Struktura dawki pokarmowej a zdrowotność krów mlecznych

Monografia pt.: Profilaktyka, rozpoznanie i leczenie chorób o etiologii żywieniowej u krów mlecznych, ISBN 978-83-934655-2-1, 145-160, str. 145-160 Wyd. Polskie Towarzystwo Nauk Weterynaryjnych Oddział Łomżyńsko-Ostrołęcki, Łomża, Struktura dawki pokarmowej a zdrowotność krów mlecznych Maciej Bąkowski 1, Bożena Kiczorowska 1, Jan Marczuk 2, Renata Klebaniuk 1 1 Instytut Żywienia Zwierząt i Bromatologii 2 Zakład Chorób Wewnętrznych Zwierząt Gospodarskich i Koni Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie Na przestrzeni ostatnich lat, dzięki zastosowaniu osiągnięć nauk zootechnicznych i biologicznych, w produkcji zwierzęcej został osiągnięty znaczący wzrost wydajności zwierząt. Intensyfikacja chowu zwierząt, a także produkcji mleka niesie ze sobą konieczność zmiany warunków utrzymania i żywienia. Dzięki zastosowaniu nowoczesnych systemów żywienia można osiągnąć maksymalny poziom produkcji w stadzie zwierząt, w pełni wykorzystując potencjał genetyczny zwierząt. Stosując dobrze dobrany sposób żywienia zwierząt można wpływać na ich zdrowie, produkcyjność, a nawet jakość otrzymywanych produktów. Obecnie hodowcy wykorzystują kilka rodzajów systemów żywienia krów mlecznych: - żywienie tradycyjne, - TMR, - PMR, - SCF (Kraszewski i wsp., 2005). W systemie tradycyjnym zarówno pasze objętościowe, jak i treściwe są skarmiane osobno, dawka pokarmowa nie posiada jednorodnej struktury i jej zadawanie odbywa się bez udziału specjalistycznego sprzętu. System ten jest czasochłonny i wymaga dużych nakładów siły roboczej. W okresie letnim żywienie oparte jest głównie na zielonce pastwiskowej. Jej różnorodny skład botaniczny wpływa bezpośrednio jakość produkowanego mleka. U krów mlecznych żywionych tym sposobem często dochodzi do obniżenia produkcyjności mlecznej, 1

co spowodowane częstą zmianą pasz. Wywołuje to zaburzenie procesów trawiennych, czego efektem jest pogorszenie wykorzystania paszy [Podkówka i Podkówka, 2004]. Kolejnym powodem obniżenia wydajności mlecznej krów jest pobranie niedostatecznej ilości paszy. Związane to jest z brakiem pokrycia zapotrzebowania na suchą masę i podstawowe składniki pokarmowe. Tradycyjny sposób żywienia krów w latach 60. XX w. został niemal całkowicie zastąpiony nowym systemem (TMR) (Winnicki i wsp., 2012). Żywienie TMR (Total Mixed Ration) wywodzi się z USA z lat 60-tych XX wieku. Nazwa tego systemu została po raz pierwszy użyta w 1975 roku na seminarium mleczarskim wygłoszonym w Madison przez Brounda (Łuczak i wsp., 2009). System ten oparty jest na zadawaniu dawki pokarmowej złożonej pasz z objętościowych suchych i soczystych oraz pasz treściwych, a także odpowiednich dodatków paszowych. Poszczególne komponenty są cięte i równomiernie mieszane w wozie paszowym, tak by uzyskać jednolity materiał paszowy. Oprócz cięcia i mieszania pasz wóz paszowy jest niezbędny do wybierania pasz z silosów, a także zadawania ich do żłobów. System TMR obniża ogólne koszty produkcji mleka. Wydatki związane z żywieniem stanowią nawet do 80% wszystkich nakładów finansowych. Korzystne ekonomicznie jest wprowadzenie do dawek pokarmowych tańszych, ale i mniej smakowitych pasz. Dokładne wymieszanie i rozdrobnienie wszystkich materiałów paszowych pozwala na dodawanie komponentów mniej chętnie zjadanych przez zwierzęta, ponieważ jednorodność dawki pokarmowej nie pozwala krowom na jej wybiórcze pobieranie. Struktura komponentów TMR-u a choroby krów mlecznych W przypadku żywienia TMR-em wyniki produkcyjne, jak również zdrowie zwierząt zależą od jakości przygotowanego TMR-u. Zależy on od następujących czynników: Stopień rozdrobnienia składników objętościowych Jakość poszczególnych składników paszowych (wartość odżywcza, strawność, czystość mikrobiologiczna - obecność mikotoksyn) (Tabela 1. i 2.) Stosunek pasz objętościowych do pasz treściwych (Tabela 3. ) Poszczególne komponenty wchodzące w skład TMR powinny posiadać odpowiednią strukturę fizyczną. Według Łuczaka i wsp., (2009) mieszanka powinna zawierać cząstki powyżej 4 cm w ilości do 20 %. Jednym z zauważalnych efektów produkcyjnych u krów otrzymujących TMR o niewłaściwej strukturze, jest spadek zawartości tłuszczu w mleku. Wynika on ze zmniejszonej syntezy kwasu octowego i masłowego. Zbyt grubo pocięty TMR jest niechętnie spożywany przez zwierzęta i prowadzi do tzw. sortowania paszy. W takiej 2

sytuacji krowy preferują mniejsze cząsteczki, a większe kawałki roślin są odsuwane na bok. Sprzyja to rozwojowi subklinicznej kwasicy z jej późnymi następstwami (laminitis, wzrost komórek somatycznych, ropnie przerzutowe w wątrobie, zmiany składu mleka itp.) oraz jest jednym z czynników sprzyjających poporodowemu przemieszczeniu trawieńca. Podobny stan chorobowy obserwuje się w przypadku zbyt rozdrobnionego TMR-u. Wówczas następuje obniżenie produkcji śliny, która powszechnie jest uważana za doskonały, naturalny środek buforujący. Okresowe podgarnianie paszy na stole paszowym (fizycznie lub przy pomocy mechanicznych podgarniaczy) może w pewnym stopniu ograniczyć występowanie tych schorzeń. Jednak największe znaczenie ma w tym przypadku odpowiednia struktura i skład TMR-u (Mandebvu i wsp., 2003). Poprawę proporcji TMR uzyskuje się poprzez dodanie pasz włóknistych, jak: siano lub dobrej jakości słoma. Dodatki te powinny być pocięte na sieczkę długości 80 100 mm i wprowadzane w ilości do 3 kg suchej masy/dobę. Prawidłowość struktury paszy pełnodawkowej można również ocenić na podstawie jakości kału. Za pomocą odpowiednich sit określa się jego konsystencję. Jeśli nie zawiera on w swoim składzie struktury włóknistej, która nie uległa strawieniu, a jest mazisty oraz rzadki, to wskazuje na nadmierne rozdrobnienie dawki pokarmowej (Brzóska i Śliwiński, 2011). Oprócz prawidłowej formy dawka powinna cechować się odpowiednią zasobnością w składniki pokarmowe (Tabela 1.). W systemie TMR w porównaniu do systemu tradycyjnego, krowy pobierają większą ilość suchej masy (nawet do 30 kg/dzień/krowę), co pozwala zabezpieczyć odpowiednią podaż składników pokarmowych (Kolver, 2003). Prawidłowo przygotowany TMR powinien charakteryzować się wilgotnością mieszczącą się w przedziale 35-50%. Łuczak i wsp. (2009) podaje, że wilgotność może dochodzić nawet do 75 %. Nawet przy tak wysokiej wilgotności powinien mieć dość puszystą formę, łatwo przesiewać się przez luźne sita, a po uciśnięciu wracać do pierwotnej formy. Wraz z utrzymaniem odpowiedniej jakości pasz pod względem zawartości składników odżywczych niezwykle ważne jest również zachowanie bezpieczeństwa mikrobiologicznego materiałów paszowych. Czystość mikrobiologiczna pasz jest warunkiem dobrej kondycji zdrowotnej zwierząt, wysokiej produkcyjności oraz wysokiej jakości produktów pochodzenia zwierzęcego (Tabela 2.) 3

Tabela 1. Zalecana koncentracja składników pokarmowych w TMR dla krów w różnych stadiach fizjologicznych (Szterk, 2006) Wyszczególnienie Początek zasuszenia Koniec zasuszenia Po wycieleniu 21-150 dzień laktacji 152-300 dzień laktacji Pobranie suchej masy, kg 12,25-13,61 9,98-10,89 15,88-18,14 22,68-24,95 20,41-21,77 Białko ogólne, % 12,0-13,0 12,0-14,0 18,0-19,0 17,0-18,0 15,0-16,0 DIP 1, % b.o. 65,0-75,0 60,0-65,0 60,0-65,0 62,0-65,0 65,0-68,0 UIP 2, % b.o. 30,0-35,0 35,0-40,0 35,0-40,0 35,0-38,0 32,0-35,0 SIP 3, % b.o. 30,0-35,0 30,0-35,0 30,0-35,0 30,0-35,0 30,0-35,0 NEL, MJ/kg s.m. 5,34-5,71 6,27-6,63 7,00-7,19 7,19-7,37 6,91-7,19 ADF, % 30,0-35,0 23,0-25,0 21,0-23,0 19,0-21,0 21,0-23,0 NDF, % 45,0-50,0 32,0-35,0 30,0-35,0 27,0-32,0 30,0-35,0 NFC 4, % 30,0-35,0 35,0-40,0 35,0-40,0 35,0-40,0 32,0-38,0 Ca, % 0,60-0,70 0,70-0,80 0,80-1,00 0,80-1,00 0,8-0,9 P, % 0,30-0,35 0,35-0,40 0,38-0,42 0,35-0,38 0,35-0,38 Mg, % 0,25 0,35 0,35 0,35 0,30 K, % 0,70-0,80 0,70-0,80 1,00-1,20 1,00-1,20 1,00-1,20 Na, % 0,10 0,10 0,25 0,25 0,25 Cl, % 0,20 0,20 0,30 0,30 0,25 S, % 0,20-0,25 0,20-0,25 0,20-0,25 0,2-0,25 0,20-0,25 Fe, ppm 100 100 100 100 1000,4 Co, ppm 0,3 0,4 0,4 0,4 0,4 Cu, ppm 15 20 20 20 15 Mn, ppm 60 60 60 60 60 Zn, ppm 60 70 80 80 70 Se, ppm 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 Witamina A, j.m. 100 000 100 000-100 000-100 000-100 000-150 000 150 000 150 000 40 000-40 000-40 000- Witamina D, j.m. 30 000 50 000 50 000 50 000 Witamina E, j.m. 500 1000 1000 1000 1000 DIP 1 - białko ulegające rozkładowi w żwaczu UIP 2 - białko nie ulegające rozkładowi w żwaczu SIP 3 - białko rozpuszczalne NFC 4 - węglowodany niewłókniste ulegające rozkładowi w żwaczu 150 000 30 000-40 000 4

Tabela 2. Zawartość wybranych mikotoksyn w paszy TMR a ryzyko rozwoju mikotoksykozy (BIOMIN, 2013) Zawartość w Ryzyko rozwoju mikotoksykozy Mikotoksyna paszy TMR [ppb] Niskie [ppb] Średnie [ppb] Wysokie [ppb] Deoksynivalenol 321 ± 63 < 500 500 2000 > 2000 Zearalenon < 25 < 100 100 250 > 250 Deoksynivalenol 769 ± 118 < 500 500 2000 > 2000 Zearalenon 32 ± 8,08 < 100 100 250 > 250 Częstotliwość zadawania paszy, a status zdrowotny krów System żywienia krów TMR zastosowano po raz pierwszy w Polsce w Instytucie Zootechniki (Preś, 1997). Został on zaadoptowany do krajowych warunków produkcji zwierzęcej, aby m. in. zapobiegać chorobom metabolicznym zwierząt cechujących się wysoką wydajnością. W systemie żywienia TMR krowy są żywione do woli (ad libitum), dzięki czemu mogą one pobierać wystarczającą ilość suchej masy, niezbędną do produkcji mleka na wysokim poziomie. W celu zapewnienia dowolnego pobrania paszy, zaleca się zwiększanie o 10% ilości TMR w stosunku do obliczonego zapotrzebowania na składniki pokarmowe. Stosowanie tego rodzaju zadawania pasz powinno uwzględniać występowanie w stadzie hierarchii. W oborach wolnostanowiskowych krowy o wyższej pozycji w stadzie często wyjadają pasze krowom słabszym. Prowadzi to do pobierania nadmiaru paszy przez niektóre krowy w stadzie, przy jednoczesnym niebezpieczeństwie braku zaspokojenia potrzeb innych. Częstą praktyką hodowców jest podawanie TMR-u jednorazowo jako całodzienną dawkę pokarmową. Zaleca się wówczas podawanie paszy bezpośrednio po porannym doju. Opóźnienie zadawania paszy na stół paszowy może sprzyjać zwiększonemu zachorowaniu na zapalenie wymienia i wzrostu liczby komórek somatycznych w mleku. Krowy po doju z braku paszy na stole paszowym, kładą się na legowiska, wówczas nie do końca zasklepiony kanał strzykowy gruczołu mlekowego jest bramą wejścia dla o bakterii środowiskowych (Łuczak i wsp., 2009). Coraz częściej producenci mleka zadają krowom TMR dwa razy dziennie. W porównaniu do jednokrotnego zadawania paszy wpływa to pozytywnie na zwiększenie pobrania suchej masy, a tym samym składników odżywczych i wzrost wydajności mleka, a także na stan zdrowia krów. Częste zadawanie TMR-u jest jednym z czynników, który zapobiega subklinicznej kwasicy żwacza. Jednokrotne zadawanie TMR-u, szczególnie przy wysokiej temperaturze zewnętrznej może ponadto prowadzić do nadmiernego nagrzewania się 5

paszy. Może to prowadzić strat składników pokarmowych, spadku spożycia suchej masy, a nawet psucia się paszy. System PMR jest modyfikacją systemu TMR. Wszystkim krowom podawana jest dawka dostosowana do średniej wydajności w oborze. Krowy o wyższej wydajności są dokarmiane indywidualnie paszą treściwą, według założonego programu. Takie systemy żywieniowe są najczęściej stosowane w gospodarstwach utrzymujących zwierzęta o wysokiej produkcyjności mleka (powyżej 8000kg mleka rocznie) (Rutkowska i wsp., 2012). Stosowanie nowych systemów żywienia ma wiele zalet, ale i nie są one pozbawione wad. Znajomość korzyści, jak i negatywnych skutków pozwala dobrać odpowiedni system żywienia do warunków panujących w gospodarstwie i utrzymać stado w dobrej kondycji zdrowotnej oraz osiągnąć wysokie efekty produkcyjne. Zalety stosowania systemów TMR lub PMR: - wzrost wydajności o około 5%, - wzrost pobrania suchej masy o około 5-8%, - mniejsze prawdopodobieństwo wystąpienia chorób metabolicznych dzięki odpowiedniemu zbilansowaniu składników pokarmowych, - mniejsze nakłady pracy w gospodarstwie, - wpływ na poprawę wskaźników rozrodu, - zapewnienie wysokiej zawartości białka w mleku, - możliwość dostosowania skarmianej dawki do stadium cyklu produkcyjnego i reprodukcyjnego, wydajności i kondycji zwierzęcia. Wady stosowania systemów TMR lub PMR: - konieczność podziału stada na grupy żywieniowe, - koszt zakupu wozów paszowych, - wyjadanie zbyt dużych ilości pasz przez zwierzęta o niskiej wydajności (Kowalski, 2009; Rutkowska i wsp., 2012, Januś, 2009). Podział stada na grupy produkcyjne Konsekwencją braku podziału stada na grupy technologiczne i indywidualnego składu dawki pokarmowej jest m.in. nadmierne otłuszczenie krów szczególnie w końcowym okresie laktacji i okresie zasuszenia. Częstym błędem popełnianym przez hodowców, w celu ograniczenia nakładu pracy, jest podawanie krowom w laktacji, jak zasuszonym paszy TMR o jednakowej konstrukcji. Krowy zasuszone otrzymują dawkę pokarmową znacznie przekraczającą ich potrzeby bytowe, co prowadzi do nadmiernego ich otłuszczenia. Postępowanie takie wyraźnie podnosi koszty produkcji mleka. Ponadto taka kondycja 6

fizyczna krów w momencie porodu prowadzi do spadku apetytu, a w efekcie deficytu energetycznego po porodzie. Następstwem tego stanu jest rozwój zespołu stłuszczenia wątroby oraz rozwój ketozy. Zespół stłuszczenia wątroby w klinicznej postaci przynosi znaczne straty ekonomiczne, gdyż jest nieuleczalną jednostką chorobową. Schorzenie to jest również częstą przyczyną zbyt wczesnego eliminowania z hodowli krów bez możliwości pełnego wykorzystania ich potencjału genetycznego do produkcji mleka. Subkliniczna postać zespołu stłuszczenia wątroby podobnie, jak i ketoza, nie stanowią bezpośredniego zagrożenia życia krów, lecz również przynoszą znaczne straty ekonomiczne. Związane są one ze zwiększoną zachorowalnością na choroby infekcyjne i metaboliczne, immunosupresją, zaburzeniami płodności oraz spadkiem wydajności mlecznej. Zbilansowanie dawki pokarmowej a jakość mleka i zdrowie krów Istnieje wiele czynników mających wpływ na zdrowie zwierząt, wielkość produkcji, a także na jakość produktów pochodzenia zwierzęcego. Do nich zalicza się m. in. czynniki genetyczne i środowiskowe, wśród których najważniejsze jest prawidłowe żywienie. Stosując zbilansowane dawki pokarmowe dostosowane to potrzeb krów mlecznych nie tylko stymuluje się produkcję, ale także modyfikuje skład pozyskiwanego mleka. Zawartość białka jest w małym stopniu zależna od czynników żywieniowych. Determinują ją głównie gatunek i rasa zwierząt (Pełczyńska, 1996; Jenkins i McGuire, 2006). Składnikiem mleka, który w największym stopniu można kształtować poprzez żywienie jest tłuszcz. Wzrost zawartości tego składnika pokarmowego w mleku uzyskuje się m.in. dzięki skarmianiu odpowiedniej ilości pasz objętościowych zasobnych we włókno pokarmowe (Tabela 3.) (Danków i Osten- Sacken, 1995; Litwińczuk i Litwińczuk, 2001; Pasierbski, 1999). Mikroorganizmy w żwaczu poprzez fermentację składników włókna przyczyniają się do powstawania LKT. Wśród nich kwas octowy jest głównym prekursorem kwasów tłuszczowych odpowiedzialnych za zawartość tłuszczu w mleku (Pisulewski, 2000). Wielu autorów podaje, że sposób żywienia raczej nie ma wpływu na zawartość laktozy w mleku, jednak w przypadku niedoboru energii w skarmianej paszy poziom tego cukru może ulegać obniżeniu. (Roesch i wsp., 2005; Nauta i wsp., 2006; Janů i wsp., 2007; Mordenti i wsp., 2007; Bilik i Łopuszańska-Rusek, 2010). Brak odpowiedniej podaży składników pokarmowych prowadzi nie tylko obniżenia produkcyjności krów mlecznych, ale także pogorszenia ich zdrowotności, co wiąże się z występowaniem chorób metabolicznych (Podkówka, 2002; Szarkowski i wsp., 2009), Może również doprowadzić do zwiększenia wydalania azotu, wpływając tym samym negatywnie na środowisko (Różycka i Borkowska, 2001; Sablik i wsp., 2003). Nie bez znaczenia pozostaje zapewnienie prawidłowego stosunku białkowo-energetycznego dawki pokarmowej, którego 7

wskaźnikiem jest poziom mocznika w mleku (Krzyżewski i wsp., 2001; Malinowski, 2001; Osten-Sacken, 2000). W swoich badaniach Jonker i wsp. (1999) szczególną uwagę zwrócili na prawidłowe proporcje pomiędzy białkiem i energią w dawce pokarmowej, które są czynnikiem determinującym zarówno dobrą kondycję zdrowotną krów, jak i prawidłowy przebieg laktacji. Do zachwiania stosunku tych składników dochodzi w szczycie laktacji, kiedy krowy fizjologicznie pobierają zbyt małą ilość ilości pasz, by w pełni pokryć zapotrzebowania na składniki pokarmowe. Szczególnie wrażliwe na zmiany w zawartości białka i energii w dawce pokarmowej, jak również na ich wzajemny stosunek są krowy cechujące się wysoką dobową wydajnością mleka (Juszczak i Ziemiński, 1997). Tabela 3. Wpływ stosunku pasz objętościowych do pasz treściwych w dawce pokarmowej na wydajność mleczną (Robinson i McQueen, 1997) Stosunek pasze objętościowe/pasze treściwe (sucha masa) 77/23 55/45 42/58 Dzienna wydajność mleczna [kg] 30,7 34,6 35,7 Dzienna wydajność tłuszczu w mleku [kg] 1,23 1,35 1,23 Dzienna wydajność białka w mleku [kg] 0,98 1,19 1,11 Zawartość tłuszczu w mleku [%] 4,02 3,93 3,52 Zawartość białka w mleku [%] 3,23 3,44 3,12 Nadmierna zawartość białka w paszy może przyczynić się do powiększania się strat energetycznych w organizmie. Do prawidłowego metabolizmu białek organizm potrzebuje znacznych nakładów energetycznych, co dodatkowo może jeszcze pogłębiać istniejący deficyt. Następstwem nadmiaru białka w dawce pokarmowej są zaburzenia w rozrodzie, wzrost liczby komórek somatycznych w mleku oraz zasadowica żwacza. Nadmiar białka w paszy objawiający się wysokim stężeniem mocznika we krwi i mleku prowadzi do ogólnej toksemii organizmu. Wysokie stężenie mocznika we krwi obniża stężenie progesteronu przez jajnik, osłabia odpowiedź immunologiczną matki na antygeny zarodka, zmienia ph macicy, a konsekwencją tych zmian jest osłabiona implantacja zarodka w macicy tzw. wczesna śmierć zarodkowa. Podniesiony poziom mocznika w mleku (ponad 300 mg/l) drażni komórki nabłonka gruczołu mlekowego, stymuluje układ immunologiczny gruczołu mlekowego, a następstwem tego jest wzrost liczby komórek somatycznych mleka. Kliniczna postać zasadowicy żwacza najczęściej spowodowana jest spożyciem nadmiernej ilości mocznika - stosowanego jako suplement żywieniowy. U krów z kliniczną postacią zasadowicy żwacza, z 8

rozwiniętymi objawami neurologicznymi, leczenie zazwyczaj nie przynosi spodziewanych efektów. Ze względu jednak na wysoką cenę importowanych pasz białkowych przy żywieniu systemem TMR bardzo rzadko występują stany patologiczne na tle nadmiaru tego składnika pokarmowego w dawce. Częściej to zjawisko występuje przy żywieniu pastwiskowym, ale poza nadmiernym stężeniem mocznika we krwi i mleku stan taki nie daje wyraźnych objawów klinicznych i nie jest traktowany jako patologia (Borkowskiej i wsp., 2006; Radkowskiej, 2012). Znacznie częściej natomiast w praktyce klinicznej pojawia się problem niedoboru białka w dawce pokarmowej. Taki stan wynika z niedoceniania rodzimych pasz białkowych oraz znacznych kosztów pasz białkowych importowanych. Klinicznym następstwem niedożywienia białkowego jest słaba żywotność cieląt, niska jakość siary, obniżona odporność u cieląt i krów, skłonność do chorób infekcyjnych oraz niska wydajność mleczna i obniżone parametry jakościowe mleka (zawartość białka w mleku - poniżej 3,2% i mocznika - poniżej 150 mg/l). W badaniach własnych obserwowano skutki niedoboru białka w dawce pokarmowej krów mięsnych rasy limusine. W stadzie notowano upadki cieląt w ciągu 24-48 godz. po porodzie. Na podstawie analizy żywienia, badania klinicznego i badań laboratoryjnych wykazano, ze przyczyną padnięć cieląt była ich słaba odporność bierna spowodowana niedoborem składników białkowych w dawce pokarmowej krów matek (Tabela 4.) Tabela 4. Wyniki badania wybranych parametrów przemiany białkowej krwi krów matek Krowa Białko całkowite [g/l] Albuminy [g/l] Globuliny [g/l] Albuminy/ Globuliny Mocznik [mg/dl] 1 46 39,3 6,7 5,8 12,2 2 48 34,2 13,8 2,5 15,5 3 52 35,2 16,8 2,1 10,7 4 55 38,0 17,0 2,2 15,7 5 47 33,6 13,4 2,5 10, 0 Wartości referencyjne* 70-85 32-49 29-51 0,84 0,94 10-45 *wartości referencyjne Zakładu Chorób Wewnętrznych Zwierząt Gospodarskich i Koni Problem niedoboru energii najczęściej dotyka krowy w początkowym okresie laktacji, kiedy spożycie paszy nie jest w stanie pokryć zapotrzebowania energetycznego związanego ze wzrastającą produkcją mleczną. Dodatkowym czynnikiem jest zmniejszone spożycie suchej masy paszy, najczęściej powodowane wtórnymi schorzeniami. Prowadzi to głównie do 9

rozwoju subklinicznej lub klinicznej ketozy ze wszystkimi niekorzystnymi jej następstwami (zaburzenia w rozrodzie, immunosupresja, spadek wydajności mlecznej, postępująca utrata masy ciała i kondycji, zmiany jakościowe w mleku: wysoka zawartość tłuszczu w mleku i niska zawartość białka w mleku, wskaźnik tłuszcz mleka/białko mleka powyżej 1,50). Dlatego też wskazane jest w początkowym okresie laktacji podawanie zwierzętom jak najlepszej pod względem energetycznym paszy. Dodatkowo zaleca się wzbogacać dawkę pokarmową o substancje glukogenne (gliceryna, glikol propylenowy, propionian sodu lub wapnia) lub suplementy wysokoenergetyczne (tłuszcz chroniony, drożdże piwne wzbogacone syropem podestylacyjnym) (Różycka i Borkowska, 2001). Optymalna zawartość mocznika w mleku powinna mieścić się w przedziale 150-300 mg/l (Osten - Sacken, 2000; Barłowska i wsp., 2003). Według Lacha (2005), o prawidłowym zbilansowaniu dawek pokarmowych pod względem białka i energii świadczy poziom mocznika w mleku mieszczący się w przedziale 140-250 mg/l. Obniżenie zawartości mocznika poniżej 150 mg/l może być spowodowane niedoborem białka w żywieniu krów i/lub nadmiarem energii w dawkach pokarmowych, co może nieść ze sobą niepożądane skutki takie jak pogorszenie zdrowia krów i obniżenie produkcji (Tabela 5.) (Litwińczuk i wsp., 2003). Tabela 5. Zawartość mocznika w mleku w zależności od okresu laktacji i składu dawki Okres laktacji 1-40 dni 41-150 151-250 251-300 pokarmowej (Kowalski, 2009) Zawartość mocznika w mleku [mg/l] < 150 150-240 240-270 > 270 Niedobór białka Nadmiar energii Niedobór białka Nadmiar energii Niedobór białka Nadmiar energii Zrównoważona podaż energii i białka w żwaczu Zrównoważona podaż energii i białka w żwaczu Niedobór białka Nadmiar energii Zrównoważona podaż energii i białka w żwaczu BURŻ *BURŻ białko ulegające rozkładowi w żwaczu Niedobór energii BURŻ* Zrównoważona podaż energii i białka w żwaczu Niedobór energii BURŻ BURŻ Niedobór energii BURŻ Niedobór energii BURŻ Niedobór energii BURŻ BURŻ 10

TMR a jakość mleka W badaniach przeprowadzonych przez Januś (2009), porównywano skład mleka min. pod kątem zawartości mocznika u krów żywionych w systemie tradycyjnym i TMR (Tabela 6.). W grupie krów żywionych w systemie TMR stwierdzono niższy odsetek zwierząt, u których zawartość mocznika w mleku była mniejsza niż 140 mg/l (brak niedoboru białka w diecie) w porównaniu z krowami żywionymi w systemie tradycyjnym. W doświadczeniu obserwowano również więcej zwierząt o optymalnym poziomie mocznika w mleku w grupie otrzymującej pasze w systemie TMR. Mleko krów żywionych tym sposobem charakteryzowało się również wyższą zawartością LKT, tłuszczu, białka i suchej masy (Tabela 7.). Ponad to krowy żywione w systemie TMR cechowały się istotnie wyższą dobową wydajnością mleka oraz lepszą jego jakością cytologiczną w porównaniu z krowami żywionymi w systemie tradycyjnym (Bargo i wsp., 2003). Tabela 6. Poziom mocznika w mleku pozyskanym od krów żywionych w systemie TMR i tradycyjnym (%) (Januś, 2009) System żywienia Zawartość mocznika [mg/l] 140 141-250 >250 Liczba % Liczba % Liczba % Ogółem liczba % TMR 1784 29,7 2668 44,4 1555 25,9 6007 42,1 Tradycyjny 2940 35,6 3495 42,3 1830 22,1 8265 57,9 Ogółem 4724 33,1 6163 43,2 3385 23,7 14272 100,0 χ2 = 60,5 - wartość testu istotna przy p 0,01 Tabela 7. Dobowa wydajność mleka, zawartość w nim tłuszczu, białka i suchej masy oraz poziom mocznika i liczba komórek somatycznych w mleku krów żywionych w systemie TMR i tradycyjnym (Januś, 2009) System żywienia Liczba prób Zawartość mocznika, [mg/l] Dobowa wydajność mleka [kg] Zawartość w mleku [%] tłuszczu białka Suchej masy LKS, [tys./ml] TMR 6007 196A 26,2A 4,10A 3,34A 12,92A 753A Tradycyjny 8265 184B 20,5B 3,76B 3,47B 12,64B 863B Ogółem 14272 189 22,9 3,91 3,41 12,76 817 A,B,C, -średnie w kolumnach różnią się statystycznie istotnie przy p 0,01 Podobne wyniki otrzymali Król i wsp. (2008) prowadząc badania na krowach rasy simentalskiej. Wydajność mleczna krów żywionych systemem TMR była średnio o 3,6 11

kg/dzień mleka wyższa (p 0,01) w porównaniu ze zwierzętami utrzymywanymi w systemie tradycyjnym. Mleko od tych krów również charakteryzowało się wyższą zawartością białka ogólnego (o 0,33%), tłuszczu (o 0,22%), kazeiny (o 0,21%), a także suchej masy (o 0,51%) w porównaniu z mlekiem krów żywionych w systemie tradycyjnym. Pozytywny wpływ żywienia systemem TMR na wydajność krów i skład chemiczny mleka potwierdzają również badania Choroszego i wsp. (2007), White ego i wsp.(2001) oraz Reklewskiej i wsp. (2005). Barłowska (2007) podaje, że mleko krów żywionych jednorodną mieszanką pasz (TMR) charakteryzuje się również korzystniejszym stosunkiem białka do tłuszczu (0,85). Kolver i Muller (1998) porównując parametry produkcyjne krów mlecznych żywionych w dwóch systemach również potwierdzili wyższą strawność składników pokarmowych z paszy oraz lepszą kondycję zdrowotną krów żywionych dawką pokarmową zadawaną w formie TMR (Tabela 8.) Tabela 8. Porównanie żywienia pastwiskowego z żywieniem w systemie TMR (Kolver i Muller, 1998) Wyszczególnienie Pastwisko TMR Pobranie suchej masy, kg/dzień 19,0 23,4 Pobranie białka surowego, kg/dzień 4,9 4,7 Pobranie NDF, kg/dzień 8,5 7,6 Pobranie energii netto laktacji, MJ/dzień 135,6 168,2 Produkcja mleka, kg/dzień 29,6 44,1 Produkcja mleka FCM, dzień 28,3 40,5 Masa ciała krów, kg 562 597 Ocena kondycji, punkty BCS 2,02 2,50 Postęp genetyczny jaki został osiągnięty na przestrzeni wielu lat spowodował wzrost potencjału produkcyjnego zwierząt. Jednocześnie zwierzęta cechujące się wysoką produkcyjnością charakteryzują wysokie wymagania żywieniowe. Ich spełnienie często bywa trudne, a zaniedbania w tym zakresie prowadzą do stanów chorobowych zwierząt. Z drugiej jednak strony wprowadzenie nowoczesnych systemów żywienia zwierząt nie daje możliwości otrzymania produktów żywnościowych spełniających wymogi żywności funkcjonalnej. Obecnie konsumenci oczekują produktów zwierzęcych już nie tylko wysokiej jakości, ale również zawierających składniki prozdrowotne (wielonienasycone kwasy tłuszczowe PUFA, czy CLA). Badania dowodzą, że zawartość tych substancji w mleku jest większa w mleku 12

krów żywionych tylko na pastwisku (szczególnie izomeru cis-9, trans-11). Otrzymanie mleka o wysokiej zawartości PUFA, czy CLA w intensywnej produkcji opartej na żywieniu TMR-u jest bardzo trudne i wymaga odpowiedniej suplementacji dawki pokarmowej (Kelly i wsp., 1998; Khanal i wsp., 2005; Schroeder i wsp., 2005). Piśmiennictwo 1. Bargo, F., Muller, L., D., Delahoy, J., E., Cassidy, T., W. Performance of high producing dairy cows with three different feeding systems combining pasture and total mixed rations. J. Dairy Sci. 2002, 85, 2948 2963. 2. Barłowska J. Wartość odżywcza i przydatność technologiczna mleka krów 7 ras użytkowanych w Polsce. Rozprawy habilitacyjne AR Lublin. 2007, 321. 3. Barłowska J., Litwińczuk Z., Król J., Florek M., Teter U. Wpływ sezonu i rejonu produkcji na skład chemiczny, zawartość mocznika i jakość cytologiczną mleka krów z rejonu Lubelszczyzny i Bieszczad. Zesz. Nauk. Prz. Hod. 2003, 68, 1: 175 182. 4. Bilik K., Łopuszańska - Rusek M. Effect of organic and conventional feeding of Red-and- White cows on productivity and milk composition. Ann. Anim. Sci. 2010, 10, 441 458. 5. BIOMIN. Naturally ahead. Materiały Konferencyjne Międzynarodowej Konferencji Producentów Bydła, Austria, 2013. 6. Borkowska D., Januś E., Malinowska K. Poziom mocznika w mleku krów żywionych głównie paszami pochodzącymi z trwałych użytków zielonych. Ann. UMCS. 2006, 24, 61 66. 7. Brzóska F., Śliwiński B. Jakość pasz objętościowych w żywieniu przeżuwaczy i metody jej oceny Cz. II. Metody analizy i oceny wartości pokarmowej pasz objętościowych. Wiadomości Zootechniczne. 2011, 49, 4, 57 68. 8. Choroszy B., Choroszy Z., Topolski P. Jakość mleka krów rasy simentalskiej w zależności od systemu utrzymania. Roczniki Naukowe Polskiego Towarzystwa Zootechnicznego. 2007, 3, 2, 97-102. 9. Danków R., Osten-Sacken J.: Wpływ żywienia na skład i właściwości mleka. Chów Bydła, 1995, 5, 10-11. 10. Janů L., Hanuš O., Macek A., Zajíčková I., Genčurová V., Kopecký J. (2007). Fatty acids and mineral elements in bulk milk of Holstein and Czech Spotted cattle according to feeding season. Folia Vet. 2007, 51, 19 25. 11. Januś E. Poziom mocznika w mleku krów żywionych w systemie Total Mixed Ration (TMR) i tradycyjnym w sezonie letnim i zimowym. Journal Central European Agriculture. 2009, 10, 1, 33-40. 12. Jenkins T., C., McGuire M., A. Major Advances in Nutrition: Impact on Milk Composition.J. Dairy Sci. 2006, 89, 1302 1310. 13. Jonker J.S., Kohn R.A., Erdman R.A. Milk urea nitrogen target concentration for lactating dairy cows fed according to national research council recommendations. J. Dairy Sci. 1999, 82, 1261 1273. 14. Juszczak J., Ziemiński R. Zawartość mocznika w mleku jako wskaźnik stosunku białkowo-energetycznego w dawce pokarmowej dla krów mlecznych. Postępy Nauk Rol. 1997, 3, 73 80. 15. Kelly M., L., Kolver E., S., Bauman D., E., Van Amburgh M., E., Muller L., D. Effect of intake of pasture on concentrations of conjugated linoleic acid in milk of lactating cows. J. Dairy Sci. 1998, 81, 1630 1636. 13

16. Khanal R., C., Dhiman T., R., Ure A., L., Brennand C., P., Boman R., L., MacMahon D., J. Consumer acceptability of conjugated linoleic acid-enriched milk and cheddar cheese from cows grazing on pasture. J. Dairy Sci. 2005, 88, 1837 1847. 17. Kolver E., S., Muller L., D. Performance and Nutrient Intake of High Producing Holstein Cows Consuming Pasture or a Total Mixed Ration. Journal of Dairy Science. 1998, 81, 5, 1403-1411. 18. Kolver E.S. Nutritional limitations to increased production on pasture- based system. The proceedings of the Nutrition Society. 2003, 62, 91-300. 19. Kowalski Z., M. Systemy zadawania pasz dla krów mlecznych. Ekspert. 2009, 1, 24-31. 20. Kraszewski J., Mandecka B., Wawrzyńczak S.: Comparison of feeding efficiency of high-yielding cows in TMR and PMR systems. Annals Anim. Sci., 2005, 2, 5, 335-344. 21. Król J., Litwińczuk Z., Litwińczuk A., Brodziak A. Content of protein and its fractions in milk of Simental cows with regard to a rearing technology. Annals of Animal Science. 2008, 1, 57-61. 22. Krzyżewski J., Słoniewski K., Strzałkowska N. Zawartość mocznika w mleku krów oraz perspektywa wykorzystania tego wskaźnika w zarządzaniu stadem krów mlecznych. Zesz. Nauk. Przegl. Hod. 2001, 55, 53-64. 23. Lach Z. Narzędzia do oceny prawidłowego zarządzania stadem. Poradnik dla rolnika producenta mleka, Wyd. Agroexpert, Warszawa, 2005, 141-147. 24. Litwińczuk Z., Barłowska J., Teter U., Zdunek W. Ocena wpływu niektórych czynników na poziom mocznika w mleku krów wysoko wydajnych. Zesz. Nauk. Prz. Hod. 2003, 68, 257 261. 25. Litwińczuk Z., Litwińczuk A. Możliwości modyfikacji składu chemicznego mleka w aspekcie wymagań konsumentów i potrzeb przemysłu mleczarskiego. Zesz. Nauk. Przegl. Hod. 2001, 59, 39-48. 26. Łuczak W., Skurczyńska K., Kuczaj M. Systemy żywienia krów wysoko wydajnych łączące pastwisko i TMR. Przegląd Hodowlany. 2009, 2, 9-13. 27. Malinowski E. Komórki somatyczne mleka. Med. Weter. 2001, 57, 13 17. 28. Mandebvu P., Ballard C.S., Sniffen C.J., Tsang D.S., Valdez F., Miyoshi S., Schlatter L.: Effect of feeding an energy supplement prepartum and postpartum on milk yield and composition, and incidence of ketosis in dairy cows. Anim. Feed Sci. Tech., 2003, 105 (1 4), 81-93. 29. Mordenti A., L., Merendi F., Fustini M., Formigoni A. Effects of different protein plants in cows diet on milk for Parmigiano Reggiano production. Ital. J. Anim. Sci. 2007, 6, 1, 463 465. 30. Nauta W., J., Baars T., Bovenhuis H. Converting to organic dairy farming: consequences for production, somatic cell scores and calving interval of first parity Holstein cows. Livest. Sci. 2006, 99, 185 195. 31. Osten-Sacken A. Mocznik w mleku - nowy parametr diagnostyczny (cz. 2), Przegl. Mlecz. 2000, 5, 141-143. 32. Pasierbski Z. Żywienie a skład chemiczny mleka. Chów Bydła. 1999, 7, 6, 15-16. 33. Pełczyńska E. Wartość odżywcza mleka. Med. Weter. 1996, 52, 11, 671 674. 34. Pisulewski P.M. Żywieniowe metody modyfikowania składu kwasów tłuszczowych żywności pochodzenia zwierzęcego. Przem. Spoż. 2000, 2, 59-71. 35. Podkówka W. Zielonka, pastwisko czy TMR w żywieniu letnim wysoko wydajnych krów. Biul. Inf. Inst. Zootech. 2002, 40, 2, 203 214. 36. Podkówka W., Podkówka Z. Żywienie wysokowydajnych krów w systemie TMR. Zesz. Nauk. Prz. Hod. 2004, 74, 9 23. 14

37. Preś J. Nowoczesny system żywienia krów wysoko wydajnych. Top Agrar Polska. 1997, 1, 57 61. 38. Radkowska I. Skład chemiczny oraz zawartość komórek somatycznych i mocznika w mleku krów w zależności od systemu utrzymania. Rocz. Nauk. Zoot. 2012, 39, 2, 295 305. 39. Reklewska B., Bernatowicz E., Reklewski Z., Kuczyńska B., Zdziarski K., Sakowski T., Słoniewski K. Functional components of milk produced by Polish Black-and-White, Polish Red and Simmental cows. Electronic Journal of Polish Agri-cultural Universities. 2005, 8, 3, 25. 40. Robinson P.H., McQueen R.E.; 1997, Influence of level of concentrate allocation and fermentability of forage fiber on chewing behavior and production in dairy cows. J. Dairy Sci. 80, 681-691 41. Roesch M., Doherr M., G., Blum J., W. Performance of dairy cows on Swiss farms with organic and integrated production. J. Dairy Sci. 2005, 88, 2462 2475. 42. Różycka G., Borkowska D. Wpływ modelu żywienia krów na wielkość towarowej produkcji mleka. Zesz. Nauk. 2001, 59, 223 229. 43. Rutkowska J., Sinkiewicz I., Adamska A. Profil kwasów tłuszczowych mleka pochodzącego od krów żywionych w systemie TMR. Nauka. Technologia. Jakość. 2012, 5, 84, 135-144. 44. Sablik P., Kamieniecki H., Pilarczyk R. Poziom mocznika i białka w mleku w ocenie prawidłowego zbilansowania dawki pokarmowej dla krów mlecznych. Zesz. Nauk. Prz. Hod. 2003, 1, 99 105. 45. Schroeder G., F., Couderc J., J., Bargo F., Rearte D., H. Milk production and fatty acid profile of milk fat by dairy cows fed a winter oats (Avena sativa L.) pastureonly or a total mixed rations. N. Z. J. Agric. Res. 2005, 48, 187 195. 46. Szarkowski K., Sablik P., Lachowski W. Żywienie krów wysokomlecznych a poziom mocznika w mleku. Acta Sci. Pol., Zootechnica. 2009, 8, 3, 39 46. 47. Szterk P. Technika żywienia krów. W: Żywienie bydła (red. J. Mikołajczak). Wyd. ATR w Bydgoszczy. 2006. 48. White S., L., Bertrand J., A., Wade M., R., Washburn S., P., Greek J., T., Jenkins T., C. Comparison of fatty acid content of milk from Jersey and Holstein cows consuming pasture or a Total Mixed Ration. Journal of Dairy Science, 2001, 84, 2295-2301. 49. Winnicki S., Jugowar J., Nawrocki L., Kalika G., Rudowicz-Nawrocka J.: System TMR żywienia krów mlecznych w aspekcie zasad rolnictwa precyzyjnego. Problemy Inżynierii Rolniczej PIR. 2012, 1-3, 1, 75, 77 85. 15