Motywy picia alkoholu w zależności od używania tytoniu i marihuany przez młodzież

PRACE ORYGINALNE Anna Dzielska Motywy picia alkoholu w zależności od używania tytoniu i marihuany przez młodzież Drinking motives, depending on the use of tobacco and cannabis among adolescents Instytut Matki i Dziecka, Zakład Zdrowia Dzieci i Młodzieży Kierownik: Dr hab. med. Anna Oblacińska Dodatkowe słowa kluczowe: motywy picia alkoholu DMQ-R palenie tytoniu używanie marihuany młodzież Additional key words: Drinking motives DMQ-R tobacco smoking cannabis use adolescents Adres do korespondencji: Mgr Anna Dzielska Instytut Matki i Dziecka, Zakład Zdrowia Dzieci i Młodzieży 01-211 Warszawa, ul. Kasprzaka 17a tel/fax: 22 327-73-70 e-mail: anna.dzielska@imid.med.pl Wstęp: Alkohol, tytoń i marihuana należą do najbardziej rozpowszechnionych używek stosowanych przez nastolatków. Istnieją dowody na współwystępowanie spożywania alkoholu przez młodzież z podejmowaniem innych problemowych zachowań, niewiele wiadomo na temat przyczyn picia w zależności od rodzaju i nasilenia innych zachowań ryzykownych. W pracy poszukiwano różnic w strukturze i randze motywów picia wśród osób, które palą papierosy lub używają marihuany. Materiał i Metody: Badaniem ankietowym objęto ogólnopolską próbę 1411 nastolatków w średnim wieku 17,7 lat w ramach kolejnej serii badań HBSC (Health Behaviour in School- Aged Children) prowadzonych w 2010 roku. Analizie poddano dane pochodzące od 1132 nastolatków (w tym 53,6% dziewcząt), którzy w ostatnich 12 miesiącach przed badaniem spożywali alkohol. Motywy picia alkoholu badano za pomocą kwestionariusza DMQ-R. Młodzież pytano również o obecny status palenia tytoniu i częstość używania marihuany lub haszyszu w ostatnim roku przed badaniem. Przeprowadzono jednoczynnikową analizę wariancji ANOVA wraz testem post-hoc Scheffe. Wyniki: Najwyższe średnie zanotowano w grupie motywów społecznych i istotnie różniły się one ze względu na palenie tytoniu (F(2, 1170)=35,76, p<0,001) i używanie marihuany (F(2, 1139)=30,73; p<0,001). Regularni palacze tytoniu uzyskali niższe średnie (M=61,2; SD=25,2) niż często używający marihuany (M=65,9; SD=25,1). Najrzadziej wybieranymi motywami spożywania alkoholu wśród używających tytoniu lub marihuany okazały się względy konformistyczne, a istotne statystycznie różnice ze względu na rodzaj i częstość używanej substancji wystąpiły tylko w grupach uwzględniających palenie tytoniu F(2, 1176)=4,25; p<0,05). Uzyskano różnice w poziomie motywacji w celu radzenia sobie z problemami ze względu na palenie tytoniu (F(2, 1172)=44,20; p<0,001) i palenie marihuany (F(2, 1143)=9,18; p<0,001). Regularni palacze tytoniu w większym Introduction: Alcohol, tobacco and marijuana are the most common drugs used by adolescents. There is evidence of co-occurrence of alcohol use by young people with taking other problem behaviors, little is known about the causes of drinking depending on the type and severity of different substances use. Aim of the study is to find differences in the structure and the rank of drinking motives among people who smoke cigarettes or use marijuana. Material and Methods: The study was carried out on a nationwide sample of 1411 in mean age 17.7 years (53.3% girls) as a part of next series of HBSC study (Health Behaviour in Schoolaged Children) conducted in 2010.To investigate reasons for alcohol use, research instrument DMQ-R (Drinking Motives Questionnaire-Revised) was used. Questions about currently tobacco smoking and marijuana or hashish use during last year were also asked. One-way ANOVA with post-hoc test Scheffe were used for analysis. Results: The highest means were noticed in the dimension of social motives and they differed significantly due to smoking (F (2, 1170) = 35.76, p <0.001) and marijuana use (F (2, 1.139) = 30.73, p <0.001). Regular smokers have obtained lower mean (M = 61.2, SD = 25.2) than frequently marijuana users (M = 65.9, SD = 25.1). Conformity motives were the weakest motives of drinking among tobacco or marijuana users. Significant differences due to the type and frequency of substance use occurred only in the groups were taking into account tobacco smoking, (F (2, 1176) = 4.25, p <0.05). Differences of the levels of motivation to deal with problems (coping motives) were obtained due to tobacco smoking (F (2, 1172) = 44.20, p <0.001) and marijuana use (F (2, 1143) = 9.18, p <0.001). Regular smokers were more pointed on the negative intrinsic motivation (M = 38.1, SD = 29.4) than marijuana users (M = 33.5, SD = 29.6). Means in terms of motivation for enhancement also differed in the groups taking into account tobacco smoking (F (2, 1174) = 30.63, p <0.001) and cannabis use (F (2, 1143) = 592 A. Dzielska

stopniu wskazywali na motywację wewnętrzną negatywną (M=38,1; SD=29,4) niż palący marihuanę (M=33,5; SD=29,6). Średnie w zakresie motywacji dla wzmocnienia dobrego nastroju również różniły się w grupach uwzględniających palenie tytoniu (F(2, 1174)=30,63; p<0,001) i używanie konopi (F(2, 1143)=52,69; p<0,001). Młodzież paląca marihuanę (M=42,6; SD=27) w większym stopniu niż regularni palacze (M=32,9; SD=25,8) piła alkohol w celu wzmocnienia dobrego nastroju. Wraz ze zmniejszeniem częstości palenia, zmniejszały się również średnie w badanych skalach. Dziewczęta uzyskiwały wyższe wyniki w wymiarze dotyczącym picia w celu radzenia sobie z problemami, a w pozostałych wymiarach motywacji do picia średnie były wyższe u chłopców. Średnie uzyskane u osób które używały tytoniu lub marihuany były nieco wyższe niż w ogólnej próbie. Wnioski: Najsilniejszym motywem picia alkoholu przez nastolatków palących tytoń i używających marihuany są względy społeczne. Palacze tytoniu częściej piją alkohol w celu poradzenia sobie z problemami, a wśród osób używających marihuany ważniejszym powodem jest poprawa dobrego nastroju. Ranking motywów picia zmienia się w zależności od płci. 52.69, p <0.001). Marihuana users were more likely to have a greater means in this type of motivation (M = 42.6, SD = 27) than regular smokers (M = 32.9, SD = 25.8). Along with a decrease of smoking frequency, means in the studied dimensions were also decreased. Girls were more likely to drink to cope with problems than boys. In other dimensions of motivation to drink means were higher in boys. Means obtained among adolescents who used tobacco or marijuana were slightly higher than in the overall sample. Conclusions: The strongest reasons for alcohol drinking among adolescent s tobacco smokers and cannabis users are social motives. Smokers are more likely to drink alcohol in order to cope with the problems, and among adolescents who use marijuana more important reason of drinking is to improve good mood. Ranking of drinking motives varies according to gender. Wstęp Dane statystyczne dotyczące używania substancji szkodliwych dla zdrowia wskazują, że najbardziej rozpowszechnionym zachowaniem ryzykownym prezentowanym przez nastolatków jest picie alkoholu, a częstość i ilość jego spożycia wzrasta wraz z wiekiem. Według danych z badań HBSC 2010, co trzeci uczeń ostatniej klasy gimnazjum przyznaje się do częstego picia alkoholu w ostatnim miesiącu (29,5%), a 7,1% młodzieży deklaruje co najmniej 6 epizodów upicia się w tym okresie. Częstość palenia tytoniu jest również wysoka. Regularne palenie dotyczy 14,9% 15-latków i aż 25,6% 17-latków. Odsetki używania konopii są nie co niższe. Wśród 17-latków 7,8% młodzieży używało marihuany 6 razy i więcej w ostatnim roku, a 2,7% robiło to w ostatnim miesiącu [1]. Picie alkoholu współwystępuje z wieloma zachowaniami ryzykownymi, między innymi używaniem innych substancji psychoaktywnych [2]. Palenie tytoniu wykazuje silny związek z większą częstością spożywania alkoholu [3,4] i chociaż zmniejsza się akceptacja społeczna w stosunku do palenia, to nadal wśród młodzieży jest ono zjawiskiem normatywnym, szczególnie podczas spotkań towarzyskich, na których pije się alkohol [5]. Większość nastolatków, którzy używają marihuany także przyznaje się do picia alkoholu [6]. Palenie marihuany staje się co raz bardziej popularnym sposobem na oderwanie się od codzienności, co widać w zmieniającej się tendencji używania wspomnianych substancji w ostatnich latach [7]. Motywy skłaniające młodzież do podejmowania zachowań ryzykownych są przedmiotem wielu badań i rozważań teoretycznych [8,9]. Jak wynika z badań, najważniejszymi czynnikami, które zwiększają ryzyko podejmowania tego rodzaju zachowań w okresie adolescencji są negatywne wpływy rówieśnicze (posiadanie przyjaciół modelujących problemowe zachowania), niska motywacja skierowana na osiąganie sukcesów życiowych, niskie osiągnięcia w nauce [10]. Alkohol najczęściej spożywany jest ze względów społecznych, a w dalszej kolejności młodzież kieruje się chęcią poprawy nastroju, poradzeniem sobie z problemami i chęcią dostosowania się do grupy [11,12]. Pomimo dowodów na współwystępowanie spożywania alkoholu przez młodzież z podejmowaniem innych problemowych zachowań, niewiele wiadomo na temat przyczyn picia w zależności od rodzaju i nasilenia innych zachowań ryzykownych. Znane są motywy używania każdej z nich osobno, konsekwencje zdrowotne i wpływ wzorców używania różnych substancji na możliwość występowania uzależnienia w przyszłości. W niniejszej pracy podjęto próbę odnalezienia różnic w strukturze i randze motywów picia wśród osób, które palą papierosy lub używają marihuany. Poszukiwano odpowiedzi na pytania: 1) Czy zaangażowanie w używanie innych substancji psychoaktywnych zmienia ranking głównych powodów picia alkoholu; 2) W jakim stopniu palenie tytoniu i marihuany zmienia poziom motywacji do picia alkoholu; 3) W jakim wymiarze motywacji do picia alkoholu związek z używaniem innych substancji psychoaktywnych jest najsilniejszy; 4) Czy płeć modyfikuje badane zależności między używaniem innych substancji psychoaktywnych a motywacją do picia alkoholu. Materiał i metody Badanie przeprowadzono w roku szkolnym 2009/2010 na losowo dobranej, ogólnopolskiej próbie liczącej 1411 uczniów pierwszych klas szkół ponadgimnazjalnych, uczestników międzynarodowych badań zachowań zdrowotnych młodzieży szkolnej HBSC (Health Behaviour in School-Aged Children) prowadzonych pod patronatem Światowej Organizacji Zdrowia, realizowanych po raz szósty w Polsce. Do analiz zakwalifikowano wyłącznie młodzież, która w ostatnim roku przed badaniem spożywała alkohol, n=1132 (53,6% dziewcząt (n=607) i 46,4% chłopców (n=525)). Średni wiek badanych wynosił 17,7 lat. Motywacja do picia Motywację młodzieży do picia alkoholu badano za pomocą skróconej skali Drinking Motive Questionnaire Revised Short Form (DMQ-R SF) [12, 13]. Narzędzie obejmuje dwanaście stwierdzeń, które dotyczą przyczyn sięgania po alkohol w ostatnim roku. Cztery omówione dalej skale cząstkowe przyjmują zakres wartości od 0 do 6 punktów. Pytania skali tworzą cztery typy motywacji do picia alkoholu: 1. Radzenie sobie z problemami (ang. Coping) motywacja wewnętrzna, negatywna 2. Konformizm (ang. Conformity) motywacja zewnętrzna, negatywna 3. Względy towarzyskie (ang. Social) motywacja zewnętrzna, pozytywna 4. Wzmocnienie dobrego nastroju (ang. Enhancement) motywacja wewnętrzna, pozytywna oczekiwanie pozytywnych doznań po spożyciu alkoholu, picie dla przyjemności. W celu uzyskania przejrzystości wyników, każdą skalę cząstkową motywacji do picia wystandaryzowano na zakres od 0 do 100 punktów, gdzie wyższy wynik oznaczał zjawiska większą motywację. Palenie tytoniu i marihuany Do oceny częstości palenia tytoniu i pochodnych konopi użyto dwóch pytań wchodzących w skład kwestionariusza HBSC 2010 [1]: 1. Palenie tytoniu: Jak często obecnie palisz papierosy? Odpowiedzi zaklasyfikowano do 3 kategorii: niepalący (odpowiedź nie palę wcale); palący sporadycznie (rzadziej niż raz w tyg.); palący regularnie (codziennie; co najmniej raz w tygodniu ale nie codziennie). 2. Używanie marihuany/haszyszu w ostatnich 12 miesiącach: Czy używałeś marihuany ( trawy, skuna ) lub haszyszu w ostatnich 12 miesiącach? Zmienną analizowano w podziale na trzy kategorie: osoby nie używające marihuany (odpowiedź nigdy); palący sporadycznie (1-5 razy); używający często (6 razy i więcej). Przegląd Lekarski 2014 / 71 / 11 593

Analiza statystyczna Analizę statystyczną przeprowadzono przy użyciu pakietu statystycznego IBM SPSS v.17. Zastosowano jednowymiarową analizę wariancji ANOVA w celu porównania średnich wartości indeksów motywacji do picia w zależności od palenia tytoniu i używania marihuany w ostatnim roku przed badaniem. Zastosowano również test posthoc Scheffe w celu szczegółowej oceny różnic pomiędzy grupami wyróżnionymi ze względu na częstość palenia tytoniu i marihuany. Wyniki Ranking powodów picia alkoholu Analizie poddano poszczególne powody picia alkoholu, które wchodziły w skład skali DMQ-R. Najczęściej wybierane motywy związane były z piciem alkoholu w sytuacjach społecznych. Najrzadziej młodzież piła alkohol, aby zyskać popularność i dostosować się do grupy (względy konformistyczne). Względy towarzyskie były również najczęściej wybieranymi powodami picia wśród palaczy, a odsetki były nieco wyższe wśród często używających marihuany niż wśród regularnych palaczy tytoniu. Wśród osób, które często paliły marihuanę, poza względami towarzyskimi, dominowały powody picia związane z oczekiwaniem pozytywnych doznań (dostarcza przyjemnych doznań, jest to zabawne). Dla palaczy tytoniu ważniejszym powodem picia od oczekiwania pozytywnych doznań było radzenia sobie ze złym nastrojem. Wśród osób, które w ostatnim roku używały marihuany, zarówno palaczy okazjonalnych, jak i regularnych, spożywanie alkoholu żeby się upić znalazło się na siódmym miejscu rankingu, przed powodami dotyczącymi radzenia sobie z problemami za pomocą alkoholu. Stwierdzono najmniejszą popularność motywów konformistycznych. Na uwagę zasługuje fakt, że im mniejsze było nasilenie używania tytoniu, tym większy odsetek młodzieży używał alkoholu, aby dostosować się do grupy, nie czuć się odrzuconym i być lubianym. Tą samą zależność zaobserwowano w przypadku palenia marihuany, ale nie była ona istotna statystycznie. Motywacja do picia alkoholu a palenie tytoniu i używanie marihuany Główne przyczyny sięgania po alkohol występujące w ogólnej próbie badanych, związane były ze względami towarzyskimi (M=52,07; SD=26,62). Średnie skal związanych z wewnętrzną motywacją (negatywną i pozytywną) były zbliżone i wynosiły odpowiednio 27,3 (SD=27,4) i 27,2 (SD=25,9) Najniższą średnią zaobserwowano w przypadku motywacji konformistycznej (M=8,7; SD=16). W grupach uwzględniających palenie tytoniu lub marihuany najważniejszymi przyczynami picia nadal była grupa motywów społecznych, a średnie uzyskane u osób które używały którejkolwiek z tych substancji były nie co wyższe niż w ogólnej próbie. Najrzadziej wybieranymi motywami spożywania alkoholu okazały się względy konformistyczne. Powody związane z wewnętrzną motywacją okazały się inne dla osób używających marihuany, a inne dla palących tytoń. Biorąc pod uwagę częste używanie substancji, palacze tytoniu w większym stopniu wskazywali na motywację wewnętrzną negatywną (radzenie sobie z problemami) (M=38,1; SD=29,4), a dla młodzieży palącej marihuanę ważniejsze były pozytywne zmiany nastroju (M=42,6; SD=27) wynikające z picia alkoholu. Wraz ze zmniejszeniem częstości palenia, zmniejszały się również średnie w badanych skalach przy zachowaniu różnic związanych z rodzajem środka psychoaktywnego. Poniżej przedstawiono szczegółowe wyniki uzyskane przez nastolatków w obrębie każdej ze skal cząstkowych kwestionariusza DMQ-R. Za pomocą jednoczynnikowej analizy wariancji ANOVA porównano średnie w trzech grupach wyróżnionych ze względu na częstość palenia tytoniu i częstość używania marihuany w ostatnich 12 miesiącach przed badaniem. Aby stwierdzić, które pary średnich są od siebie istotnie różne przeprowadzono analizę post-hoc. Zwrócono też uwagę na różnice zależne od płci. Wyniki analizy przedstawiono na Ryc. 1 i 2. Picie alkoholu ze względów towarzyskich Im częściej badani używali marihuany w ostatnim roku, tym wyższe były średnie uzyskane przez nich w skali badającej motywy społeczne picia alkoholu, F(2, 1139)=30,73; p<0,001. Średnie różniły się również w grupach uwzględniających palenie tytoniu, F(2, 1170)=35,76; p<0,001. Test post-hoc przeprowadzony dla obydwu typów używek wskazał na różnice między grupami osób niepalących a palącymi rzadko (p<0,001) oraz między niepalącymi a używającymi tytoniu lub marihuany często (p<0,001). Nie wykazano różnic pomiędzy palącymi rzadko i często. Różnice średnich, w zależności od częstości używania tytoniu lub przetworów konopi, były istotne statystycznie u obu płci, a chłopcy w większym stopniu niż dziewczęta spożywali alkohol ze Tabela I Ranking motywów picia alkoholu przez młodzież w wieku 17-18 lat ze względu na palenie tytoniu i marihuany. Ranking of alcohol use motives among adolescents at the age 17-18 by tobacco smoking and marihuana use. Powody picia alkoholu (kolejność stwierdzenia w kwestionariuszu) Rodzaj motywacji* Ogółem Nie palą Palenie tytoniu sporadycznie Czasami i prawie zawsze (%) regularnie Palenie marihuany w ciągu ostatnich 12 miesięcy Nie palą sporadycznie Pomaga ci się bawić na imprezie (1) 3 81,0 75,7 89,2 90,3 77,9 87,9 93,3 Dopełnia spotkania towarzyskie (6) 3 79,0 76,0 83,0 86,0 75,2 85,9 88,5 Sprawia, że imprezy i uroczystości są lepsze (8) 3 77,0 72,0 86,0 85,0 74,1 79,1 88,3 Dostarcza przyjemnych doznań (4) 4 54,0 48,0 67,0 63,0 46,7 71,8 72,1 Żebyś się rozweselił, gdy jesteś w złym nastroju (3) często 1 51,4 44,0 64,0 66,0 47,9 60,5 59,6 Ponieważ to jest zabawne (10) 4 49,0 43,0 61,0 56,0 43,8 56,8 67,0 Pomaga, kiedy czujesz się przygnębiony lub spięty (2) 1 44,0 36,0 55,0 59,0 41,6 50,7 50,0 Żeby zapomnieć o swoich problemach (9) 1 42,0 34,0 52,0 57,0 38,0 49,0 50,5 Żeby się upić (5) 4 32,0 25,0 46,0 42,0 24,0 52,4 53,8 Żeby dopasować się do grupy, którą lubisz (7) 2 28,0 32,0 23,0 20,0 28,9 25,2 15,7 Bo nie chcesz czuć się odrzucony (12) 2 11,0 13,0 8,0 9,0 12,4 8,7 5,8 Żeby być lubianym (11) 2 9,0 10,0 8,0 7,0 8,3 8,7 7,8 *1- radzenie sobie; 2 konformizm; 3 względy towarzyskie; 4- poprawa nastroju 594 A. Dzielska

picia związane ze wzmocnieniem dobrego nastroju (F(2, 1143)=52,69; p<0,001). Wykazano istotne statystycznie różnice między grupami osób niepalących a palącymi rzadko (p<0,001) oraz miedzy niepalącymi a używającymi marihuany często (p<0,001). Średnie rosły wraz z częstością używania narkotyku. Wyniki potwierdziły się u obu płci. Picie dla wzmocnienia pozytywnego nastroju stanowiło silniejszą grupę powodów spożywania alkoholu w grupie palaczy marihuany niż tytoniu. Zarówno w odniesieniu do palenia tytoniu, jak i używania marihuany wyniki w analizowanej skali były wyższe u chłopców. Rycina 1 Średnie wartości skal cząstkowych DMQ-R ze względu na palenie tytoniu w podziale na płeć. Mean scores of the DMQ-R subscales by tobacco smoking among boys and girls. Rycina 2 Średnie wartości skal cząstkowych DMQ-R ze względu na używanie marihuany w podziale na płeć. Mean scores of the DMQ-R subscales by marihuana use among boys and girls. względów towarzyskich. Młodzież z grupy o największej częstości używania marihuany uzyskiwała o kilka punktów wyższe średnie od regularnych palaczy tytoniu. Picie alkoholu w celu radzenia sobie z problemami Palenie tytoniu było istotnie statystycznie związane z radzeniem sobie z problemami za pomocą alkoholu, F(2, 1172)=44,20; p<0,001. Najwyższe średnie występowały w grupie regularnych palaczy, mniejsze wśród palaczy okazjonalnych, a najmniejsze w grupie osób niepalących. Porównania przeprowadzone za pomocą testu Scheffe ujawniły istotne różnice między osobami niepalącymi a palącymi sporadycznie (p<0,001) oraz niepalącymi a palącymi tytoń regularnie (p<0,001). Biorąc pod uwagę płeć badanych, takie zależności potwierdziły się wśród dziewcząt, a wśród chłopców istotną różnicę średnich zanotowano tylko pomiędzy skrajnymi grupami (p<0,001). Poziom motywacji do picia związanej z radzeniem sobie z problemami zmieniał się w zależności od palenia marihuany, F(2, 1143)=9,18; p<0,001. Najwyższa średnia występowała u osób często używających tej substancji w ostatnich 12 miesiącach, a najniższa u niepalących w ogóle w tym okresie. Istotne statystycznie różnice występowały między abstynentami a palącymi sporadycznie (p<0,01) i często używającymi narkotyku (p<0,05). Średnie uzyskane przez młodzież były nie co wyższe wśród osób regularnie palących tytoń, niż używających konopi. Największą tendencję do picia alkoholu w celu radzenia sobie z problemami wykazywały dziewczęta. Picie alkoholu w celu wzmocnienia dobrego nastroju Analogiczne wyniki uzyskano w odniesieniu do skali Wzmocnienie dobrego nastroju, porównując poziom tej motywacji w trzech grupach wyróżnionych ze względu na częstość palenia F(2, 1174)=30,63; p<0,001. Dziewczęta i chłopcy, którzy rzadko sięgali po papierosy w większym stopniu niż nie palący i palący regularnie spożywali alkohol dla wzmocnienia dobrego nastroju. Istotnie różnice średnich wystąpiły pomiędzy niepalącymi i palącymi sporadycznie chłopcami (p<0,001) oraz niepalącymi i palącymi sporadycznie (p<0,001) lub regularnie (p<0,001) dziewczętami. Młodzież, która częściej używała przetworów konopi w ostatnim roku uzyskała wyższe średnie w skali badającej przyczyny Picie alkoholu ze względów konformistycznych Względy konformistyczne były w mniejszym stopniu związane z paleniem tytoniu, choć różnice między średnimi poziomami motywacji nadal były istotne statystycznie, F(2, 1176)=4,25; p<0,05. Różnice dotyczyły wyłącznie porównania osób niepalących z regularnymi palaczami tytoniu (p<0,001), a wyższa średnia występowała w grupie osób niepalących. Analiza przeprowadzona w podziale na płeć nie wykazała istotnych różnic w grupie chłopców, a wśród dziewcząt poziom istotności wynosił p=0,058 co wskazywało jedynie na tendencję w istotności. Różnice nie były istotne statystycznie ze względu na używanie marihuany. Konformistycznym stylem picia bardziej wykazywali się chłopcy niż dziewczęta. Omówienie W pracy podjęto próbę analizy zmian w strukturze motywacji do picia alkoholu w zależności od palenia tytoniu lub używania marihuany przez młodzież ponadgimnazjalną. Wyniki badania pokazały, że najważniejsze przyczyny spożywania alkoholu są takie same u palaczy tytoniu i marihuany i odpowiadają ogólnym motywom picia przez nastolatków. Niemniej jednak osoby często palące tytoń i marihuanę maja zwiększoną motywację do picia alkoholu. Dominującymi powodami spożywania alkoholu były względy społeczne. Najrzadziej wybieranymi przez młodzież powodami było podporządkowanie się grupie, a stopień nasilenia motywacji konformistycznej był u palaczy tytoniu i marihuany niższy niż u niepalących nastolatków. W pracach krajowych i zagranicznych zwraca się uwagę na ujemną korelację między częstością i nasileniem spożywania alkoholu a piciem ze względów konformistycznych [11,12]. Uzyskane wyniki potwierdzają tę zależność w stosunku do używania innych substancji. Młodzież, która charakteryzuje się bardziej problemowym sposobem używania tytoniu lub marihuany pijąc alkohol, kieruje się innymi motywami niż względy konformistyczne. Tezę potwierdzają liczne badania, z których wynika, że prezentowanie podobnych zachowań jest jednym z głównych kryteriów wyboru bliskich kolegów, towarzyszy zabaw i rodzaju imprez, w których biorą udział osoby palące tytoń czy marihuanę [14-16]. Funkcjonowanie w takim otoczeniu znosi konieczność unikania negatywnych konsekwencji typu Przegląd Lekarski 2014 / 71 / 11 595

odrzucenie przez grupę czy presja rówieśników wpływając na ranking motywów picia alkoholu. Różnice wystąpiły w zakresie motywacji wewnętrznej, a czynnikiem który wpływał na zmianę rankingu powodów picia było palenie tytoniu. Osoby palące częściej kierowały się motywacją wewnętrzną negatywną (radzenie sobie z problemami). Podobnych wyników dostarczają badania S.D. Kristjansson i wsp. prowadzone wśród młodych kobiet w średnim wieku 21,99 lat używających tytoniu. Kobiety regularnie palące tytoń uzyskały wyższy poziom motywacji związanej z radzeniem sobie z problemami za pomocą alkoholu, picia ze względów towarzyskich i dla poprawy dobrego nastroju, a palące nieregularnie częściej piły alkohol ze względów konformistycznych [17]. Wyniki niniejszej pracy nie pokazały różnic ze względu na częstość palenia. Różnice występują tylko przy porównaniu osób palących z niepalącymi. Jak pokazują wyniki badań prowadzonych wśród starszych nastolatków, młodzież, która częściej pali papierosy w większym stopniu stosuje strategie radzenia sobie z problemami oparte na emocjach, poszukiwaniu czynności zastępczych i kontaktów towarzyskich zamiast podejmowania konstruktywnych prób rozwiązywania problemów [18]. Tym bardziej niepokoją wyniki dotyczące motywów picia podawane przez palaczy tytoniu, które potwierdzają stosowanie zagrażających zdrowiu strategii radzenia sobie z problemami. Palacze marihuany, oprócz względów towarzyskich, pili alkohol przede wszystkim z powodów rekreacyjnych bycia na haju, dobrego samopoczucia i relaksowania się, a dopiero w dalszej kolejności podawali negatywne motywy wewnętrzne picia. Wyniki uzyskiwane w tych trzech typach motywacji były wyższe im częściej młodzież używała marihuany i różniły się istotnie od wyników uzyskiwanych przez osoby niepalące. Badania A. Boys i wsp., którzy poszukiwali zbieżności w przyczynach używania różnych narkotyków przez młodzież potwierdzają, że bez względu na rodzaj i sposób działania, narkotyki pełnią takie same funkcje: pozwalają się zrelaksować, wprowadzają w stan odurzenia, pozwalają dotrzymać kroku towarzyszom zabawy, są dopełnieniem spotkań towarzyskich i bywają lekarstwem na obniżony nastrój [19]. Niektóre narkotyki mogą być zatem stosowane zamiennie, w zależności od ich aktualnej dostępności. Badania jakościowe prowadzone przez K. Kocoń i wsp. pokazały, że nastolatki chętniej przyjmują narkotyki w towarzystwie niż w samotności i traktują ich zażywanie jako dobrą zabawę. Motywy dotyczące palenia marihuany przez palaczy eksperymentalnych i regularnych są podobne, młodzież używa konopi aby poprawić dobry nastrój ale nie po to żeby poradzić sobie ze smutkiem i przygnębieniem [16]. Eksperymentowanie z używkami jest często spotykanym zjawiskiem wśród dorastającej młodzieży. Według badań J. Jessora problemowe zachowania, które powstają w wyniku wzajemnych relacji cech osobniczych i środowiskowych, może być sposobem radzenia sobie z trudnościami okresu dojrzewania, metodą osiągania kolejnych celów rozwojowych (autonomii, niezależności itp.) [8,20]. Problemowe używanie substancji psychoaktywnych w okresie późnej adolescencji może jednak utrudnić prawidłowe wypełnianie zadań rozwojowych właściwych dla tego okresu życia, strukturyzowania planów i celów życiowych lub prowadzić do uzależnienia. Udowodniono, że względy społeczne picia i przyczyny związane z utrzymaniem dobrego lub poprawą złego nastroju, radzeniem sobie z negatywnymi emocjami i problemami, a także picie dla uzyskania oczekiwanych, często pozytywnych efektów są czynnikami wpływającymi na występowanie objawów zaburzeń spowodowanych używaniem alkoholu kilkanaście lat później. Motywem palenia marihuany, który przyczyniać się może do pojawienia się negatywnych objawów w przyszłości jest oczekiwanie pozytywnych doznań [21]. Znajomość motywów skłaniających młodzież do częstego podejmowania ryzykownych zachowań stwarza możliwość podjęcia działań redukujących negatywne skutki tych zachowań. Wnioski 1. Głównym motywem picia alkoholu przez nastolatków palących tytoń i używających marihuany są względy społeczne. 2. Młodzież paląca tytoń, częściej niż osoby niepalące spożywa alkohol w celu radzenia sobie z problemami. 3. Młodzież używająca przetworów konopi pije alkohol częściej w celu poprawy dobrego nastroju niż regulacji negatywnych emocji. 4. Dziewczęta palące tytoń lub używające marihuany w większym stopniu niż chłopcy spożywają alkohol, aby poradzić sobie z problemami. 5. Motywy społeczne, wzmocnienie dobrego nastroju oraz względy konformistyczne są bardziej nasilone w grupie chłopców palących tytoń lub używających marihuany, niż wśród dziewcząt. Piśmiennictwo 1. Mazur J, Małkowska-Szkutnik A (red): Wyniki badań HBSC. Raport techniczny. Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 2011: 122-145. 2. Mazur J, Woynarowska B: Współwystępowanie palenia tytoniu i picia alkoholu w Zespole Zachowań Ryzykownych u młodzieży szkolnej. Tendencje zmian w latach 1990-2002. Alkohol Narkom. 2004; 17: 29-43. 3. Weitzman ER, Chen Y-Y: The co-occurrence of smoking and drinking among young adults in college: National survey results from the United States. Drug Alcohol Depend. 2005; 80: 377-386. 4. Harrison ELR, McKee SA: Young adult non-daily smokers: Patterns of alcohol and cigarette use. Addict Behav. 2008; 33: 668-674. 5. Nichter M, Nichter M, Carkoglu A, Lloyd- Richardson E and the Tobacco Etiology Research Network (TERN): Smoking and drinking among college students: It s a package deal? Drug Alcohol Depend. 2010; 106: 16-20. 6. Ostaszewski K: Problemy nastolatków związane z używaniem substancji psychoaktywnych. Alkohol Narkom. 2008; 21: 363-389. 7. Woynarowska B, Mazur J (red): Tendencje zmian zachowań zdrowotnych i wybranych wskaźników zdrowia młodzieży szkolnej w latach 1990 2010. Instytut Matki i Dziecka, Wydział Pedagogiczny Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2012. 8. Jessor R (ed): New perspectives of adolescents risk behavior. Cambridge University Press, Cambridge 1998. 9. Sussman S, Nezami E, Pokhrel P, Ames SL: Motivation in health behavior. Research and practice In: O Neil PW. (ed) Motivation of health behavior. Nova Science Publishers, New York 2007: 5-14. 10. Mazur J, Tabak I, Małkowska-Szkutnik A, Ostaszewski K, Kołoło H. i wsp: Czynniki chroniące młodzież 15-letnią przed podejmowaniem zachowań ryzykownych. Raport z badań HBSC 2006. Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 2008. 11. Kuntsche E, Stewart SH, Cooper ML: How stable is the motive-alcohol use link? National Validation of the Drinking Motives Questionnaire Revised Among Adolescents From Switzerland, Canada, and the United States. J Stud Alcohol Drugs 2008; 69: 388-396. 12. Dzielska A, Tabak I, Mazur J: Polska wersja kwestionariusza DMQ-R SF do badania motywów picia alkoholu przez młodzież. Alkohol Narkom. 2013; 26: 255-274. 13. Kuntsche E, Kuntsche S: Development and validation of the Drinking Motive Questionnaire Revised Short Form (DMQ-R SF). J Clin Child Adolesc Psychol. 2009; 38: 899-908. 14. Mercken L, Snijders TAB, Steglich C, de Vries H: Dynamics of adolescent friendship networks and smoking behavior. Soc Sci Med. 2009; 69: 1506-1514. 15. De Vries H, Engels R, Kremers S, Wetzels J, Mudde A: Parents and friends smoking status as predictors of smoking onset: findings from six European countries. Health Educ Res. 2003; 18: 627-636. 16. Kocoń K, Okulicz-Kozaryn K, Pisarska A: Młodzież o narkotykach wyniki badań jakościowych. Alkohol Narkom. 2004; 17: 45-60. 17. Kristjansson SD, Agrawal A, Littlefield AK, Pergadia ML, Lessov-Schlaggar CN. et al: Drinking motives in female smokers: factor structure, alcohol dependence, and genetic influences. Alcohol Clin Exp Res. 2011; 35: 345-354. 18. Małkowska-Szkutnik A, Mazur J: Style radzenia sobie w sytuacjach stresowych i obciążenie dolegliwościami psychicznymi a palenie tytoniu wśród młodzieży ze szkół ponadgimnazjalnych. Przegl Lek. 2012; 69: 872-877. 19. Boys A Marsden J, Strang J: Understanding reasons for drug use amongst young people: a functional perspective. Health Educ Res. 2001; 16: 457-469. 20. Sadowska-Mazuryk J, Tomczuk-Ismer A, Jakubczyk A, Wojnar M: Picie alkoholu przez młodzież w kontekście okresu dojrzewania. Alkohol Narkom. 2013; 26: 167-185. 21. Patrick ME, Schulenberg JE, O Malley PM, Johnston LD, Bachman JG: Adolescents reported reasons for alcohol and marijuana use as predictors of substance use and problems in adulthood. J Stud Alcohol Drugs 2011; 72: 106-116. 596 A. Dzielska