PROBLEMY OCHRONY UPRAW BOCZNIAKA (PLEUROTUS SPP.) PRZED SZKODNIKAMI

Progress in Plant Protection/Postępy w Ochronie Roślin 48 (3) 2008 PROBLEMY OCHRONY UPRAW BOCZNIAKA (PLEUROTUS SPP.) PRZED SZKODNIKAMI MAREK TOMALAK Instytut Ochrony Roślin Państwowy Instytut Badawczy Zakład Biologicznych Metod i Kwarantanny Władysława Węgorka 20, 60-318 Poznań M.Tomalak@ior.poznan.pl I. WSTĘP Pod względem wielkości pozyskania plonów boczniak (Pleurotus spp.) jest drugim po pieczarkach (Agaricus spp.) grzybem jadalnym uprawianym na skalę przemysłową. Wzrastające zainteresowanie konsumentów oraz eksporterów przyczyniło się w ostatnich latach do dynamicznego wzrostu jego produkcji w wielu krajach, w tym również w Polsce. Grzyb ten charakteryzuje się wyjątkowymi walorami konsumpcyjnymi, a jego znaczenie zdrowotne, szczególnie zaś działanie przeciwrakowe, zyskało znaczne zainteresowanie medycyny oraz przemysłu farmaceutycznego. W Polsce, w uprawie produkcyjnej wykorzystywany jest głównie boczniak ostrygowaty (Pleurotus ostreatus), choć zarówno badania, jak i doświadczenia produkcyjne wskazują, że również inne gatunki z rodzaju Pleurotus mogą mieć znaczenie handlowe. W warunkach naturalnych grzyby te rozwijają się na drewnie, głównie drzew liściastych. W systemie produkcji przemysłowej boczniaki uprawiane są zaś na podłożu z odpowiednio przygotowanej słomy, umieszczonej w workach foliowych. Przeprowadzone badania wykazały, że większość patogenów i szkodników zasiedlających uprawy pieczarki stanowi również główne zagrożenie dla upraw boczniaka (Lewandowski i wsp. 1999). Dlatego też, ze względu na dotychczasowy brak specyficznego programu ochrony upraw boczniaka, w praktyce często stosowane są różne adaptacje oparte na programie ochrony pieczarki. Ze względu na różnice w fizjologii tych grzybów, jak i w warunkach ich uprawy, rozwiązania te nie zawsze są jednak skuteczne. Do głównych czynników ograniczających przydatność metod adaptowanych z programu ochrony pieczarki należy pełne foliowanie podłoża, które istotnie utrudnia dostęp środków ochrony roślin do podłoża wtedy, gdy takie zabiegi są niezbędne. Niewielkie otwory w folii pozostawione dla rozwijających się owocników są zaś wystarczające dla efektywnej inwazji ze strony większości patogenów (bakterii i grzybów) oraz szkodników (roztocze i nicienie) przenoszonych przez latające muchówki. Dlatego skuteczne ograniczanie populacji muchówek jest jednym z najważniejszych zadań ochrony upraw boczniaka. W praktyce zadanie to może być realizowane poprzez fizyczne zabezpieczenie hali produkcyjnej przed nalotem z zewnątrz oraz stosowanie wewnątrz hali środków

Problemy ochrony upraw boczniaka 979 chemicznych (pyretroidy, fosforoorganiczne) zalecanych do zwalczania latających muchówek. Skuteczność tych zabiegów jest jednak ograniczona i wymagają one częstych powtórzeń. Ze względu na wspomniane wcześniej foliowanie, wykorzystanie stosowanych w uprawie pieczarki larwobójczych środków chemicznych bezpośrednio do podłoża (acylomocznikowe, fosforoorganiczne, triazyny) w uprawie boczniaka jest zaś technicznie bardzo trudne, lub niewykonalne. Stosowanie skutecznych w ochronie pieczarki nicieni owadobójczych, które są zdolne do aktywnego penetrowania podłoża, nie znalazło do tej pory zastosowania w ochronie boczniaka. Prawdopodobną przyczyną tego są często sprzeczne informacje literaturowe dotyczące skuteczności tej grupy nicieni w uprawie boczniaka (Gapiński i wsp. 2001; Kim HyeongHwan i wsp. 2001, 2004) oraz negatywnego oddziaływania grzybni boczniaka na niektóre gatunki nicieni (Grewal 1990; Tsuda i Futai 2000; Xiang HongQiong i Feng ZhiXin 2001). Główne cele przeprowadzonych badań objęły: (i) identyfikację najważniejszych szkodników owadzich zasiedlających podłoże uprawy boczniaka oraz ocenę ich zdolności uszkadzania grzybni i przenoszenia patogenów oraz szkodników należących do innych grup taksonomicznych, (ii) ocenę wpływu grzybni boczniaka na żywotność i aktywność nicieni owadobójczych Steinernema feltiae, Heterorhabditis megidis i H. bacteriophora, oraz (iii) ocenę infekcyjności tych nicieni w stosunku do muchówek rozwijających się na grzybni boczniaka. II. MATERIAŁ I METODY Szczegółowe badania przeprowadzono w pomieszczeniach laboratoryjnych Zakładu Biologicznych Metod i Kwarantanny IOR PIB w Poznaniu. Podłoże uprawowe w formie foliowanych kostek, przerośniętych grzybnią boczniaka w różnych stadiach rozwoju otrzymywano okresowo, bezpośrednio z zakładów produkcji podłoża oraz z zakładów produkcji grzybów, znajdujących się na terenie Wielkopolski. Laboratoryjne kultury boczniaka rozpoczynano wykorzystując grzybnię handlową (przerośnięte grzybnią ziarniaki pszenicy) uzyskaną z zakładu produkcji podłoża. Płytki Petriego ( 9 cm) ze sterylnym podłożem hodowlanym (PDA lub Malt Agar) inokulowano świeżą grzybnią boczniaka. Kultury inkubowano przez okres 7 10 dni w temperaturze 24 o C (±1 o C) do momentu pokrycia grzybnią całej powierzchni podłoża. Następnie przechowywano je w temperaturze 2 4 C, do momentu wykorzystania w doświadczeniach (maksymalnie przez okres 1 miesiąca). Wychodzące z podłoża produkcyjnego owady dorosłe odławiano za pomocą ekshaustora. Izolację podstawowych gatunków patogenów i szkodników boczniaka z powierzchni ciała owadów przeprowadzano umieszczając wychodzące z podłoża produkcyjnego muchówki w płytkach Petriego ( 9 cm) ze sterylnym podłożem PDA lub Malt Agar. Grzyby i bakterie z rozwijających się kultur poddawano serii szczepień w celu uzyskania kultur jednogatunkowych i ich identyfikacji. Larwy owadów, nicienie oraz roztocze wypłaszano z częściowo zanurzonego w wodzie podłoża, umieszczonego na sitach nematologicznych. Jednogatunkowe próby odłowionych osobników przenoszono na przygotowane wcześniej podłoże (PDA lub Malt Agar) przerośnięte grzybnią i inkubowano w temperaturze 20 o C (±1 o C). Rozwój ich populacji oraz zakres powodowanych uszkodzeń grzybni oceniano okresowo, co 3 dni.

980 Progress in Plant Protection/Postępy w Ochronie Roślin 48 (3) 2008 Ocenę przeżywalności larw infekcyjnych (IJ) nicieni owadobójczych S. feltiae (ScP), H. megidis (03PL) i H. bacteriophora (Hp88) przeprowadzano umieszczając po 500 IJ w indywidualnych płytkach Petriego ( 9 cm) z dojrzałą kulturą boczniaka. W wariantach kontrolnych wykorzystywano sterylne podłoże PDA. Nicienie ekstrahowano z kultur po 4 lub 8 dniach inkubacji przenosząc podłoże na sita nematologiczne zanurzone do połowy wysokości w wodzie. Ocenę infekcyjności wymienionych nicieni w stosunku do larw szkodliwych muchówek w środowisku grzybni i podłoża uprawy boczniaka przeprowadzano na: (i) przerośniętym grzybnią boczniaka podłożu PDA lub Malt Agar oraz (ii) w przerośniętym grzybnią podłożu produkcyjnym w 500 ml workach foliowych. Po 3 dniach wspólnej ekspozycji w podłożu owady ekstrahowano do wody i za pomocą analizy sekcyjnej oceniano procentowy udział osobników zdrowych oraz zainfekowanych (żywe i martwe). Uzyskane wyniki liczbowe poddano analizie wariancji. Istotność różnic oceniano przy zastosowaniu testu Tukeya przy p < 0,05. III. WYNIKI I DYSKUSJA Szkodniki występujące w podłożu boczniaka Świeże kostki uzyskane z zakładów produkcji podłoża tylko okazyjnie zasiedlone były przez inne organizmy niż boczniak (P. ostreatus). Jednakże kostki pobrane na różnych etapach cyklu uprawowego z zakładów produkcji grzybów, prawie zawsze wykazywały obecność różnych patogenów, szkodników oraz organizmów saprobiotycznych, związanych z rozwijającą się grzybnią boczniaka. Spośród owadów najbardziej pospolitym gatunkiem była ziemiórka Lycoriella ingenua (= L. solani), którą spotykano powszechnie przez cały rok. Gatunek ten zasiedla zarówno podłoże świeże na początku uprawy, jak i na różnych etapach jego rozkładu w późniejszych okresach cyklu produkcji grzybów. Rozwijające się larwy występowały w próbach kompostu pobranych z wnętrza kostki oraz w owocnikach. Żerowanie larw ziemiórki pomiędzy blaszkami owocnika pozostawia charakterystyczne oznaki w formie niewielkich uszkodzeń pokrytych pomarańczowo-brązowymi grudkami odchodów spojonych delikatną przędzą. Podłoże boczniaka, szczególnie na wstępnym etapie cyklu produkcji grzybów zasiedlane jest często przez muchówki zadrowate gatunku Megaselia halterata. Podobnie, jak ziemórki, larwy tych owadów żerują zarówno we wnętrzu kostki (głównie okolice wyrastania karpy), jak i w samych owocnikach. W okresie lata i jesieni podłoże boczniaka może być licznie zasiedlane przez muchówki z rodziny wywilżnowatych (Diptera: Drosophilidae). W naszych badaniach obserwowano obecność dwóch morfologicznie różnych gatunków z rodzaju Drosophila, których larwy podobnie, jak wymienionych wyżej gatunków muchówek zasiedlały zarówno podłoże, jak i owocniki (głównie trzony). Okazyjnie stwierdzano również obecność muchówek pryszczarkowatych (Diptera: Cecidomyiidae) Mycophila speyeri oraz Heteropeza pygmaea. Gatunek H. pygmaea, którego populacje w uprawie pieczarki osiągają niekiedy masową liczebność, w badanym podłożu boczniaka rozwijał się stosunkowo słabo. Pomimo przedłużonego okresu obserwacji (8 tygodni) jego liczebność pozostawała na umiarkowanym poziomie 0,3 1 larwy

Problemy ochrony upraw boczniaka 981 na 1 cm 3 podłoża. Przeciwnie, gatunek M. speyeri tworzył masowe kolonie liczebnością larw przekraczające 10 osobników w 1 cm 3 podłoża. W okresie kulminacyjnym rozwoju populacji, przy obrzeżach otworów w foli, z których normalnie wyrastają karpy owocników, tworzyły się charakterystyczne, pomarańczowe skupiska larw, liczące wiele tysięcy osobników. Masowa obecność tych pryszczarków w podłożu uprawowym prowadziła do całkowitego wstrzymania rozwoju owocników boczniaka. Pedogeniczne larwy M. speyeri i H. pygmaea pozostają w podłożu przez cały okres uprawy. W naszych badaniach izolowane były jeszcze przez ponad 3 miesiące od momentu wyraźnego zaniknięcia grzybni, nawet przy stosunkowo wysokim przesuszeniu podłoża. Obserwacja ta podkreśla szczególne znaczenie higieny w obiektach uprawowych opanowanych przez pryszczarki i konieczność prawidłowego zabezpieczenia zużytego podłoża po cyklu produkcyjnym. W trakcie owocowania, szczególnie w kostkach o zachwianych stosunkach wilgotnościowych podłoża, stwierdzano masowe pojawy muchówek gatunku Coboldia fuscipes (Diptera: Scatopsidae). Larwy tych owadów występowały wyłącznie w podłożu, a ich liczebność zwiększała się w niższych, bardziej wilgotnych partiach kostki. W badaniach szczegółowych, przeprowadzonych z użyciem laboratoryjnych kultur boczniaka w płytkach Petri'ego, wszystkie wymienione wyżej gatunki owadów żerowały bezpośrednio na grzybni, odbywały pełen cykl rozwojowy i rozmnażały się w tych warunkach tworząc kolejne pokolenia. Jedynym gatunkiem spotykanym w podłożu boczniaka, który nie uszkadzał grzybni i nie tworzył nowego pokolenia był chrząszcz z rodziny kusakowatych (Coleoptera: Staphylinidae) Atheta coriaria (det. A. Mazur). Imagines tego owada, występujące stosunkowo licznie pod koniec cyklu produkcyjnego, żerują prawdopodobnie na innych organizmach występujących w podłożu (nicienie, roztocze i/lub strzępki towarzyszących grzybów). W analizowanych próbach podłoża pochodzącego z upraw produkcyjnych stwierdzano również częstą obecność roztoczy, głównie z rzędów Acaridida (tutaj gatunki żerujące na rozkładającej się słomie podłoża oraz mikofagi zjadające grzybnię boczniaka i innych grzybów) oraz Gamasida (drapieżne, żerujące na nicieniach i innych roztoczach). W porównaniu z uprawą pieczarki zarówno liczebność, jak i różnorodność gatunkowa nicieni izolowanych z podłoża boczniaka były znacznie ograniczone. Stwierdzano głównie gatunki saprobiotyczne z rodzajów Bunonema, Rhabditis, Caenorhabditis, Panagrolaimus i Diplogaster. Tylko w jednej próbie stwierdzono nieliczne osobniki Aphelenchoides composticola gatunku pasożytującego na strzępkach grzybów. Pomimo szczegółowych obserwacji w żadnej z badanych prób podłoża i grzybów nie stwierdzono obecności wykazanych wcześniej w okolicach Warszawy pasożyta boczniaka Iotonchium sp. (Lewandowski i wsp. 1999). Ocena zdolności przenoszenia patogenów oraz szkodników boczniaka przez owady zasiedlające podłoże uprawy Szczegółowa analiza organizmów przenoszonych przez latające muchówki (L. ingenua, M. halterata, Drosophila spp. i C. fuscipes) wykazała, że owady te są głównymi wektorami większości patogenów bakteryjnych i grzybowych, nicieni oraz roztoczy występujących w podłożu uprawy boczniaka. W czasie przepoczwarczenia, lub bezpośrednio przed wylotem są one zasiedlane przez szereg organizmów rozwijających się

982 Progress in Plant Protection/Postępy w Ochronie Roślin 48 (3) 2008 w podłożu uprawy. Organizmy te tworzą charakterystyczne skupiska (nicienie, roztocze) w specyficznych rejonach ciała muchówek (łączenia segmentów tułowia i odwłoka, podstawa skrzydeł) lub nieregularnie przyklejają się do całej jego powierzchni (zarodniki grzybów). Kolonizacja nowego podłoża przez przenoszone organizmy następuje w czasie kopulacji i składania jaj przez owady-wektory. Na sterylnych pożywkach hodowlanym (PDA i Malt Agar) zasiedlonych przez muchówki wychodzące z kostek podłoża uprawowego, pobranych z hal produkcyjnych, stwierdzono rozwój szeregu bakterii oraz grzybów pasożytniczych i konkurencyjnych dla boczniaka (Pseudomonas spp., Verticillium fungicola, Mycogene perniciosa, Cladobotryum dendroides, Trichoderma spp., Penicillium sp., Aspergillus sp.), nicieni saprobiotycznych (Bunonema sp., Rhabditis spp., Caenorhabditis elegans, Panagrolaimus spp. i Diplogaster sp.) oraz licznych mikofagicznych, saprobiotycznych i drapieżnych roztoczy. Ponieważ w celu złożenia jaj wymienione muchówki poszukują bezpośredniego kontaktu z grzybnią boczniaka i podłożem uprawowym również wszystkie przenoszone organizmy są uwalniane precyzyjnie w środowisku optymalnym dla ich dalszego rozwoju. Główną drogą tej specyficznej inokulacji są otwory wykonane przez producenta w folii pokrywającej podłoże, a przeznaczone dla wyrastających owocników. W takim przypadku foliowanie powierzchni kostki podłoża nie stwarza istotnej bariery dla skutecznego zasiedlania podłoża przez patogeny i szkodniki. Stanowi ono zaś istotne utrudnienie przy wprowadzaniu chemicznych środków ochrony roślin do podłoża oraz ich dyspersji w trakcie cyklu produkcyjnego. Dotychczasowe doświadczenia w zakresie ochrony upraw pieczarki wskazują, że alternatywnym, bardzo skutecznym rozwiązaniem w ograniczaniu populacji szkodliwych muchówek w tej uprawie mogą być nicienie owadobójczy z rodzajów Steinernema i Heterorhabditis. Jest to grupa czynników biologicznych zdolnych do aktywnej dyspersji w podłożu uprawy pieczarki i skutecznego infekowania szeregu gatunków muchówek, Podjęte przez nas badania laboratoryjne częściowo potwierdziły tę opinię również dla uprawy boczniaka, wykazując znaczny potencjał nicienia S. feltiae w ograniczaniu populacji niektórych gatunków muchówek uszkadzających jego grzybnię. Wpływ grzybni boczniaka na żywotność i aktywność nicieni owadobójczych Steinernema feltiae, Heterorhabditis megidis i H. bacteriophora Szczegółowe badania laboratoryjne poświęcone reakcji S. feltiae, H. bacteriophora i H. megidis na obecności boczniaka w podłożu wykazały interesujące zjawisko selektywnego odstraszania larw infekcyjnych tych nicieni, związanego z obecnością grzybni boczniaka lub jej produktów. Wyniki tych prac przedstawiono w tabeli 1. Larwy infekcyjne nicieni umieszczone na sterylnym podłożu PDA poruszały się po powierzchni przez kilka godzin, po czym przechodziły w stan bezruchu, który do końca doświadczenia (8 dni) przerywany był tylko okazyjnie, na kilka minut, w wyniku bezpośredniego bodźca świetlnego lub dotykowego. W tym okresie część nicieni opuściła powierzchnię podłoża, przy czym numerycznie H. bacteriophora i H. megidis były bardziej aktywne w tym zakresie niż S. feltiae. W wariantach z zastosowaniem podłoża przerośniętego grzybnią boczniaka obserwacja aktywności ruchowej nicieni nie była możliwa, lecz liczby nicieni odzyskanych z podłoża po 4 i 8 dniach różniły się wyraźnie od tych stwierdzonych w kontroli. Pomimo wyraźnych rozbieżności numerycznych, w wynikach uzyskanych dla S. feltiae nie wykazano statystycznie istotnej różnicy pomiędzy

Problemy ochrony upraw boczniaka 983 liczebnością larw odzyskanych z podłoża kontrolnego i przerośniętego grzybnią boczniaka po 4 i 8 dniach. Jednakże w przypadku zarówno H. bacteriophora, jak i H. megidis liczebność larw odzyskanych z płytek przerośniętych grzybnią była istotnie niższa od tej obserwowanej na płytkach kontrolnych po 4 i 8 dniach doświadczenia. Wyniki te wskazują, że wpływ grzybni boczniaka lub jej produktów na aktywność larw infekcyjnych S. feltiae był nieznaczny, gdy zaś w stosunku do larw infekcyjnych H. bacteriophora i H. megidis boczniak wykazuje wyraźne działanie repelentne. Tabela 1. Wpływ obecności grzybni boczniaka (P. ostreatus) na liczebność larw infekcyjnych nicieni owadobójczych na podłożu sterylnym (PDA kontrola) i przerośniętym grzybnią (PDA + Pleurotus) (dawka: 500 larw infekcyjnych/płytkę Petriego 9 cm) Table 1. Effects of the oyster mushroom, P. ostreatus on survival of entomopathogenic nematode infective juveniles on sterile (PDA control) and overgrown with mycelium (PDA + Pleurotus) growing media after 4 and 8 days Gatunek nicienia Nematode species Średnia liczba [%] larw infekcyjnych wyekstrahowanych z podłoża Mean number [%] of infective juveniles extracted from PDA medium PDA+Pleurotus po 4 dniach after 4 days PDA+Pleurotus po 8 dniach after 8 days PDA kontrola po 4 dniach control after 4 days PDA kontrola po 8 dniach control after 8 days S. feltiae (ScP) 211 (42,2%) c 79 (15,8%) b 264 (52,8%) c 141 (28,2%) bc H. bacteriophora (Hp88) 17 (3,4%) a 2 (0,4%) a 146 (29,2%) bc 85 (17%) b H. megidis 6 (1,2%) a 1 (0,2%) a 125 (25,0%) bc 74 (14,8%) b Nasze badania przeprowadzone na nicieniach owadobójczych nie potwierdziły obserwowanego na przykładzie innych nicieni paraliżującego wpływu grzybni Pleurotus. Wcześniejsze prace wykazały, że już po krótkim kontakcie z grzybnią boczniaka niektóre nicienie (np. Aphelenchus avenae, Panagrellus redivivus, Meloidogyne arenaria) ulegają ogólnemu paraliżowi i są trawione przez strzępki grzyba (Li GuoHong i wsp. 2001; Xiang HongQiong i Feng ZhiXin 2001; Okada i wsp. 2003). Zjawisko to nie jest jednak powszechne. Nie stwierdzono tego m. in. w przypadku Filenchus spp., Iotonchium ungulatum i częściowo Aphelenchoides composticola (Grewal 1990; Tsuda i Futai 2000; Okada i wsp. 2003). Choć w naszych badaniach nicienie pasożyty roślin spotykane były bardzo rzadko, szereg gatunków z grupy saprobiontów (Bunonema spp., Caenorhabditis spp., Rhabditis spp, Diplogaster spp., Panagrolaimus spp.) rozwijało się w podłożu przerośniętym grzybnią boczniaka. Również pomimo znacznego spadku liczebności larw infekcyjnych nicieni owadobójczych nie spotkano martwych osobników przerośniętych grzybnią boczniaka. W wyniku dotykania igłą preparacyjną osobniki pozostające w bezruchu podejmowały natychmiast dalszą aktywność ruchową, co jest naturalna reakcją larw infekcyjnych tych nicieni. Obserwacje te nabierają istotnego znaczenia w kontekście podjęcia dalszych prac nad wykorzystaniem nicieni owadobójczych w zwalczaniu szkodników upraw boczniaka.

984 Progress in Plant Protection/Postępy w Ochronie Roślin 48 (3) 2008 Ocena infekcyjności nicieni owadobójczych w stosunku do muchówek rozwijających się na grzybni boczniaka Badania oceniające infekcyjność nicieni S. feltiae i H. bacteriophora w stosunku do larw muchówek rozwijających się w przerośniętym grzybnią podłożu produkcyjnym boczniaka wykazały zróżnicowaną wrażliwość poszczególnych gatunków owadów (rys. 1). Pryszczarki (M. speyeri i H. pygmaea) oraz zadra (M. halterata) infekowane były tylko okazyjnie. Po 3 dniach ekspozycji zaledwie 3,6; 4,7 i 3,4% larw tych gatunków zainfekowanych zostało przez S. feltiae. Skuteczność H. bacteriophora była jeszcze niższa, odpowiednio 2,1; 0 i 0%. Również w odniesieniu do pozostałych owadów skuteczność H. bacteriophora była niska, odpowiednio 6,3, 23,4, 4,0 i 2,5% w testach z L. ingenua, C. fuscipes oraz Drosophila sp.1 i Drosophila sp.2. W okresie tym S. feltiae eliminowała odpowiednio 72,0; 86,3; 35,2 i 31,4% larw tych szkodników. Rys. 1. Infekcyjność nicieni owadobójczych S. feltiae i H. bacteriophora w stosunku do larw muchówek zasiedlających produkcyjne podłoże przerośnięte grzybnią boczniaka (P. ostreatus) Fig. 1. Infectivity of entomopathogenic nematodes S. feltiae and H. bacteriophora to larvae of noxious flies infesting commercial substrate with growing mycelium of the oyster mushroom, P. ostreatus Skuteczność S. feltiae osiągnięta w okresie tak krótkiej ekspozycji (3 dni) dla L. ingenua i C. fuscipes w podłożu boczniaka jest tylko nieznacznie niższa od skuteczności osiąganej zwykle w takim okresie dla ziemiórki (L. ingenua) w praktyce ochrony pieczarki (tj. 75 90%). Stwierdzona możliwość odbycia pełnego cyklu rozwojowego i rozmnażanie się w ciele opanowanych szkodników pozwala przypuszczać, że podobnie jak w uprawie pieczarki, okres ochrony uprawy przed szkodnikiem zostanie prze-

Problemy ochrony upraw boczniaka 985 dłużony dzięki następnym pokoleniom larw infekcyjnych opuszczającym ciało wcześniej opanowanych szkodników. W istniejącej literaturze wyniki badań poświęconych wykorzystaniu nicieni owadobójczych w zwalczaniu szkodników grzybów jadalnych dotyczą zwykle uprawy pieczarki. Dane dotyczące boczniaka prezentowane są sporadycznie i wydają się być dyskusyjne. W podłożu boczniaka Kim HyeongHwan i wsp. (2001) uzyskali bardzo wysoką skuteczność S. carpocapsae w zwalczaniu ziemiórki L. mali (=L. ingenua, =L. solani). Wynik ten wydaje się szczególnie zaskakujący, gdyż w naszych wcześniejszych pracach nad zwalczaniem ziemiórki (= L. solani, = L. mali, = L. ingenua) w uprawie pieczarki skuteczność S. carpocapsae była zaledwie marginalna w porównaniu z S. feltiae (Grewal i wsp. 1993; Tomalak 1994). Ze względu na brak specyficznych adaptacji do infekowania muchówek S. carpocapsae nie jest również rekomendowana przez żadnego producenta nicieni owadobójczych na świecie do zwalczania ziemiórek. Podobnie, w kolejnych badaniach Kim HyeongHwan i wsp. (2004) wykazali wysoką skuteczność H. megidis w zwalczaniu pryszczarka Mycophila speyeri w uprawie boczniaka. W odniesieniu do tych gatunków nasze wyniki uzyskane w podłożu boczniaka są również całkowicie odmienne od danymi wymienionych autorów. Nie tylko H. megidis, lecz również H. bacteriophora i S. feltiae wykazały bardzo niską skuteczność w stosunku do larw pryszczarków. Zgodnie z naszymi wcześniejszymi pracami również w podłożu pieczarki M. speyeri jest praktycznie niewrażliwa na infekcje ze strony jakichkolwiek nicieni. W połączeniu z istniejącymi informacjami literaturowymi przedstawione tutaj, wstępne wyniki naszych badań wskazują, że wykorzystanie nicieni owadobójczych w ograniczaniu populacji niektórych szkodliwych muchówek w podłożu uprawy boczniaka jest możliwe, lecz wymaga uwzględnienia indywidualnych cech gatunkowych zwalczanych szkodników, stosowanych gatunków nicieni oraz specyficznych warunków środowiskowych panujących w uprawie tego grzyba. Dlatego, dotychczasowe doświadczenia w zakresie stosowania nicieni owadobójczych przeciwko szkodliwym muchówkom w ochronie upraw pieczarki wymagają istotnych uzupełnień, odpowiednich dla specyficznych warunków uprawy boczniaka. IV. WNIOSKI 1. Podłoże boczniaka zasiedlane jest przez większość tych samych gatunków szkodników, które zasiedlają podłoże i grzybnię pieczarki. Wyraźnie zredukowany jest skład gatunkowy i liczebność nicieni pasożytniczych oraz saprobiotycznych. 2. Nowymi składnikami tego zespołu są muchówki z rodziny Scatopsidae (Coboldia fuscipes) i Drosophilidae (Drosophila sp. 1 i 2 w okresie lata i jesieni), które w pieczarkarniach występują tylko wyjątkowo. 3. Owady te są najważniejszymi wektorami większości patogenów i szkodników boczniaka, zarówno w obrębie poszczególnych hal produkcyjnych, jak i pomiędzy nimi. 4. W trakcie przeprowadzonych, szczegółowych testów laboratoryjnych obecność grzybni boczniaka nie wywierała widocznego wpływu na żywotność larw infekcyjnych badanych nicieni owadobójczych. Jednakże, gdy znaczna część larw Steinernema feltiae pozostawała w podłożu, większość Heterorhabditis spp. migrowała po-

986 Progress in Plant Protection/Postępy w Ochronie Roślin 48 (3) 2008 za jego zasięg. Wskazuje to na repelentne oddziaływanie grzybni boczniaka na te nicienie. 5. Infekcyjność badanych gatunków nicieni jest zbliżona do tej obserwowanej zwykle w podłożu pieczarki, tj. larwy pryszczarków (H. pygmea i M. speyeri) oraz zadry (M. halterata) są praktycznie niewrażliwe na infekcje, pozostałe gatunki (tj. L. ingenua, C. fuscipes i Drosophila spp.) wykazały znacznie wyższą wrażliwość na infekcje powodowane przez S. feltiae niż przez Heterorhabditis spp. 6. Wyniki te wskazują, że nicienie owadobójcze z gatunku S. feltiae mogą ograniczać populacje najważniejszych muchówek uszkadzających grzybnię boczniaka i przenoszących jego patogeny. Jednakże, zanim organizmy te znajdą swoje zastosowanie w programie skutecznej ochrony upraw boczniaka, niezbędne jest techniczne dopracowanie metody ich wprowadzania do podłoża uprawowego. V. LITERATURA Gapiński M., Woźniak W., Ziombra M. 2001. Boczniak Technologia Uprawy i Przetwarzania. PWRiL, Poznań, 264 ss. Grewal P.S. 1990. Reproduction of the nematode Aphelenchoides composticola on cultivated mushrooms and common weed moulds. Revue de Nematologie 13 (1): 117 119. Grewal P.S., Tomalak M., Keil C.B.O., Gaugler R. 1993. Evaluation of a genetically selected strain of Steinernema feltiae against the mushroom sciarid Lycoriella mali. Ann. Appl. Biology 123 (3): 695 702. Kim HyeongHwan, Choo HoYul, Lee HeungSu, Park ChungGyoo, Lee DongWoon, Jin ByungRae, Choo YoungMoo 2001. Biological control of Lycoriella mali (Diptera: Sciaridae), a pest of oyster mushroom, Pleurotus ostreatus using entomopathogenic nematodes. Korean J. Appl. Entomology 40 (1): 59 67. Kim HyeongHwan, Choo HoYul, Lee DongWon, Lee HeungSu, Jeon HeungYong, Ha PanJung 2004. Biological control of Mycophila speyeri Barnes (Diptera: Cecidomyiidae) using Korean Steinernema and Heterorhabditis isolates in Pleurotus ostreatus cultivation house. Korean J. Appl. Entomology 43 (3): 233 239. Lewandowski M., Dmowska E., Ignatowicz S. 1999. Fauna of the oyster mushroom houses. Prog. Plant Protection/Post. Ochr. Roślin 39: 463 466. Li-GuoHong, Dong-JinYan, Mo-MingHe, Zhang-KeQin 2001. Nematicidal activity of nematophagous Pleurotus and allied fungi to Panagrellus redivivus. Chinese J. Biol. Control 17 (1): 26 29. Okada H. 2003. Host status of 10 fungal isolates for two nematode species, Filenchus misellus and Aphelenchus avenae. Soil, Biology, and Biochemistry 35 (12): 1601 1607. Scheepmaker J.W.A., Geels F.P., Rutjens A.J., Smits P.H., Griensven L.J.L.D. 1998. Comparison of the efficacy of entomopathogenic nematodes for the biological control of the mushroom pests Lycoriella auripila (Sciaridae) and Megaselia halterata (Phoridae). Biocontrol, Science and Technology 8 (2): 277 288. Tomalak M. 1994. Selective breeding of Steinernema feltiae (Filipjev) (Nematoda: Steinernematidae) for improved efficacy in control of a mushroom fly, Lycoriella solani Winnertz (Diptera: Sciaridae). Biocontrol, Science and Technology 4: 187 198. Tsuda K., Futai K. 2000. The insect-parasitic stage and life cycle of Iotonchium ungulatum (Tylenchida: Iotonchiidae), the causal agent of gill-knot disease of the oyster mushroom. Japanese J. Nematol. 30 (1/2): 1 7.

Problemy ochrony upraw boczniaka 987 Xiang-HongQiong, Feng-ZhiXin 2001. Effect of Pleurotus ostreatus on dynamics of Meloidogyne arenaria population and control effectiveness. Scientia Agricultura Sinica 34 (1): 27 34. MAREK TOMALAK MAJOR PROBLEMS IN PROTECTION OF OYSTER MUSHROOM (PLEUROTUS SPP.) CULTURES AGAINST PESTS SUMMARY The oyster mushroom, Pleurotus ostreatus, is the second most important species among commercially available edible mushrooms. Despite its worldwide cultivation various aspects of the production process, including those of the culture protection against pathogens and pests still require further improvement. As most of pests and pathogens infesting cultures of the oyster mushroom are the same as in Agaricus cultures, protection methods are often directly adapted from the experience of Agaricus growers. Both mushroom species differ, however, significantly in the environmental requirements and physiology. The main objectives of the research reported here were: (i) to identify the most important insect pests infesting oyster mushroom cultures in Poland and evaluate their ability to damage the mycelium and transmit other pests and pathogens, (ii) to evaluate the effects of the oyster mushroom mycelium on viability and activity of entomopathogenic nematodes, and (iii) to evaluate infectivity of these nematodes to mushroom flies in the oyster mushroom growing substrate. The obtained results revealed that besides typical Agaricus-related pests, such as Lycoriella ingenua, Megaselia halterata, Mycophila speyeri and Heteropeza pygmaea, large populations of fruit flies (Drosophila spp.) and scatopsids (Coboldia fuscipes) can also occasionally develop in oyster mushroom cultures in Poland. All these insects transmit numerous pathogens, mites and nematodes. Their control is difficult as no effective chemical insecticide is recommended for control of pest larvae in the Pleurotus-growing substrate. Examination of the fly control efficacy of entomopathogenic nematodes provided evidence that the Pleurotus mycelium can have repelling effect on infective juveniles of Heterorhabditis spp., while juveniles of Steinernema feltiae remain relatively indifferent to the mycelium (or its specific products). S. feltiae can significantly reduce populations of L. ingenua and C. fuscipes in the Pleurotus growing substrate, however, further solutions for effective application of nematodes into the substrate are needed. Key words: oyster mushroom, Pleurotus ostreatus, Steinernema feltiae, Heterorhabditis spp., mushroom pests