szereg gatunków roślin charakterystycznych dla żyznych lasów liściastych i mieszanych. Część z nich zakwita, zanim na drzewach rozwiną się liście, a więc w okresie, gdy dociera do nich dużo światła, a na dnie lasu panują korzystne warunki klimatyczne (głównie termiczne). Rośliny takie to głównie geofity wiosenne. Spośród nich wymienić należy żywiec gruczołowaty kwitnący fioletowo oraz zawilec gajowy o białych kwiatach. Inne często spotykane w buczynach gatunki to bardzo efektownie wyglądająca lilia złotogłów, jak również żankiel zwyczajny i kopytnik pospolity, o niepozornych kwiatach. Szczególną uwagę zwracają kobierce rzeżuchy trójlistkowej, kwitnącej licznie podczas tatrzańskiej wiosny, tj. od końca kwietnia do początku czerwca. Powszechne występowanie tego gatunku odróżnia florę buczyn tatrzańskich od lasów bukowo-jodłowych rosnących w Beskidach. Niepowtarzalny charakter tatrzańskim buczynom nadają gatunki wysokogórskie, a także storczyki pojawiające się w prześwietlonych fragmentach lasu oraz na śródleśnych łąkach. W strefie regla dolnego, na podłożu skał węglanowych i fliszowym występują także lasy jodłowe jedliny. W drzewostanie obok jodły pojawia się świerk. Siedliska, na których rosną, są uboższe w składniki mineralne niż siedliska buczyn, dlatego także w runie lasów jodłowych jest mniej 10
gatunków, choć spotyka się rośliny zarówno z buczyn, jak i borów jodłowo-świerkowych. Gatunkiem, który w tych lasach znajduje optymalne warunki do wzrostu i rozwoju, jest przytulia okrągłolistna. Ta niepozorna płożąca się roślinka oraz gatunki buczynowe są dobrym wskaźnikiem, pozwalającym odróżnić lasy jodłowe od dolnoreglowego boru jodłowo-świerkowego. W TPN jedliny największą powierzchnię zajmują w okolicy Drogi Oswalda Balzera. Na glebach ubogich w składniki mineralne, podlegających procesowi bielicowania, wykształciły się z kolei dolnoreglowe bory jodłowo-świerkowe. W drzewostanie panują, w zmieniających się proporcjach, oba gatunki przewodnie świerk i jodła, natomiast w runie najwięcej jest gatunków borowych, np. borówki czarnej, widłaka jałowcowatego oraz podbiałka alpejskiego. Lasy tego typu porastają również siedliska zajmowane niegdyś przez uboższe postacie buczyn i jedlin, na które masowo wprowadzano świerk, wskutek czego doszło do ich zubożenia, bowiem gatunek ten niekorzystnie wpływa na glebę. Rozkład ściółki świerkowej przebiega powoli, co powoduje gromadzenie się grubej warstwy kwaśnej butwiny, która powierzchniowo zakwasza glebę. W niektórych dolinach tatrzańskich wypełnionych w plejstocenie lodowcami, m.in. w Dolinie Suchej Wody oraz w Dolinie Białki, zwłaszcza na Wierchu Porońcu, występuje bardzo ciekawe zbiorowisko boru 11
świerkowego. W runie dominują gatunki, które licznie występują w położonym wyżej górnoreglowym borze świerkowym. Specyficzną cechą tego lasu jest to, że wykształcił się on na podłożu zbudowanym z moren granitowych, dlatego przyjęło się w stosunku do niego określenie świerczyny namorenowe. Zestaw roślin tworzących warstwę runa ograniczony jest do niewielkiej grupy gatunków borowych. Pozostałe zbiorowiska leśne stanowią w reglu dolnym TPN mniej niż 2 proc. powierzchni. Warto wspomnieć zwłaszcza o olszynach nadrzecznych, które porastają podmokłe aluwia potoków górskich, zwykle u wylotu dolin tatrzańskich. Drzewostan olszyny buduje głównie olsza szara z niewielkim udziałem świerka. Warstwę krzewów oraz runo charakteryzuje duże bogactwo florystyczne. Niewątpliwie uwagę zwracają również niewielkie laski sosnowe o charakterze reliktowym, których naturalnym składnikiem jest sosna zwyczajna. Spotkać je można na mało dostępnych skałkach dolomitowych zarówno w strefie regla dolnego, jak i górnego (skałka nad Łysą Polaną, Wielkie Koryciska, Nosal i wiele innych). Ekstremalne warunki siedliskowe występowania lasków sosnowych pozwoliły im uniknąć konkurencji bardziej cienioznośnych gatunków drzew i przetrwać w ostojach od początków holocenu około 12 tys. lat temu, kiedy były szeroko rozpowszechnione do czasów dzisiejszych. W reglu dolnym i górnym, głównie na skałach zasobnych w węglan wapnia, na stromych i skalistych zboczach rozwija się z kolei jaworzyna karpacka. Obok jaworu, wszechobecnego świerka i jarzębiny, występują tu drzewa znane z buczyn, np. buk, wiąz 12
górski, oraz szereg gatunków roślin zielnych, m.in. miesiącznica trwała, języcznik zwyczajny oraz czerniec gronkowy. Regiel górny Regiel górny to królestwo borów świerkowych. Pokrywają one niemal jednolitym płaszczem grzbiety i stoki gór między 1250 a 1550 m n.p.m. Jest to piętro klimatu chłodnego ze średnią temperaturą roku 4 C przy dolnej granicy regla górnego oraz 2 C przy górnej granicy lasu. Roczna suma opadów wynosi około 1600 mm, a stała pokrywa śnieżna utrzymuje się średnio przez 180 dni w roku. Licznie występującemu świerkowi często towarzyszy jarzębina. Tylko lokalnie, w strefie górnej granicy lasu, oprócz świerka pojawiają limba, modrzew oraz brzoza karpacka. Dominującymi zespołami roślinnymi w strefie regla górnego są: górnoreglowa świerczyna karpacka, rosnąca na glebach bielicowych podłoża krystalicznego, oraz bogata florystycznie nawapienna świerczyna górnoreglowa. 13
W świerczynie rosnącej na podłożu kwaśnym warstwę runa tworzą bujnie paprocie oraz krzewinki. W miejscach, gdzie do wnętrza lasu dociera więcej światła, rozwija się paproć wietlica alpejska. W bardziej zwartych, zacienionych fragmentach lasu, zastępuje ją borówka czarna wraz z podbiałkiem alpejskim oraz widłakami: jałowcowatym i wrońcem. W świerczynach rozwijających się na glebach bogatych w węglan wapnia rośnie niemal dwukrotnie więcej gatunków niż w borach świerkowych porastających stoki krystalicznej części Tatr. Oprócz typowo borowych gatunków występują rośliny znane z żyznych dolnoreglowych lasów mieszanych. W świerczynie nawapiennej odnaleźć można m.in. 14
paprotnik ostry, żywiec gruczołowaty oraz pnącze powojnik alpejski. Ten typ lasu oglądać można głównie na zboczach Tatr Zachodnich. Najpiękniejsze, a jednocześnie najbardziej naturalne ich fragmenty zachowały się na Wantulach w Dolinie Miętusiej. Przy górnej granicy lasu świerczynom towarzyszą także bory limbowo-świerkowe. W Tatrzańskim Parku Narodowym porastają one głównie strome zbocza w rejonie Żabiego nad Morskim Okiem oraz w okolicach Czuby Roztockiej i Opalonego. Wspomniane bory mają charakter reliktowy, ponieważ przetrwały od schyłku plejstocenu, kiedy ich zasięg był znacznie szerszy. W borach tych obok limby rosną takie gatunki, jak świerk, modrzew i brzoza karpacka. Korony drzew nie ograniczają 15
zbytnio dostępu światła do dna lasu, dzięki czemu dobrze rozwinięta jest warstwa krzewów i roślin runa. Uwagę zwracają dorodne krzewy róży alpejskiej oraz porzeczki skalnej o czerwonych owocach. Na wysokości 1500 1550 m n.p.m. warunki siedliskowe (szczególnie klimatyczne) są na tyle trudne, że znacząco ograniczają występowanie świerka i limby (rosnącej zwykle kilkadziesiąt metrów wyżej). Szczególnie dużą rolę w kształtowaniu się górnej granicy lasu należy przypisać niszczącej sile wiatru, chociaż przebieg granicy występowania drzew determinowany jest także czynnikami orograficznymi, związanymi z rzeźbą terenu i ekspozycją. Cechą charakterystyczną górnej granicy lasu jest to, że drzewa są coraz niższe i rosną w dużym rozproszeniu. Przestrzeń między luźno rosnącymi świerkami zajmuje kosodrzewina, której obecność świadczy o tym, iż opuszczamy strefę borów regla górnego i przechodzimy do piętra subalpejskiego (kosodrzewiny). 16
17
ISBN 978-83-61788-44-7 18 egzemplarz bezpłatny