WYBRANE PROBLEMY SPOŁECZNO-DEMOGRAFICZNE WOJEWÓDZTWA ŚWIĘTOKRZYSKIEGO

Studia i Materiały. Miscellanea Oeconomicae Rok 18, Nr 3/2014 Wydział Zarządzania i Administracji Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach R o z w ó j r e g i o n a l n y w l i c z b a c h Iwona Kiniorska 1 WYBRANE PROBLEMY SPOŁECZNO-DEMOGRAFICZNE WOJEWÓDZTWA ŚWIĘTOKRZYSKIEGO Wstęp Przemiany demograficzne w układzie przestrzennym należą do najważniejszych z punktu widzenia rozwoju gospodarczego. Polska od wielu lat cechuje się wieloma niekorzystnymi procesami społeczno-demograficznymi. Jednak w przebiegu tych zjawisk w układzie miasto-wieś notuje się istotne zróżnicowanie. Od 1998 r. liczba urodzeń w miastach po raz pierwszy, w całym okresie powojennym jest mniejsza od liczby zgonów, czyli następuje zjawisko ubytku naturalnego. Jednocześnie zmalał napływ ludności ze wsi do miast. W 1998 r. pierwszy raz po wojnie saldo migracji dla miast było ujemne. Jednocześnie w 2000 r. zanotowano pierwsze po wojnie dodatnie saldo migracji dla obszarów wiejskich 2. Współcześnie możemy mówić o dwóch zarysowujących się układach w ujęciu regionalnym: depopulacją i koncentracją ludności. Odmienne tendencje demograficzne najwyraźniej zarysowują się w województwach ( starych i obecnych) na linii: centrum układu peryferia (zjawisko to obserwowane jest także w układach lokalnych na linii: miejscowość gminna peryferia gminy). Prawidłowością koncentracji stref aktywnych demograficznie w skali kraju jest ich lokalizacja wokół aglomeracji, w skali regionów położenie wokół większych ośrodków miejskich. Głównym celem badawczym było przedstawienie wybranych problemów społeczno-demograficznych miast i obszarów wiejskich województwa świętokrzyskiego oraz próba określenia zróżnicowania przestrzennego potencjału demogra- 1 Dr Iwona Kiniorska, adiunkt, Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach. 2 M. Płaziak, Wybrane aspekty sytuacji demograficzno-społecznej średnich miast Polski w porównaniach regionalnych, XVIII Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Uniwersytet Łódzki, 2005, s. 263. 115

ficznego. Zakres czasowy prowadzonej analizy objął lata 2002-2012. W postępowaniu badawczym, zastosowano metody wskaźnikowe, w tym wskaźnik Perkala. Materiał źródłowy pochodził z Banku Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego. 1. Dynamika zmian zaludnienia Województwo świętokrzyskie zaliczane jest do obszarów Polski Wschodniej, który cechuje się nagromadzeniem wielu negatywnych zjawisk w sferze społecznej i demograficznej. Jednak przebieg tych procesów w układzie wewnętrznym regionu jest przestrzennie zróżnicowany. Województwo świętokrzyskie oraz województwa: lubelskie i podkarpackie są najsłabiej zurbanizowane w Polsce. W 2012 r. obszary wiejskie zamieszkiwało 55,1% ludności, a miasta 44,9% ludności. Współczesna sieć miejska województwa świętokrzyskiego obejmuje 31 miast, w tym 25 małych, 5 średnich oraz jedno duże (Kielce). Ukształtowana struktura wielkościowa miast jest skutkiem uwarunkowań historycznych. Również znaczący udział rolnictwa w strukturze gospodarczej i warunki naturalne województwa nie sprzyjały tworzeniu ośrodków miejskich: średnich i dużych. Wpływ czynnika ludzkiego na rozwój obszaru jest niepodważalny. Wyraża się on między innymi przez potencjał demograficzny oraz aktywność ekonomiczną danego regionu. W latach 2002-2012 zanotowano 3% spadek ludności w miastach z 593,0 tys. do 572,1 tys. (wykres 1) i 0,5% spadek liczby ludności na obszarach wiejskich z 702,8 tys. do 701,8 tys. Największe zmiany w zaludnieniu wystąpiły w południowo-zachodniej części województwa. Wzrostem zaludnienia charakteryzowały się natomiast obszary wiejskie położone głównie na zapleczu stolicy województwa (np. Morawica, Miedziana Góra, Sitkówka-Nowiny) 3. 3 I. Kiniorska, Potencjał rozwojowy obszarów wiejskich woj. świętokrzyskiego a polityka spójności, Studia KPZK PAN, t. CLVI, 2014, s. 360. 116

750,0 Liczba ludności [tys] 700,0 650,0 600,0 miasta wsie 550,0 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Lata Wykres 1. Zmiany liczby ludności w miastach i na obszarach wiejskich województwa świętokrzyskiego w latach 2002-2012 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Biorąc pod uwagę dynamikę zmian zaludnienia i stosując powszechnie przyjętą w literaturze klasyfikację w województwie świętokrzyskim przeważają miasta regresywne - około 23 ośrodków miejskich (wskaźnik dynamiki poniżej 95,9%). Spadek zaludnienia odnotowano we wszystkich przedziałach wielkościowych poza miastami liczącymi poniżej pięć tysięcy mieszkańców, w wyniku przesunięcia w hierarchii wielkościowej do grupy najniższej ośrodków liczących od 5 do 10 tys. mieszkańców. 2. Przyrost naturalny i migracje Na dynamikę rozwoju ludności składa się ruch naturalny (w tym jeden z jego podstawowych elementów: przyrost naturalny) oraz migracje. W miastach rejestruje się ubytek naturalny, w wyniku przewagi zgonów nad urodzeniami, na końcu badanego okresu poziom urodzeń wyniósł 8,4, z kolei poziom zgonów 11,4. Porównywalnie na obszarach wiejskich, 9,2 (urodzenia) i 12,2 (zgony). W całym okresie badawczym zarówno w miastach, jak i na obszarach wiejskich rejestrowano ubytek naturalny. W miastach przyrost naturalny zmniejszył się z -1,6 do -3,0 (wykres 2), z kolei na obszarach wiejskich z -2,2 do - 3,0. Tendencje spadku przyrostu naturalnego były wynikiem nałożenia się na siebie kontynuacji niżowej fazy cyklu demograficznego, jak i konsekwencji przemian ustrojowo-gospodarczych oraz społecznych przełomu lat osiemdziesiątych i dzie- 117

więćdziesiątych XX wieku. Społeczeństwo urodzone w pierwszej połowie lat osiemdziesiątych, które znajduje się obecnie w optymalnym wieku matrymonialnym, nie decyduje się już na zakładanie rodzin na tak dużą skalę jak poprzednie generacje 4. Nie bez znaczenia jest również konsumpcyjny model życia, ukierunkowany na karierę zawodową i wygodniejszy tryb życia. W latach 2002-2012 w dziewiętnastu miastach woj. świętokrzyskiego zanotowano spadek przyrostu naturalnego, w dziesięciu wzrost i dwóch stagnację. Zdecydowanie dominują miasta, w których rejestruje się ubytek naturalny, jedynie w ośmiu odnotowano dodatni przyrost naturalny (wykres 3). Niepokojący jest fakt, iż pogłębienie zjawisk dotyczyło tych samych ośrodków. Najczęściej są to miasta monostrukturalne, gdzie problemy restrukturyzacji gospodarki nasilają niekorzystne procesy ludnościowe (spadek urodzeń, migracje ludzi młodych). Grupa takich miast występuje przede wszystkim w północnej i południowej części województwa, gdzie jak pokazują badania rejestruje się procesy depopulacyjne. Przemianom demograficznym towarzyszy spadek współczynnika dzietności, a więc liczby dzieci urodzonych przeciętnie przez kobietę w ciągu jej okresu rozrodczego, tj. w wieku 15-49 lat. Od końca lat 80. XX w. poziom reprodukcji nie gwarantuje prostej zastępowalności pokoleń. Sytuacja demograficzna jest uznawana za korzystną, jeśli współczynnik dzietności kształtuje się na poziomie 2,1, tzn. gdy na jedną kobietę przypada średnio dwoje dzieci. W Polsce ten współczynnik od 20 lat jest znacznie poniżej tego poziomu 5. 4 A. Ciacharska, G. Karwacka, Przemiany demograficzne w Gdyni w latach osiemdziesiątych i 2008 roku, [w:] Stare i nowe problemy badawcze w geografii społeczno-ekonomicznej red. S. Sitek, PTG, Uniwersytet Śląski, Sosnowiec, 1, 2010, s. 251. 5 A. Jelonek., M. Soja, Podstawy geografii ludności, IGiGP Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, s. 56. 118

1,0 0,0-1,0-2,0-3,0 [ o / oo ] -4,0-5,0-6,0 przyrost naturalny - miasta saldo migracji - miasta -7,0 przyrost naturalny - wieś -8,0 saldo migracji - wieś 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Wykres 2. Przyrost naturalny i saldo migracji w miastach i na obszarach wiejskich województwa świętokrzyskiego w latach 2002-2012 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Lata Zawichost Włoszczowa Wąchock Suchedniów Stąporków Staszów Starachowice Skarżysko-Kamienna Skalbmierz Sędziszów Sandomierz Połaniec Pińczów Ożarów Ostrowiec Świętokrzyski Osiek Opatów Małogoszcz Kunów Koprzywnica Końskie Kielce Kazimierza Wielka Jędrzejów Działoszyce Daleszyce Ćmielów Chmielnik Chęciny Busko-Zdrój Bodzentyn 2012 2002-20,0-15,0-10,0-5,0 0,0 5,0 10,0 Przyrost naturalny Uwaga: 1. Miasto Daleszyce - dane dla 2007 i 2012 r. Wykres 3. Przyrost naturalny w miastach województwa świętokrzyskiego w latach 2002-2012 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS 119

Istotną rolę w kształtowaniu przemian ludnościowych przypisuje się migracjom, które w znaczący sposób przyczyniają się do zmian zaludnienia obszaru. Do pierwszej połowy lat 90. XX wieku w kształtowaniu liczby ludności miast największą rolę odgrywał przyrost migracyjny. Ludność migrowała głównie do miast uprzemysłowionych województwa. Największe wielkości salda migracji odnotowano w Kielcach, Ostrowcu Świętokrzyskim, Skarżysku Kamiennej i Starachowicach. Należy jednak zaznaczyć, że w miastach tych rejestrowano również najwyższy odpływ głównie do największych miast w Polsce. Z kolei już od 1995 roku sytuacja uległa zmianie na skutek spadku znaczenia salda migracji w kształtowaniu zaludnienia miast 6. W połowie latach 90. XX w. zmieniło się natężenie migracji wewnętrznych ludności. Znaczącą rolę w zaludnieniu zaczął odgrywać wzrost odpływu ludności z miast na wieś. Trudna sytuacja na rynku pracy, a w związku z tym niedobór miejsc pracy, jak również problemy mieszkaniowe stały się przyczyną ograniczenia migracji ze wsi do miast oraz zmniejszania się salda migracji w kierunku wieś-miasto. W latach 2002-2012 w miastach badanego obszaru rejestrowano przewagę odpływu nad napływem, czego efektem było ujemne saldo migracji, które w 2012 roku wynosiło 4,6. Porównywalnie na obszarach wiejskich zanotowano wzrost salda migracji z 0,3 do 0,6. Prowadzone badania oceny skali i rozmiarów migracji wskazały na spadek mobilności przestrzennej w kierunku miast województwa świętokrzyskiego 7. Nasilony odpływ z miast jest wynikiem zróżnicowanych procesów uwarunkowanych przemianami funkcjonalno-gospodarczymi, wynikającymi również z rozwoju strefy podmiejskiej, stąd wzrost znaczenia w przemieszczeniach ludności obszarów wiejskich, położonych w bezpośrednim zapleczu miast. Zwiększenie odpływu mieszkańców zaznaczyło się głównie w miastach położonych w południowej i północnej części województwa. W latach 2002-2012 w dwudziestu jeden miastach zanotowano spadek salda migracji, jedynie w sześciu ośrodkach rejestrowano dodatnie wielkości (wykres 4). 6 I. Kiniorska, Procesy ludnościowe w miastach województwa świętokrzyskiego, [w:] Człowiek w przestrzeni zurbanizowanej (red.) M. Soja, A. Zborowski, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, 2011, s. 34. 7 I. Kiniorska, Procesy, op.cit., s. 35. 120

Zawichost Włoszczowa Wąchock Suchedniów Stąporków Staszów Starachowice Skarżysko-Kamienna Skalbmierz Sędziszów Sandomierz Połaniec Pińczów Ożarów Ostrowiec Świętokrzyski Osiek Opatów Małogoszcz Kunów Koprzywnica Końskie Kielce Kazimierza Wielka Jędrzejów Działoszyce Daleszyce Ćmielów Chmielnik Chęciny Busko-Zdrój Bodzentyn 2012 2002-25,0-20,0-15,0-10,0-5,0 0,0 5,0 10,0 Saldo migracji Uwaga: 1. Miasto Daleszyce - dane dla 2007 i 2012 r. Wykres 4. Saldo migracji w miastach woj. świętokrzyskiego w latach 2002-2012 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS W badanych latach zwiększyła się liczba obszarów wiejskich o dodatnim saldzie migracji. Najwyższe wartości salda migracji rejestrowano w gminach położonych w strefie podmiejskiej stolicy województwa, oraz na obszarach wiejskich położonych w powiatach: buskim, staszowskim i północno-wschodniej części jędrzejowskiego. Główny mechanizm powodujący koncentrację ludności wiejskiej w sąsiedztwie ośrodków miejskich i zmniejszenie się zaludnienia z dala od tych ośrodków związany jest z procesami migracyjnymi. Obszary zmniejszające zaludnienie charakteryzują się występowaniem silnego odpływu skierowanego do miast. Jednocześnie z miast wypływa strumień migrantów w kierunku wsi, ale kierujący się ku wsiom położonym w sąsiedztwie miasta 8. 3. Struktura ludności według cech demograficzno-społecznych Przy ocenie zjawisk demograficznych istotnym elementem jest wiek ludności. Coraz większą rolę odgrywa zjawisko stałego zwiększania się udziału ludności w wieku poprodukcyjnym w ogólnej liczbie ludności. W latach 2002-2012 udział ludności według grup wieku w miastach przedstawiał się następująco: udział lud- 8 A. Rosner, Zróżnicowanie zaludnienia obszarów wiejskich w Polsce, Studia KPZK PAN, t. CXXXIII, Warszawa, 2011, s. 139. 121

ności w wieku przedprodukcyjnym zmniejszył się z 20,6% do 15,8 %, produkcyjnym z 64,6% do 63,9%, natomiast udział grupy poprodukcyjnej wzrósł z 14,8% do 20,3% (tab.1). Na obszarach wiejskich udział ludności w wieku przedprodukcyjnym obniżył się z 24,5% do 19% produkcyjny wzrósł z 57,1% do 62,6%, a poprodukcyjny utrzymał się na poziomie 18,4%. W Polsce proces starzenia się ludności zaznaczył się po raz pierwszy w latach 50. 60. XX w., wówczas istotnymi czynnikami tego procesu były migracje wewnętrzne oraz przesuwanie się w piramidzie wieku roczników niżowych i wyżowych. Obecnie coraz większą rolę przypisuje się zmniejszającej się stopie urodzeń oraz ujemnemu bilansowi migracyjnemu. Proces starzenia się ludności przebiegać będzie szybciej w miastach, niż na wsi. Tabela 1. Struktura ludności wg wieku w miastach i na obszarach wiejskich województwa świętokrzyskiego w latach 2002 2012 Lata Przedprodukcyjny [%] Produkcyjny [%] Poprodukcyjny [%] miasto wieś miasto wieś miasto wieś 2002 20,6 24,5 64,6 57,1 14,8 18,4 2003 19,6 23,8 65,3 58,0 15,0 18,2 2004 18,9 23,1 65,7 58,8 15,4 18,1 2005 18,2 22,5 66,0 59,4 15,7 18,0 2006 17,7 21,9 66,1 60,1 16,2 18,0 2007 17,2 21,3 66,1 60,7 16,7 18,0 2008 16,8 20,8 66,0 61,2 17,3 18,0 2009 16,5 20,2 65,7 61,7 17,8 18,0 2010 16,3 19,9 65,3 62,3 18,5 17,9 2011 16,0 19,5 64,7 62,5 19,4 18,1 2012 15,8 19,0 63,9 62,6 20,3 18,4 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. Do niedawna obszary wiejskie i mniejsze ośrodki miejskie były uważane za bardziej zaawansowane pod względem starości demograficznej, gdyż ludność w młodym wieku migrowała do większych ośrodków. Od początku lat 90 XX wieku obserwujemy znacznie mniejsze natężenia migracji do miast oraz zmianę kierunków przemieszczeń z dużych miast na wieś i do strefy podmiejskiej. Napływ ludności na obszary wiejskie wykazuje tendencje wzrostową, uczestniczy w nim głównie ludność w wieku produkcyjnym, co wpływa na odmłodzenie struktury demograficznej tych obszarów i pośrednio wpływa także na wzrost aktywności gospodarczej. Jednym z wyznaczników wykorzystania endogenicznych czynników rozwoju gospodarczego i społecznego w skali lokalnej jest sytuacja na rynku pracy, na podstawie stopnia wykorzystania zasobów kapitału ludzkiego można wnioskować 122

o zdolności dostosowań tego czynnika do wymagań rynku pracy, ale także wnioskować o konkurencyjności lokalnej gospodarki, której miarą jest dynamika tworzenia miejsc pracy 9. W analizie oceny rynku pracy obszarów miejskich i wiejskich uwzględniono udział bezrobotnych zarejestrowanych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym. Porównując obszary miejskie i wiejskie województwa świętokrzyskiego odnotowano podobne wielkości udziału bezrobotnych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym, na poziomie 7,3% (miasta) oraz 7,6% (wsie). Trzeba zauważyć, iż wskaźnik ten nie zawsze odzwierciedla rzeczywistą sytuację występującą na rynku pracy. Zwłaszcza jeżeli bierzemy pod uwagę obszary wiejskie, na których mamy do czynienia z tzw. bezrobociem ukrytym. Dotyczy to między innymi południowej części województwa świętokrzyskiego, gdzie dominują gminy typowo rolnicze. Zdecydowanie lepiej przedstawia się sytuacja terenów położonych w sąsiedztwie miast i ciągów komunikacyjnych. Najbardziej dotknięte bezrobociem są gminy położone peryferyjnie w stosunku do stolicy województwa i ośrodków powiatowych. Jednym z kierunków poprawy sytuacji na rynku pracy może być rozwój wielofunkcyjny. Ekonomiczna różnorodność wzbogaca strukturę funkcjonalną i wpływa pozytywnie na przekształcenia o charakterze społeczno-gospodarczym. Utrzymanie jako dominującej (a niekiedy jako jedynej) funkcji rolniczej na wsi jest niekorzystne ekonomicznie i wręcz niemożliwe do zachowania w dłuższej perspektywie. 4. Zróżnicowanie potencjału demograficznego Istotnym elementem w kreowaniu procesów gospodarczych jest stan zasobów ludzkich. Przyjmując jako kryterium wartość wskaźnika syntetycznego Perkala w woj. świętokrzyskim wyznaczono obszary o zróżnicowanym potencjale demograficznym. W klasie najwyższej znalazła się tylko jedna gmina - Morawica. Również wysoki potencjał demograficzny posiadały gminy położone w otoczeniu stolicy województwa (dodatnie saldo migracji). Wysokim potencjałem cechowały się także obszary wiejskie skupione w otoczeniu ośrodków o charakterze subregionalnym: Busko Zdrój, Połaniec (mapa 1). 9 A. Czudec, Endogeniczne uwarunkowania rozwoju obszarów wiejskich w Polsce, Studia KPZK PAN, t. CXXXIII, Warszawa, 2011, s. 180. 123

Mapa 1. Potencjał demograficzny obszarów wiejskich województwa świętokrzyskiego w 2012 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Niekorzystne warunki demograficzne wystąpiły w południowej i południowozachodniej części województwa, gdzie mamy do czynienia z zaawansowanym procesem depopulacyjnym. Są to tereny związane z tradycyjnym rolnictwem, położone peryferyjnie w stosunku do ośrodków miejskich. Koncentracja potencjału demograficznego na stosunkowo niewielkim obszarze, przyczynia się do powstania dysproporcji rozwojowych pomiędzy obszarami wiejskimi. Zmniejszenie się liczby ludności na skutek odpływu migracyjnego jest skorelowane z ubytkiem naturalnym i pogorszeniem się struktury wieku ludności pozostającej w dotychczasowym miejscu zamieszkania, ponieważ migracje mają 124

charakter selektywny i dotyczą głównie ludności młodszej i bardziej wykształconej, co też negatywnie wpływa na przedsiębiorczość, innowacyjność i aktywność społeczną osób pozostających 10. Badania migracyjne od dawna wskazują, że jedną z cech migracji jest to, że migranci opuszczają obszary mało przyjazne pod względem oferowanych możliwości zaspakajania potrzeb, takich jak posiadanie ciekawej pracy przynoszącej godziwe zarobki, dostęp do usług publicznych, lepsze warunki mieszkaniowe itp. Migracje z odległych obszarów wiejskich do stref podmiejskich stanowią zatem klasyczne przemieszczenia przestrzenne ludności opisywane przez modele migracyjne posługujące się analizą czynników wypychających i przyciągających. Migracje z miast do stref podmiejskich są również typowym zjawiskiem w społecznościach zwiększających swoją zamożność i poszukujących możliwości poprawy warunków życia w takich dziedzinach, jak ucieczka od hałasu, zanieczyszczonego środowiska, możliwości zamieszkania w większym mieszkaniu, posiadania ogrodu itd. 11 5. Podsumowanie Procesy społeczno-demograficzne obszarów miejskich i wiejskich cechują się dużym zróżnicowaniem. W miastach spadek liczby ludności, z jednej strony wynika z cyklu rozwoju miasta, z drugiej ma charakter terytorialny. Wraz z rozwojem procesów urbanizacji dochodzi do poszerzania się tzw. dziennego systemu miejskiego na obszary otaczające. Ludność zamieszkała w strefie podmiejskiej jest ściśle powiązana z obszarem centralnym rdzeniowym, czyli stanowi część pewnego zespołu funkcjonalnego 12. Wzrost liczby ludności i przebieg pozytywnych zjawisk ludnościowych na obszarach wiejskich jest ograniczony terytorialnie. Są to przede wszystkim wsie położone w pobliżu stolicy województwa świętokrzyskiego lub ośrodków o charakterze subregionalnym, z wykształconymi funkcjami usługowymi. Sytuacja to sprzyja pogłębianiu się dysproporcji w rozwoju demograficznym poszczególnych terenów wiejskich. Wzmocnienie potencjału rozwojowego wsi położonych w zapleczu miast, przyczynia się do rozszerzenia aktywnych demograficznie stref podmiejskich, przy jednoczesnym pogłębieniu polaryzacji demograficznej obszarów wiejskich położonych peryferyjnie, w stosunku do miast, ośrodków powiatowych. Gminy położone peryferyjnie wykazują procesy depopulacyjne, głównie w wyniku migracji. Osłabia to ich potencjał demograficzny, ale również kapitał społeczny (migrują ludzie młodzi, dobrze wykształceni) 13. Należy również pamiętać, iż identyfikując peryferyjność w sensie geograficznym, określamy także zjawisko w znaczeniu organizacyjnym lub insty- 10 A. Miszczuk, Kapitał ludzki i społeczny w procesie rozwoju obszarów wiejskich woj. lubelskiego, Studia KPZK PAN, t. CXXVI, 2010, s. 152. 11 A. Rosner, Zróżnicowanie przestrzenne obszarów wiejskich a pożądane kierunki ich rozwoju, Studia KPZK PAN, t. CXXXIII, 2011, s. 40. 12 P. Śleszyński, Wpływ przemian demograficznych w przestrzeni Polski i ich znaczenie dla rozwoju gospodarczego kraju, Dokumentacja Geograficzna IG ipz PAN, nr 33, 2006, s. 24. 13 A. Rosner, Zróżnicowanie..., op.cit., s. 40. 125

tucjonalnym. Poważnym problemem społeczno-demograficznym jest proces starzenia się ludności. W badanych latach szczególne jego nasilenie zanotowano w miastach. Istotnym problemem społecznym jest także niestabilny rynek pracy, którego skutkiem jest zmienna tendencja w kształtowaniu się liczby bezrobotnych. Problemy społeczno-demograficzne, przejawiające się spadkiem liczby ludności, pogorszeniem struktury wieku mogą mieć kluczowe znaczenie dla dalszego rozwoju województwa świętokrzyskiego. Zróżnicowanie przestrzenne zjawisk demograficznych jest powiązane z ogólnym rozwojem społeczno-gospodarczym tych obszarów. Istotne znaczenie może odgrywać także struktura funkcjonalna, stopień urbanizacji terenów wiejskich, skala powiązań z ośrodkami miejskimi. Z tego punktu widzenia niezwykle ważny staje się również aspekt sprawnego działania samorządów terytorialnych. Dobrego przygotowania urzędników administracji i liderów życia społeczno-gospodarczego, rozumiejących na czym polega rozwój obszarów miejskich i wiejskich. Bibliografia 1. Ciacharska A., Karwacka G., Przemiany demograficzne w Gdyni w latach osiemdziesiątych i 2008 roku, [w:] Stare i nowe problemy badawcze w geografii społecznoekonomicznej, S. Sitek (red.), Polskie Towarzystwo Geograficzne, Oddział Katowicki, Uniwersytet Śląski, Sosnowiec, 2011. 2. Czudec A., Endogeniczne uwarunkowania rozwoju obszarów wiejskich w Polsce, Dychotomiczny rozwój obszarów wiejskich? Czynniki progresji, czynniki peryferyzacji, W. Kamińska, K. Heffner (red.), Studia KPZK PAN, t. CXXXIII, Warszawa, 2011. 3. Jelonek A., Soja M., Podstawy geografii ludności, IGiGP Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, 2013. 4. Kiniorska I., Procesy ludnościowe w miastach województwa świętokrzyskiego, [w:] Człowiek w przestrzeni zurbanizowanej, M. Soja, A. Zborowski (red.), Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, 2011. 5. Kiniorska I., Potencjał rozwojowy obszarów wiejskich woj. świętokrzyskiego a polityka spójności, [w:] Polityka spójności a rozwój obszarów wiejskich. Stare problemy nowe wyzwania, W. Kamińska, K. Heffner (red.), Studia KPZK PAN, t. CLVI, 2014. 6. Miszczuk A., Kapitał ludzki i społeczny w procesie rozwoju obszarów wiejskich woj. lubelskiego, [w:] Kapitał ludzki i społeczny w procesie rozwoju obszarów wiejskich, W. Kamińska, K. Heffner (red.), Studia KPZK PAN, t. CXXVI, 2010. 7. Płaziak M., Wybrane aspekty sytuacji demograficzno-społecznej średnich miast Polski w porównaniach regionalnych, [w:] Współczesne procesy urbanizacji i ich skutki, I. Jażdzewska (red.), XVIII Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Uniwersytet Łódzki, Łódź, 2005. 8. Rosner A., Zróżnicowanie zaludnienia obszarów wiejskich w Polsce. Obszary zmniejszające zaludnienie i koncentrujące ludność, [w:] Dychotomiczny rozwój obszarów wiejskich? Czynniki progresji, czynniki peryferyzacji, W. Kamińska, K. Heffner (red.), Studia KPZK PAN, t. CXXXIII, Warszawa, 2011. 126

9. Rosner A., Zróżnicowanie przestrzenne obszarów wiejskich a pożądane kierunki ich rozwoju, [w:] Obszary wiejskie, wielofunkcyjność, migracje, nowe wizje rozwoju, W. Kamińska, K. Heffner (red.), Studia KPZK PAN, t. CXXXIII, 2011. 10. Śleszyński P., Wpływ przemian demograficznych w przestrzeni Polski i ich znaczenie dla rozwoju gospodarczego kraju, Dokumentacja Geograficzna PAN IG i PZ, nr 33, 2006. Abstrakt Przemiany demograficzne w układzie przestrzennym należą do najważniejszych z punktu widzenia rozwoju gospodarczego. Polska od wielu lat cechuje się wieloma niekorzystnymi procesami społeczno-demograficznymi. Jednak w przebiegu tych zjawisk w układzie miasto-wieś notuje się istotne zróżnicowanie. Od 1998 r. liczba urodzeń w miastach po raz pierwszy w całym okresie powojennym jest mniejsza od liczby zgonów, czyli następuje zjawisko ubytku naturalnego. Jednocześnie zmalał napływ ludności ze wsi do miast. W 1998 r. pierwszy raz po wojnie saldo migracji dla miast było ujemne. Jednocześnie w 2000 r. zanotowano pierwsze po wojnie dodatnie saldo migracji dla obszarów wiejskich. Współcześnie możemy mówić o dwóch zarysowujących się układach w ujęciu regionalnym: depopulacją i koncentracją ludności. Województwo świętokrzyskie zaliczane do obszarów Polski Wschodniej cechuje się nagromadzeniem wielu negatywnych zjawisk w sferze społecznej i demograficznej jednak przebieg tych procesów w układzie wewnętrznym regionu jest przestrzennie zróżnicowany. Odmienne tendencje demograficzne najwyraźniej zarysowują się w województwach ( starych i obecnych) na linii: centrum układu peryferia (zjawisko to obserwowane jest także w układach lokalnych na linii: miejscowość gminna peryferia gminy). Głównym celem badawczym opracowania była ocena wybranych elementów rozwoju społeczno-demograficznego miast i obszarów wiejskich województwa świętokrzyskiego oraz próba określenia dysproporcji rozwojowych. Zakres czasowy prowadzonej analizy objął lata 2002-2012. Selected Socio-Demographic Problems in the Świętokrzyskie Voivodship Demographic changes in spatial approach belong to the most significant issues in economic development. For many years Poland has been facing numerous unfavourable socio-demographic processes. However, these changes for urban and rural areas are highly diversified. In the post - World War II period it is the first time since 1998 when the number of births in urban areas is lower than the number of deaths, which means natural decline in population. Moreover, the migration of population from rural to urban areas has decreased. In 1998, for the first time after World War II, urban areas recorded a negative migration balance, and rural areas - positive migration balance. Nowadays, two features in regional approach may be recognized: depopulation and concentration of population. The Świętokrzyskie Voivodship belongs to Eastern Poland - the area with numerous negative social and demographic phenomena, but these processes within the region are spatially 127

diversified. Different demographic trends are more significant within voivodships ( old and present) on the line: the center of an area - its outskirts (it is also visible in local systems: the center of a gmina - its outskirts). The main goal of the study was to assess selected elements of socio-demographic development of urban and rural areas of the Świętokrzyskie Voivodship, and to define differences in development. The analysis referred to the period of 2002-2012. PhD Iwona Kiniorska, assistant professor, Jan Kochanowski University in Kielce. 128