STAN ZDROWIA DOROSŁYCH MIESZKAŃCÓW WOJEWÓDZTWA WIELKOPOLSKIEGO, ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM OSÓB PO 60 R.Ż.

Nowiny Lekarskie 2013, 82, 1, 3 8 PAULINA CZYŻEWSKA-TORBA 1, MARIA STACHOWSKA 1,2, DOROTA TALARSKA 1, STEFAN JUSTAT 2, MARLENA SZEWCZYCZAK 1 STAN ZDROWIA DOROSŁYCH MIESZKAŃCÓW WOJEWÓDZTWA WIELKOPOLSKIEGO, ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM OSÓB PO 60 R.Ż. THE HEALTH STATUS OF ADULT RESIDENTS OF THE WIELKOPOLSKA REGION, WITH PARTICULAR EMPHASIS ON PEOPLE OVER 60 YEARS 1 Pracownia Pielęgniarstwa Społecznego w Katedrze i Zakładzie Profilaktyki Zdrowia Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Kierownik: prof. dr hab. med. Jacek Wysocki 2 Wielkopolskie Centrum Zdrowia Publicznego w Poznaniu Kierownik: dr n. biol. Maria Stachowska Streszczenie Wstęp. Na starzenie się społeczeństwa ma wpływ wiele czynników m.in.: poprawa warunków bytowych, opieki medycznej, szybki postęp medycyny, a przede wszystkim ciągle malejący przyrost naturalny. Problem ten dotyka Polskę, ale także wiele innych państw na świecie. Zmiany demograficzne są dużym wyzwaniem nie tylko dla indywidualnych jednostek, ale również dla organizatorów opieki medycznej i społecznej. Cel badań. Ukazanie aktualnej sytuacji demograficznej oraz najczęstszych przyczyn hospitalizacji seniorów na terenie województwa wielkopolskiego. Materiał i metoda. Podczas opracowywania artykułu skorzystano z Informatora Liczbowego Ochrony Zdrowia Województwa Wielkopolskiego za rok 2011. Wyniki. Ogółem w Wielkopolsce w 2011 roku hospitalizowano 763 616 osób (w tym 608 405 to osoby dorosłe) z tego ponad 33% (255 689) to mieszkańcy powyżej 60. r.ż. Do głównych przyczyn hospitalizacji należały choroby układu krążenia i nowotwory. Wnioski. 1. Zmiany w organizacji opieki medycznej i społecznej, powinny uwzględnić wydłużanie się życia oraz wzrost liczby hospitalizacji osób w najstarszych grupach wiekowych. 2. Obserwowany wzrost zachorowalności wśród dorosłych mieszkańców Wielkopolski na choroby przewlekłe, może być powodem zwiększenia się w przyszłości wielochorobowości w okresie starości. SŁOWA KLUCZOWE: stan zdrowia, chorobowość, zachorowalność, hospitalizacja, wiek podeszły. Abstract Introduction. Living longer and aging of the society can be influenced by various factors, i.a.: better living conditions, better health care, rapid advancement in the medicine and, what is most important, constant decrease of the birthrate. This situation can be observed in Poland but also in many other countries of the world. Demographic changes are a big challenge not only for individuals but also for social and medical care suppliers. Aim. This article is to show current demographic situation as well as most frequent causes of hospitalization of senior citizens in the area of Greater Poland region. Material and method. Data information handbook issued in 2011 by Greater Poland HealthCare was used while writing this article. Results. In general, in Greater Poland in 2011 there were 763 616 persons hospitalized, (including 608 405 adults), out of this amount over 33% (255 689) were people aged over 60. Main causes of hospitalizations were cardiovascular diseases and cancer. Conclusions. 1. While introducing changes in the organization of health and social care the following issues should be taken into consideration: people are living longer and the number of hospitalized people in the oldest age group is growing. 2. The observed increase in the incidence of chronic diseases among adult inhabitants of Greater Poland region may be the reason of the future rise in multiple morbidities in the old age. KEY WORDS: health, prevalence, morbidity, hospitalization, advanced age. Wstęp Starość jako faza życia człowieka coraz częściej staje się przedmiotem rozważań naukowych. Ciągłe pogłębianie się procesu starzenia społeczeństwa, charakteryzuje się najogólniej ujmując wzrostem udziału ludzi starszych w obrębie całej populacji. Wiele opracowań donosi, że sytuacja taka dotyczy całego świata [1, 2, 3]. Jeszcze do niedawna starość przedstawiana była przede wszystkim, jako czas niepełnosprawności, ciągłego odczuwania dolegliwości bólowych, wzrastającej zależności od otoczenia, izolacji, osamotnienia, braku uczucia życzliwości. Szybkie re-

4 Paulina Czyżewska-Torba i inni agowanie na zmiany w stanie zdrowia oraz podjęcie leczenia, w tym hospitalizacji przyczynia się do utrzymania dobrego zakresu funkcjonowania oraz lepszego przeżycia ostatniego okresu życia. Zgodnie z doniesieniami ONZ demograficzne starzenie się ludności, dotychczas występowało i generowało problemy wyłącznie w krajach bogatych, rozwiniętych. Współcześnie problem ten dotyczy również krajów biednych. Aktualnie 20% całej populacji na świecie stanowią ludzie, którzy osiągnęli wiek 60 lat i więcej. W roku 2000 na świecie było 600 milionów osób po 60. r.ż. Do 2050 roku szacuje się, że będzie ich aż 2 miliardy. Sytuacja ta spowoduje, że po raz pierwszy w dziejach ludzkości, liczba seniorów dorówna liczbie dzieci (w przedziale od urodzenia do 14. r.ż.) [4]. Jak podaje Synak [5] starzenie się populacji to znamienna cecha postępu cywilizacji i złożony proces demograficzny przebiegający w coraz szybszym tempie. Sytuację tę powoduje coraz mniejsza liczba narodzin oraz wydłużająca się przeciętna długość życia [6]. Zgodnie z doniesieniami ONZ w połowie XX wieku średnia długość życia wynosiła 44 lata, natomiast w połowie XXI stulecia przewiduje się, że będzie to 77 lat. Co miesiąc na Ziemi milion osób osiąga 60 lat, z czego ponad 55% to kobiety, a w grupie osób w wieku 80 lat i starszych, kobiety stanowią już 65% [4]. Na podstawie danych GUS w województwie wielkopolskim stan ludności wynosi obecnie 3 455 477 (według faktycznego miejsca zamieszkania), osoby w wieku powyżej 60. r.ż. stanowią 18,9% [7]. Podobnie jak w całym kraju również w Wielkopolsce, obserwuje się systematyczne przesunięcia w strukturze ludności, zwłaszcza w najstarszych grupach wiekowych (Rycina 1). Związane jest to przede wszystkim ze zwiększeniem dostępności do usług medycznych i opiekuńczych oraz podniesieniem jakości świadczonych usług. Celem badania było poznanie aktualnej sytuacji demograficznej oraz najczęstszych przyczyn hospitalizacji seniorów na terenie województwa wielkopolskiego. Rycina 1. Ludność województwa Wielkopolskiego po 60. r.ż. (dane GUS) [7]. Figure 1. Population of Greater Poland region aged over 60 (GUS data) [7]. Materiał i metoda Wielkopolskie Centrum Zdrowia Publicznego (W.C.Z.P.) w 2011 roku opracowało kolejną edycję Informatora Liczbowego Ochrony Zdrowia Województwa Wielkopolskiego [7]. Pozycja ta zawiera dane dotyczące: wybranych zagadnień demograficznych, stanu zdrowotnego ludności, personelu medycznego oraz działalności stacjonarnej i ambulatoryjnej opieki zdrowotnej na terenie województwa. W niniejszej pracy wybrane dane z Informatora zostały poszerzone o dane opracowane przez Zespół Kontroli i Analiz Medycznych (dane z 2009 i 2010 roku). Źródłem informacji prezentowanych w Informatorze są materiały statystyczne jednostek składających sprawozdania z terenu województwa wielkopolskiego, które zostały zebrane w ramach programu badań statystycznych realizowanych przez Ministerstwo Zdrowia. Wpływ na prezentowane dane statystyczne w poszczególnych latach, ma przede wszystkim stopień wywiązywania się z obowiązku składania sprawozdań przez podmioty do tego zobowiązane. Dane demograficzne autorzy Informatora pozyskali z GUS. Wyniki Wybrane problemy zdrowotne mieszkańców Wielkopolski Na podstawie danych zawartych w Informatorze Liczbowym Ochrony Zdrowia Województwa Wielkopolskiego obserwuje się, wśród osób w wieku podeszłym wzrost występowania chorób przewlekłych oraz zmian w obrębie narządów zmysłów. Każdy proces chorobowy znacznie ogranicza samodzielność oraz udział seniorów w życiu społecznym, dodatkowo zwiększa koszty leczenia i opieki, dlatego istotne jest monitorowanie zaburzeń w stanie zdrowia w tej grupie osób. W województwie wielkopolskim (na podstawie sprawozdań lekarzy POZ), obserwuje się systematyczny wzrost liczby rozpoznań w grupie osób dorosłych, w tym także seniorów. Sytuacja ta dotyczy zarówno dużych miast wielkopolskich, jak i większości powiatów. W 2011 roku największą zachorowalność wśród dorosłych (od 19. r.ż.) odnotowano z powodu chorób: układu krążenia, układu mięśniowo-kostnego i tkanki łącznej oraz układu trawiennego. Uwzględniając najczęściej zgłaszane schorzenia wskaźnik zachorowalności dorosłych (na 100 tys. osób) w województwie Wielkopolskim w 2010 i 2011 roku wynosił: choroby układu krążenia: 761,9 i 1320,0 choroby układu mięśniowo-kostnego i tkanki łącznej: 351,8 i 703,1 przewlekłe choroby układu trawiennego: 213,1 i 454,8 choroby układu nerwowego: 189,7 i 383,9 cukrzyca: 174,1 i 285,5 nowotwory: 92,5 i 151,3 (Rycina 2). Dane te ukazują utrzymujące się od dłuższego czasu tendencje, czego potwierdzeniem jest następny analizowany wskaźnik epidemiologiczny. Najwyższy wskaźnik chorobowości według Informatora W.C.Z.P. za 2011 rok (wskaźnik na 100 tys. osób z 2010 r. i 2011 r.) dotyczy schorzeń:

Stan zdrowia dorosłych mieszkańców województwa wielkopolskiego, ze szczególnym uwzględnieniem osób po 60. r.ż. 5 Rycina 2. Zachorowalność dorosłych w województwie wielkopolskim (wskaźnik na 100 tys. osób) najczęstsze przyczyny [7]. Figure 2. Morbidity in adults in Greater Poland region (ratio for 100 thousand people), most common causes [7]. układu krążenia 8226,0 i 10941,8 układu mięśniowo-kostnego i tkanki łącznej 2959,3 i 4379,4 układu trawiennego 1670,7 i 2602,8 cukrzycy 1619,0 i 2289,4 układu nerwowego 1117,1 i 1892,8 nowotwory 482,9 i 707,4. Analizując ww. wskaźniki można zaobserwować znaczący wzrost zachorowalności i chorobowości na te jednostki chorobowe wśród mieszkańców województwa wielkopolskiego. Spośród schorzeń o najwyższym wskaźniku chorobowości, największy wzrost w okresie 1 roku sprawozdawczego nastąpił w chorobach układu trawiennego, układu mięśniowo-kostnego i tkanki łącznej oraz nowotworach. Dominowały natomiast choroby układu krążenia, w tym choroby naczyń mózgowych. Rycina 3. Chorobowość osób dorosłych w województwie wielkopolskim (wskaźnik na 100 tys. osób) najczęstsze przyczyny [7]. Figure 3. Morbidity in adults in Greater Poland region (ratio for 100 thousand people), most common causes [7]. W 2011 roku występowały u 53,8% osób dorosłych (od 19. r.ż.) z województwa wielkopolskiego (Rycina 3). W grupie wiekowej 65 lat i więcej, w 2011 roku lekarze POZ stwierdzili największą zachorowalność na choroby: układu krążenia (54614 przypadków), układu mięśniowokostnego i tkanki łącznej (24295 przypadków), układu trawiennego (15715 przypadków), obwodowego układu nerwowego (13267 przypadków), cukrzycę (9864 przypadki). Odmiennie wygląda sytuacja w zakresie chorobowości. W 2011 roku w grupie wiekowej 65 lat i więcej najczęściej występowały choroby: układu krążenia 163988 osób, układu mięśniowo-kostnego i tkanki łącznej 48583 osoby, cukrzyca 36227 osób, układu trawiennego 22683 osoby, przewlekły nieżyt oskrzeli, dychawica oskrzelowa 18522 osoby. procent 50% 40% 30% 20% 10% 47,3% 48,8% 49,6% 38,7% 40,0% 41,1% 37,9% 38,5% 36,2% 37,2% 34,6% 35,7% 22,9% 22,8% 23,3% 14,8% 14,9% 15,8% 0% 2009 rok 2010 rok 2011 rok 60-70 lat mężczyźni 47,3% 48,8% 49,6% 70-80 lat mężczyźni 37,9% 36,2% 34,6% 80 i więcej lat mężczyźni 14,8% 14,9% 15,8% 60-70 lat kobiety 38,7% 40,0% 41,1% 70-80 lat kobiety 38,5% 37,2% 35,7% * rozkład % dla każdej płci przedstawiono osobno. Rycina 4. Struktura hospitalizowanych kobiet i mężczyzn po 60. r.ż. [7]*. Figure 4. Structure of hospitalized women and men aged over 60. [7]*.

6 Paulina Czyżewska-Torba i inni Hospitalizacje mieszkańców województwa wielkopolskiego według wybranych przyczyn W 2011 roku w województwie wielkopolskim ogólnie hospitalizowano 763 616 osób (w tym 608 405 osób dorosłych) z czego 33,5% (255 689) to osoby powyżej 60. r.ż, w tym ok. 18,1% kobiet i 15,4% mężczyzn (Rycina 4). Zarówno w grupie kobiet, jak i mężczyzn, w wieku powyżej 60. r.ż. główną przyczyną pobytu w szpitalu były choroby układu krążenia, w tym choroby naczyń mózgowych (60 70 lat: 26161, 70 80 lat: 25475, 80 lat i więcej: 16959). Odsetek kobiet w wieku powyżej 60-70 lat kobiety 70-80 lat kobiety 80 i więcej lat kobiety 60-70 lat mężczyźni 70-80 lat mężczyźni 80 i więcej lat mężczyźni ch. ukł. krążenia 19,0% ch. ukł. moczowo-pł. 9,0% ch. ukł. trawiennego 8,5% ch. ukł. oddechowego 4,4% ch. ukł. nerwowego 3,5% urazy, zatrucia 5,8% objawy, cechy 7,3% nowotory 18,6% inne 23,9% ch. ukł. krążenia 26,8% ch. ukł. moczowo-pł. 6,6% ch. ukł. trawiennego 7,9% ch. ukł. oddechowego 4,8% ch. ukł. nerwowego 3,4% urazy, zatrucia 6,2% objawy, cechy 8,1% nowotory 11,9% inne 24,3% ch. ukł. krążenia 33,9% ch. ukł. moczowo-pł. 4,6% ch. ukł. trawiennego 7,9% ch. ukł. oddechowego 6,3% ch. ukł. nerwowego 3,3% urazy, zatrucia 9,7% objawy, cechy 9,2% nowotory 6,4% inne 18,7% ch. ukł. krążenia 26,4% ch. ukł. moczowo-pł. 5,6% ch. ukł. trawiennego 8,7% ch. ukł. oddechowego 5,5% ch. ukł. nerwowego 3,5% urazy, zatrucia 5,5% objawy, cechy 7,2% nowotory 18,7% inne 18,9% ch. ukł. krążenia 30,1% ch. ukł. moczowo-pł. 6,4% ch. ukł. trawiennego 8,1% ch. ukł. oddechowego 7,2% ch. ukł. nerwowego 3,3% urazy, zatrucia 4,0% objawy, cechy 7,8% nowotory 16,4% inne 16,7% ch. ukł. krążenia 32,6% ch. ukł. moczowo-pł. 6,5% ch. ukł. trawiennego 7,5% ch. ukł. oddechowego 9,7% ch. ukł. nerwowego 2,8% urazy, zatrucia 5,3% objawy, cechy 9,7% nowotory 10,9% inne 15,0% 0% 10% 20% 30% 40% Rycina 5. Struktura przyczyn hospitalizacji w 2011 r. po 60. r.ż. mężczyźni i kobiety [7]. Figure 5. Structure of hospitalization causes in 2011 for women and men aged over 60 [7].

Stan zdrowia dorosłych mieszkańców województwa wielkopolskiego, ze szczególnym uwzględnieniem osób po 60. r.ż. 7 60. r.ż., hospitalizowanych z ww. powodu (w stosunku do wszystkich hospitalizowanych dorosłych kobiet na schorzenia układu krążenia) wynosił: 60 70 lat 22,9%, 70 80 lat 28,1%, 80 lat i więcej 23,2%. W grupie dorosłych mężczyzn choroby układu krążenia również przeważają wśród przyczyn leczenia szpitalnego, ale wraz z wiekiem obserwuje się spadek liczby mężczyzn, co wpływa na pozorne obniżenie ich hospitalizacji z tego powodu: 60 70 lat 28,2%, 70 80 lat 22,5%, 80 lat i więcej 11,1%. Mniejszy udział pacjentów w najstarszej grupie wynika m.in. z umieralności w młodszych grupach wiekowych. Zjawisko to obserwuje się zwłaszcza wśród mężczyzn i ma wpływ na feminizację społeczeństwa w starszym wieku. Poza schorzeniami układu krążenia, chorób naczyń mózgowych, innym często występującym powodem hospitalizacji w grupie pacjentów po 60. roku życia, były nowotwory; objawy oraz nieprawidłowe wyniki badań laboratoryjnych; urazy i zatrucia; choroby układu trawiennego; choroby układu oddechowego oraz choroby układu moczowopłciowego (Rycina 5). Biorąc pod uwagę wiek i płeć, analiza przyczyn hospitalizacji wykazała, że częstość w poszczególnych grupach wiekowych z powodu chorób układu krążenia, w tym naczyń mózgowych zarówno u kobiet, jak też mężczyzn wzrasta, natomiast z powodu chorób nowotworowych maleje (zwłaszcza wśród kobiet). Innymi jednostkami chorobowymi z powodu których wzrasta hospitalizacja w najstarszych grupach wiekowych, wśród mężczyzn są schorzenia układu oddechowego oraz objawy i nie-prawidłowe wyniki badań laboratoryjnych, a u kobiet objawy oraz nieprawidłowe wyniki badań laboratoryjnych i urazy. Wraz ze starzeniem się społeczeństwa zwiększa się udział hospitalizacji osób w wieku podeszłym. Coroczne sprawozdania składane przez ambulatoryjne i stacjonarne placówki służby zdrowia, umożliwiają monitorowanie zachorowalności i chorobowości w tej grupie wiekowej. Uwzględnianie analiz statystycznych podczas planowania opieki i udzielania świadczeń zdrowotnych, gwarantuje właściwe rozdzielanie środków oraz wysoką jakość opieki medycznej, która ukierunkowana jest na pojawiające się zapotrzebowanie wśród społeczeństwa. Dyskusja Polskie prognozy demograficzne od 1967 r. jednoznacznie wskazują na postępujący proces starzenia się społeczeństwa. Liczba osób starzejących się i starych będzie nadal rosła i ich udział w populacji będzie stale wzrastał [4]. Podobne zmiany obserwuje się na terenie województwa wielkopolskiego. Jak wynika z raportu autorstwa Barcikowskiej i wsp. [8] wśród schorzeń, które najczęściej występują u osób w wieku podeszłym w Polsce, na pierwszym miejscu znajdują się choroby układu sercowo-naczyniowego. W Wielkopolsce także schorzenia układu krążenia, w tym choroby naczyń mózgowych wymieniane są jako najczęstsza przyczyna zapadalności, chorobowości i bezpośredniej hospitalizacji osób w wieku podeszłym zarówno w grupie kobiet, jak i mężczyzn. Dane o przyczynach i częstości hospitalizacji są ważnym elementem wykorzystywanym w analizie i ocenie stanu zdrowia populacji [9]. Informacje te mogą posiadać pewne ograniczenia, gdyż hospitalizacja jest uwarunkowana: ciężkością przebiegu choroby, możliwością ustalenia rozpoznania oraz zapewnienia właściwego leczenia poza szpitalem, selekcją przyjęć związaną z dostępnością łóżek szpitalnych, czy też różnymi czynnikami społeczno-ekonomicznymi. Jednak ogromną zaletą danych o hospitalizacji jest dokładność i trafność diagnozy szpitalnej przewyższająca poprawność diagnostyczną w innych rutynowych badaniach wykorzystywanych do oceny stanu zdrowia ludności [9]. Jak podaje Barcikowska i wsp. [8] osoby w wieku podeszłym w znacznie większym stopniu w porównaniu do pozostałych grup wiekowych szukają pomocy i korzystają ze świadczeń społecznych i zdrowotnych. Zgodnie z danymi Państwowego Zakładu Higieny wskaźniki hospitalizacji, w tej grupie wiekowej są 2 3-krotnie wyższe niż dla ogółu ludności [8]. Podobną sytuację ukazuje Informator Liczbowy Ochrony Zdrowia Województwa Wielkopolskiego za rok 2011. W którym liczba hospitalizacji w 2011 roku w grupie seniorów osiągnęła 33% ogółu ludności. Państwowy Zakład Higieny podaje, że główną przyczyną hospitalizacji osób dorosłych w Polsce są choroby układu krążenia, a następnie nowotwory. Od 60. roku życia w Polsce wśród przyczyn leczenia szpitalnego kobiet zaczynają dominować choroby układu krążenia. Natomiast w grupie mężczyzn są to choroby układu krążenia i nowotwory. W starszych grupach wiekowych mężczyzn, wśród przyczyn hospitalizacji zwiększa się też udział chorób układu oddechowego i trawiennego [9]. Niepełnosprawność ludzi w podeszłym wieku w znacznym stopniu stanowi konsekwencję przewlekłych procesów wielochorobowych [10]. Zarzecka-Baran i wsp. [6] podają, że starość cechuje znaczny spadek zdolności adaptacyjnych człowieka w wymiarze biologicznym i psychospołecznym, postępujące ograniczenie samodzielności życiowej oraz stopniowe nasilenie się zależności od otoczenia. Wraz z wiekiem dochodzi do obniżenia sprawności w wykonywaniu czynności życia codziennego, mobilności, funkcji poznawczych oraz sprawności emocjonalnej. Czynniki te przyczyniają się do wzrostu zależności seniorów od pomocy innych zarówno opiekunów rodzinnych, jak i profesjonalnej opieki pielęgniarskiej. Lawinowy wzrost liczby osób starszych stawia przed opieką zdrowotną nowe wyzwania, związane z zapewnieniem odpowiedniej opieki medycznej i socjalnej. Tym bardziej, że przedstawione dane w Informatorze Liczbowym Ochrony Zdrowia Województwa Wielkopolskiego ukazują tylko główną przyczynę hospitalizacji czy chorobowości, natomiast u większości osób w wieku podeszłym, dodatkowo występują inne choroby, które znacznie ograniczają ich funkcjonowanie. Wiedza o starzeniu się społeczeństwa, o problemach wieku podeszłego jest niezbędna, by móc racjonalnie zaplanować i efektywnie wykorzystać istniejące możliwości zapewnienia odpowiedniej opieki nad osobami w podeszłym wieku. Potrzeby starzejącego się społeczeństwa, to z jednej strony profilaktyka, a z drugiej odpowiednie proce-

8 Paulina Czyżewska-Torba i inni dury diagnostyczne, lecznicze oraz stworzenie systemu opieki. Zgodnie ze wskazaniami WHO w propagowaniu promocji zdrowia wśród osób w wieku podeszłym głównymi kierunkami działań powinno stać się: przedłużenie aktywności i niezależnego samodzielnego funkcjonowania, zagwarantowanie seniorom systemu opieki wspierającego ich niezależność i zapewniającego im odpowiednią jakość życia, podejmowanie działań opóźniających rozpoczęcie udzielania świadczeń medycznych i opiekuńczych, wspieranie systemu opieki domowej oraz uśmierzanie bólu i stresu w terminalnej fazie choroby [11]. Natomiast zadaniem działań profilaktycznych jest zapobieganie chorobom i wczesne wykrywanie zaburzeń. Zjawisko starzenia się społeczeństwa oraz wzrost ludności w wieku starczym, będzie się nieustannie pogłębiać, dlatego istotne znaczenie mają działania zwiększające sprawność i wydolność osób starszych, ale także wkraczających w wiek podeszły. Piśmiennictwo 1. Kulik T.B., Janiszewska M., Piróg E. i wsp. Sytuacja zdrowotna osób starszych w Polsce i innych krajach europejskich. MONZ. 2011;17(2):90-95. 2. Mianowany M.E., Maniecka-Bryła I., Drygas W.K. Starzenie się populacji jako ważny problem zdrowotny i społeczno-ekonomiczny. Gerontol Pol. 2004;12(4):172-175. 3. Rószkiewicz M. Prognozy demograficzne dla polskiej populacji osób starszych. Psychogeriatr Pol. 2006;3(1):1-10. 4. Szlązak M. Starzenie się populacji wyzwaniem dla polityki społecznej. Materiały konferencyjne. Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Krakowie. Kraków 2003. 5. Synak B. Ludzie starzy w nowej rzeczywistości. W: Synak B., redaktor. Polska starość. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego; 2002. 6. Zarzeczna-Baran M., Bakierska M., Trzeciak B. i wsp. Jakość życia starszych mieszkańców miasta i gminy Sztum korzystających z pielęgniarskiej opieki środowiskowej. Probl Hig Epidemiol. 2008;89(4):511-517. 7. Informator Liczbowy Ochrony Zdrowia Województwa Wielkopolskiego. Edycja 2011. 8. Barcikowska M., Członkowska A., Derejczyk J. i wsp. Problemy zdrowia publicznego w kontekście starzenia się populacji Polski. Raport. PpiN. 2006;15(3):203-211. 9. Wojtyniak B., Goryński P. Sytuacja zdrowotna ludności Polski. Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego Państwowy Zakład Higieny. Warszawa 2008. 10. Gębska-Kuczerowska A., Miler M. Sytuacja zdrowotna ludzi powyżej 65 roku życia w Polsce. Zdr Publ. 2006; 116(1):135-137. 11. Wizner B. Promocja zdrowia i aktywności prozdrowotnej. W: Grodzicki T., Kocemba J., Skalska A., redaktorzy. Geriatria z elementami gerontologii ogólnej. Gdańsk Via Medica; 2007. Adres do korespondencji: dr Maria Stachowska Katedra i Zakład Profilaktyki Zdrowotnej ul. Smoluchowskiego 11 60-179 Poznań marias@ump.edu.pl tel.: 618612-243