Zbigniew Rusak Gł. Specjalista ds. Organizacji Przewozów i Rozwoju MPK Poznań Sp. z o.o. BILET SMS W MPK POZNAÑ SP. Z O.O. Na początku listopada ubiegłego roku MPK Poznań Sp. z o.o. wspólnie z warszawską firmą AS Kontakt uru chomiło nową usługę polegającą na sprze daży biletów komunikacji miejskiej za po mocą telefonu komórkowego. Jest to drugi tego typu projekt w Polsce po systemie wno szenia opłat za parkowanie na terenie War szawy. Jednak w odróżnieniu od rozwiąza nia warszawskiego ograniczającego się tylko do użytkowników sieci IDEA, rozwiązanie zastosowane w Poznaniu obejmuje wszyst kich operatorów sieci komórkowej, dzięki czemu stworzono równy dostęp dla wszyst kich użytkowników telefonów komórkowych. Trzeba podkreślić, że bilet SMS owy jest nową usługą w skali europejskiej. Jednak dy namicznie zwiększająca się liczba użytkow ników telefonów komórkowych, powoduje że wkrótce ten system dość poważnie powinien rozszerzyć kanały dystrybucji biletów. Jak szybko kolejni przewoźnicy będą wprowa dzać to rozwiązanie, zależne będzie głów nie od ceny usługi telekomunikacyjnej. Do tychczas na taki system zdecydowały się Hel sinki, gdzie właśnie zakończono roczny pi lotaż systemu. Tam podstawą decyzji o wpro wadzeniu tego typu biletu było ograniczenie liczby biletów sprzedawanych przez kierow ców. Cena biletu SMS owego została skalku lowana tak, aby jego wartość oscylowała po między biletem sprzedawanym w kiosku, a biletem sprzedawanym przez kierowcę. Efek tem tej polityki jest sprzedaż w grudniu 2002 roku ponad miliona biletów za pomocą tele fonu komórkowego. Zgodnie z założeniami przedsiębiorstwa komunikacyjnego z Helsi nek, w przypadku przyjęcia się tej formy bi letu, firma będzie mogła ograniczyć liczbę punktów sprzedaży, a zmniejszenie kosztów druku i magazynowania biletów papiero wych, utrzymania sieci ich dystrybucji po zwolą na obniżenie ceny biletu elektronicz nego do poziomu biletu papierowego sprze dawanego w kiosku. Obok prac nad nowym systemem pro wadzonych przez poszczególne miasta, tak że Unia Europejska sfinansowała projekt Te leplay, w ramach którego w wybranych 4 miastach różnej wielkości (Berlin, Rzym, Tur ku, Paryż) prowadzone są próby wykorzysta nia technologii SMS z uwzględnieniem lokal nych aktów prawnych, istniejących przepły wów pieniężnych oraz występujących uwa runkowań technicznych i kulturowych. 1) 1. Uwarunkowania występujące przy wpro wadzaniu biletu SMS owego w Poznaniu MPK Poznań obsługuje głównie obszar miasta Poznania o powierzchni 260 km 2, na 17 liniach tramwajowych ( w tym jedna noc na) i 62 liniach autobusowych ( w tym 13 nocnych), gdzie zlokalizowanych jest 1200 przystanków. Łącznie 160 pociągów tramwa jowych i 220 autobusów przejeżdża rocznie 27 milionów kilometrów przewożąc 226 mi lionów pasażerów. System taryfowy w przypadku biletów jed norazowych bazuje na bilecie czasowym uprawniającym do przesiadek, natomiast bi lety okresowe są biletami na okaziciela. Aby w jak największym stopniu zaspokoić potrze by klientów, bilety okresowe obejmują zarów no bilety na całą sieć, jak i bilety na ściśle określoną trasę (do 6 i do 18 przystanków). W tym ostatnim przypadku pasażerowie mogą się przemieszczać pojazdem dowolnej linii przebiegającej wzdłuż trasy określonej na bi lecie. Dzięki bardzo korzystnej relacji pomię dzy biletem okresowym i jednorazowym, aż 58% podróży realizowana jest przy wykorzy staniu biletu okresowego. 1) Dariusz Miętka System telepłatności w transporcie multimodalnym z użyciem tele fonów komórkowych projekt Teleplay Biu letyn Komunikacji Miejskiej nr 67 ss.37 41 12
System dystrybucji bazuje na 2000 punk tach sprzedaży sprzedających bilety jedno razowe oraz 43 punktach, w których można zakupić bilety i znaczki okresowe. 75 kiosków oferujących bilety, zlokalizowanych jest bez pośrednio na przystankach. Ponadto bilety sprzedawane są także przez kierowców i motorniczych linii nocnych. Mimo tak szero kiej sieci sprzedaży co jakiś czas pojawiają się sygnały ze strony pasażerów, aby rozsze rzyć sprzedaż biletów jednorazowych przez prowadzących pojazdy, zwłaszcza w dni świąteczne. Tutaj jednak stanowisko MPK jest niezmienne. Uwzględniając bardzo małe od ległości międzyprzystankowe, wysoką często tliwość kursowania (rzędu 10..15 minut na wszystkich liniach układu głównego), posia daną infrastrukturę przystankową umożliwia jącą w większości przypadków postój tyko jednego pojazdu oraz kursowanie pojazdów na obszarach o wysokim stopniu urbaniza cji, wprowadzenie sprzedaży biletów przez kierowców wpłynęłoby na: pogorszenie bezpieczeństwa drogowe go, pogorszenie bezpieczeństwa prowa dzących z uwagi na możliwość napa dów rabunkowych, zwłaszcza w godzi nach wieczornych, pogorszenie punktualności kursowania, konieczność ingerencji w system tary fowy, w którym przyjęto założenie, że wielkość opłaty jest proporcjonalna do czasu przejazdu. Ponadto do dnia dzisiejszego brak jest jed noznacznej interpretacji prawnej co do do puszczalności dodatkowych opłat manipula cyjnych w przypadku sprzedaży biletów jed norazowych przez prowadzących pojazdy. Zgodnie z Art.9 ustawy o cenach, ceny bile tów określone przez Radę Gminy są cenami maksymalnymi. 2) Pojawienie się nowej formy uiszczania opłat, było jedyną drogą, aby spełnić postu 2) Ustawa o cenach z dn. 5 lipca 2001 roku (Dz.U. nr 97/2001 poz. 1050) laty pasażerów o zwiększenie dostępności biletów zwłaszcza w dni świąteczne oraz w godzinach wieczornych (po godzinie 20.00) bez konieczności angażowania prowadzą cych pojazdy. 2. Założenia systemu uiszczania opłat za pomocą SMS u. Według szacunków operatorów sieci ko mórkowej w Poznaniu ponad 30% mieszkań ców używa telefonów komórkowych wypo sażonych w funkcję SMS i odsetek ten stale wzrasta wraz z wymianą starych aparatów. Szczególnie wysoki jest on wśród młodzie ży, dla której SMS stał się popularnym środ kiem komunikacji oraz dostępu do rozma itych usług. Jak wspomniano w rozdziale 1 system ta ryfowy MPK Poznań oparty jest na bilecie czasowym uprawniającym do przesiadek, tym samym nie jest on przypisany do kon kretnego numeru pojazdu lub linii. Czas waż ności biletu jest ściśle określony i liczony jest od momentu skasowania biletu w pojeździe. Wszystkie autobusy MPK Poznań pracują w systemie sterowania ruchem, gdzie czas po kładowy korygowany jest centralnie z Cen trali Nadzoru Ruchu z zegara DCF. Ten sam wzorzec czasu wykorzystywany jest także przez operatorów sieci komórkowych, co cał kowicie eliminuje reklamacje z tytułu różni cy czasu określonego w telefonie i w pojeź dzie. Uwzględniając, że także w przypadku biletów SMS owych jedynym czynnikiem określającym ważność biletu będzie czas, udało utrzymać się te same rodzaje biletów, jak w przypadku biletów papierowych. Dzięki temu nie zaistniała potrzeba wystąpienia do Rady Gminy o uchwalenie nowego rodzaju biletu. Ponieważ wpływy ze sprzedaży biletów są w Poznaniu własnością miasta, należało tak ustalić system wzajemnych rozliczeń, aby środki pieniężne z tytułu sprzedaży wpływa ły na konto Urzędu Miasta w terminach 7 dniowych, nie powodując jakichkolwiek do datkowych wydatków ze strony MPK. Dlate go zdecydowano się na wprowadzenie karty pre paid, jak to ma miejsce w przypadku systemów Era Tak Tak, SimPlus i Idea Pop. Przyjęcie takiego rozwiązania zmniejszyło 13
elastyczność systemu dla pasażera, który przed korzystaniem z systemu musi zakupić odpowiednią kartę. Z drugiej jednak strony rozwiązanie to posiada następujące zalety: w sposób jasny rozdzielono opłatę za usługę transportową obciążoną 7% podatkiem VAT od opłaty za usługę telekomu nikacyjną, gdzie obowiązuje 22% stawka podatku, wpływ za usługę przewozową uiszczany jest z góry jak to ma miejsce w przypadku biletów okresowych, opłaty za SMS y są jednako we u wszystkich operatorów sieci komórkowych, MPK nie ponosi dodatkowych opłat z tytułu utrzymania syste mu SMS, operator systemu finansuje swoją działalność w ramach stawek za wysłane SMS y. Ostatecznie przyjęto, że bilet nie zbędny do uaktywnienia usługi SMS będzie miał formę karnetu o wymia rach karty kredytowej na który naniesiony jest uni kalny kod alfanumerycz ny zabezpieczony tzw. zdrapką. Ponadto po wierzchnię karty wyko rzystano na umieszcze nie krótkiej instrukcji ob sługi systemu (patrz rys.1). Cenę ustalono na 20 zł, co odpowiada 20 biletom 10 minutowym normalnym. Zarówno konto, jak i zapotrzebo wanie na określony bilet wysyłane jest w formie SMS a na numer 7003. Składnia zapytania zo Fotografia 1 Wyświetlacz telefonu komórkowego ze zleceniem Rysunek 1. Projekt karnetu aktywującego usługę SMS 14
stała tak określona, aby była łatwa do zapa miętania i nie wymagała długiego czasu do wprowadzenia. W przypadku aktywowania konta, treść zapytania przepisywana jest bezpośrednio z karty, natomiast przy zakupie biletu, klient musi podać 7 znakowy kod określający czas ważności biletu i opcjonalnie dodat kowy wyróżnik, określający czy jest to bi let normalny czy ulgowy. Schemat zapyta nia został zdefiniowany następująco : POZ xx lub POZ xxn dla biletu normalnego oraz POZ xxu dla biletu ulgowego pieczeństwo, a zwłaszcza zminimalizowa nie możliwości przesyłania nieautoryzo wanych biletów z telefonu na telefon oraz zmienianie treści SMS a tak, aby przedłu żyć jego ważność. Posiadany przez ASK system bazuje na rozwiązaniu fińskiej fir my Add2Phone, która wyznacza światowy standard w zakresie stosowania SMS. Cen trum Autoryzacji każdorazowo weryfikuje prawdziwość biletu, porównując kod alfa numeryczny konta oraz numer telefonu pa sażera z gromadzoną na serwerze bazą da nych. gdzie : xx czas ważności biletu 10, 30 lub 60 minut Wykorzystanie dodatkowych funkcji systemu wymaga dopisa nia do zapytania dodatkowych informacji jak np. numer inne go telefonu na jaki ma być wy słany bilet. W odpowiedzi pasażer otrzy muje SMS a z unikalnym nume rem biletu, zawierającego do datkowo informacje o rodzaju biletu, czasie jego skasowania, czasie ważności oraz o nume rze i stanie konta. Każdy zakup biletu powoduje umniejszenie dostępnej na koncie kwoty. Układ SMS został tak skonstru owany, aby podstawowe infor macje niezbędne do określenia ważności i autentyczności bile tu były dostępne dla kontrolera bez przewijania ekranu. W przy padku gdy stan konta osiągnie wartość 2 złotych Centrum Au toryzacji automatycznie wysyła komunikat o treści : Stan konta biletowego w sieci POZ wynosi 2 zł. Dokonaj zakupu NOWEGO karnetu. Z kolei błędne wpisa nie zapytania wygeneruje odpowiedź : Błędna treść SMS lub brak środków na two im koncie biletowym. Obok funkcjonalności systemu, najważ niejszym elementem jest także jego bez Fotografia 2 Bilet SMS owy 3. Pilotażowe wdrożenie systemu Przed oficjalnym wprowadzeniem syste mu, kierownictwo MPK Poznań Sp. z o.o. podjęło decyzję o uruchomieniu trzymie 15
sięcznego pilotażu, w ramach którego roz prowadzono 290 biletów wśród urzędników Urzędu Miasta, dziennikarzy, studentów i uczniów szkół średnich. Ponadto część kar netów wprowadzono do sprzedaży w Cen tralnym Punkcie Sprzedaży. Mimo ograni czonej promocji, aż 35 karnetów znalazło nabywców wśród mieszkańców Poznania. Wszyscy uczestnicy pilotażu zostali zobo wiązani do wypełnienia ankiety zawierają cej pytania dotyczące : Liczba sprzedanych biletów częstotliwości korzystania z usług MPK Poznań Sp. z o.o., rodzaju najczęściej wykorzystywanego biletu, oceny istniejącej sieci sprzedaży i wy stępujących problemów z zakupem bi letu, sposobu wykorzystania telefonu komór kowego, oceny testowanego systemu (np. czasu w jakim był dostarczony bilet, prefero wanych funkcjach systemu, sposobie prowadzenia kontroli biletowej), 350 300 250 200 150 100 50 0 Sprzedaż biletów SMS-owych proponowanych zmian w funkcjono waniu systemu. Łącznie w okresie od 4 listopada 2002 roku do 4 stycznia 2003 roku posiadacze kont wykupili ponad 1600 biletów SMS owych. Największą liczbę transakcji za notowano w połowie grudnia podczas szczytu przedświątecznych zakupów. Po dział sprzedaży według dni tygodnia po kazał, że najczęściej bilety kupowane były w czwartki i piątki (po ok. 35 bile tów dziennie), najmniej w soboty i nie dziele (do 18 biletów dziennie). Powyż sze dane pokazują, że głównym czynni kiem decydującym o korzystaniu z biletu SMS nie jest ograniczony dostęp do sieci sprzedaży lecz komfort jego zakupu. Wielkość sprzedaży biletów w podziale na poszczególne dni tygodnia przedsta wiono na rys. nr 2. Jak wspomniano w poprzednim roz dziale bilet SMS objął 6 rodzajów biletów jednorazowych: 10, 30 i 60 minutowe normalne i ulgowe. Stała opłata za usłu gę telekomunikacyjną w wysokości 0,50 zł netto bez względu na rodzaj biletu spo wodowała, że kupowanie tańszych bile tów było nieopłacalne, gdyż ich cena była poniedziałek wtorek środa czwartek piątek sobota niedziela Dni tygodnia Rysunek 2. Wielkość sprzedaży biletów SMS w poszczególne dni tygodnia 16
Tabela 1. Ceny biletów SMS dostępne w MPK Poznań Sp. z o.o. Rodzaj biletu 10-minutowy ulgowy 10-minutowy normalny 30-minutowy ulgowy 60-minutowy ulgowy 30-minutowy normalny 60-minutowy normalny Op³ata za us³ugê SMS Cena biletu SMS o 122% wyższa niż w przypadku biletów papierowych. Miało to swoje odbicie w strukturze sprzedaży. Aż 70% sprzeda nych biletów było biletami normalnymi. Najpopularniejszym biletem kupowanym za pomocą telefonu komórkowego był bilet 10 minutowy normalny stanowiący 39% sprzedaży. Relacje pomiędzy cena mi biletu, a ceną usługi telekomunikacyj nej dla poszczególnych rodzajów biletu 30N 28% 30U 13% Relacja pomiêdzy cen¹ biletu papierowego, a SMS Cena biletu papierowego Udzia³ us³ugi telekomunw ikacyjnej cenie biletu SMS Liczba sprzedanych biletów Struktura sprzeda- y 0,50 1,11 122% 55,0% 269 16,5% 1,00 1,61 61% 37,9% 634 38,9% 1,00 1,61 61% 37,9% 214 13,1% 1,50 2,11 41% 28,9% 19 1,2% 2,00 2,61 31% 23,4% 462 28,3% 3,00 3,61 20% 16,9% 32 2,0% 60U 1% Rysunek 3 Struktura sprzedaży biletu SMS Sprzedaż biletów SMS-owych 60N 2% 1630 100,0% pokazano w tabeli nr.1 natomiast struk tura sprzedaży została zaprezentowana na wykresie nr 3. Generalnie czas reakcji systemu na za potrzebowanie złożone przez pasażera wahał się w granicach 10..20 sekund. Je dynie w pojedynczych wypadkach, bilet został przesłany po okresie od 2 do 8 go dzin. Jednak problem ten nie kumulował się dla wszystkich sieci jednocześnie i do 10U 17% 10N 39% 10U 10N 30U 30N 60U 60N 17
tyczył okresu, w którym notowano znacz ne obciążenie sieci telefonicznej podczas listopadowych targów Invest City. Wdrożenie biletu SMS owego wymusi ło także wprowadzenie zmian w procedu rach prowadzenia kontroli biletowej. Wszyscy kontrolerzy zostali przeszkoleni w zakresie interpretacji unikalnego kodu zawartego w treści telegramu zwrotnego. Sprawdzenie autentyczności biletu jest prowadzone jedną z trzech metod: kontrola wzrokowa poprawności otrzymanego przez pasażera telegra mu, wysłanie SMS a z kodem sprawdza nego biletu celem potwierdzenia jego ważności, bezpośredni kontakt telefoniczny z operatorem Centrum Autoryzacji. 4. Finansowanie Koszt nowego systemu obejmujący udo stępnienie platformy telekomunikacyjnej, przygotowania oprogramowania Centrum Autoryzacji, przygotowania systemu kodo wania SMS ów (definicja i katalogi zapy tań) i opracowania modułu statystyki dla potrzeb MPK Poznań w całości poniósł operator systemu firma AS Kontakt. MPK pokryło jedynie koszty związane z pro dukcją i dystrybucją 1.000 karnetów oraz z promocją systemu. 5. Wnioski 1. Atutem nowego systemu pobierania opłat za pomocą telefonu komórko wego jest możliwość skasowania do wolnego biletu o dowolnej porze, nie zależnie od posiadanej przez pasaże ra gotówki, oraz godzin otwarcia i rozmieszczenia punktów sprzedaży biletu. 2. Równie wysoko zostały docenione do datkowe funkcje systemu takie, jak możliwość aktywowania konta dla dwóch telefonów jednocześnie lub możliwość przesłania biletu innej oso bie posiadającej przy sobie telefon ko mórkowy. 3. Elastyczność systemu została ogra niczona koniecznością wcześniej szego zakupu karnetu o wartości 20 zł (system pre paid), nie mniej roz wiązanie to znacznie przyspieszyło obieg pieniądza i uprościło rozlicze nie podatku VAT, uwzględniając jego zróżnicowane stawki dla usług przewozowych i telekomunikacyj nych. 4. Najbardziej krytykowanym czynni kiem jest wysoki koszt usługi tele komunikacyjnej w stosunku do ceny biletu. Wielu respondentów uważa, że cena biletu SMS winna być taka sama jak w przypadku biletu papie rowego. Wraz z wprowadzeniem biletu SMS do normalnej sprzedaży, MPK będzie czyniło starania, aby karnet zawierał co najmniej 10% upust jak w przypadku bloczków 11 przejazdowych. Na pewno na zwiększenie atrakcyjności biletu wpłynęłoby wprowadzenie upustu na poziomie biletów miesięcznych (około 40%). 5. Wprowadzenie nowego systemu wpłynęło na poprawę wizerunku MPK Poznań Sp. z o.o. jako firmy no woczesnej, szeroko wykorzystującej zaawansowane technologie. 18