PRZESTĘPCZOŚĆ ZORGANIZOWANA I JEJ UWARUNKOWANIA W POLSCE Marek Czeszkiewicz UNIWERSYTET W BIAŁYMSTOKU WYDZIAŁ PRAWA BIAŁYSTOK 1998 2
S P I S T R E Ś C I SPIS TREŚCI... 2 WSTĘP... 3 ROZDZIAŁ I ISTOTA PRZESTĘPCZOŚCI ZORGANIZOWANEJ... 5 1. Geneza przestępczości zorganizowanej... 5 2. Próby zdefiniowania przestępczości zorganizowanej... 11 3. Formy przestępczości zorganizowanej... 15 4. Struktura organizacji przestępczych i metody ich działania... 24 ROZDZIAŁ II CZYNNIKI UTRUDNIAJĄCE ZWALCZANIE PRZESTĘPCZOŚCI ZORGANIZOWANEJ W POLSCE. UWARUNKOWANIA... 31 1. Czynniki polityczne, społeczne i prawne... 31 2. Czynniki organizacyjne i techniczne... 39 3. Terroryzm kryminalny... 43 4. Korupcja... 47 ROZDZIAŁ III STAN PRZESTĘPCZOŚCI ZORGANIZOWANEJ W POLSCE... 53 1. Ogólna charakterystyka przestępczości w Polsce... 53 2. Rozmiary i dynamika przestępczości zorganizowanej... 62 3. Próba prognozy... 78 ROZDZIAŁ IV INICJATYWY W ZAKRESIE ZWALCZANIA PRZESTĘPCZOŚCI ZORGANIZOWANEJ... 80 1. Polskie instytucje prawne o charakterze materialnym... 80 2. Polskie instytucje prawne o charakterze procesowym... 86 3. Polskie inicjatywy we współpracy międzynarodowej... 96 4. Możliwości zwiększenia efektywności w zwalczaniu przestępczości zorganizowanej na płaszczyźnie międzynarodowej... 100 ZAKOŃCZENIE... 107 LITERATURA... 116 SPIS WYKRESÓW I TABEL... 122 3
Pewna forma organizacji przestępczej będzie istnieć tak długo, jak długo będzie istniała ludzka chciwość. Można jednak przesunąć punkt ciężkości na korzyść społeczeństwa i demokracji - Joel Friedman - (Szef filadelfijskiego Zespołu d/w z Przestępczością Zorganizowaną) Wstęp Nowe realia polityczne i gospodarcze w szybkim tempie odmitologizowały fenomen przestępczości zorganizowanej, która stała się obecnie jednym z głównych i bardzo niepokojących problemów społeczno-ekonomicznych w Polsce. Gwałtownie wzrastająca w zakresie ilościowym, a zwłaszcza jakościowym przestępczość zorganizowana stanowi wyzwanie dla instytucji państwowych, przedstawicieli nauk prawnych, socjologów, psychologów. Poznanie jej istoty, uwarunkowań, mechanizmów, rozwiązań prawnych, tendencji jest jednym z warunków skutecznej walki z tym zjawiskiem, zarówno w sferze ustawodawczej jak i organizacyjnej, technicznej, taktycznej. Głównym motywem podjęcia tej tematyki była chęć pełniejszego poznania i zaprezentowania współczesnego stanowiska uznanych kryminologów oraz kompetentnych pracowników instytucji państwowych zajmujących się zwalczaniem przestępczości zorganizowanej. W przedstawionej pracy chcemy w oparciu o teorię i opinie m.in.: A. Siemaszko, B. Hołysta, E. Pływaczewskiego, A. Marka, H.J. Schneidera, R. Schulte; materiały i dane uzyskane podczas wywiadów przeprowadzonych z funkcjonariuszami: Biura do Walki z Przestępczością Zorganizowaną KGP, Biura do Spraw Narkotyków KGP, Krajowego Biura Interpolu, Biura Informatyki KGP, Biura do Spraw Przestępczości Zorganizowanej przy Prokuraturze Krajowej, Komendy Głównej Straży Granicznej, Głównego Urzędu Ceł, Urzędu Kontroli Skarbowej w Ministerstwie Finansów, Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji, Ministerstwa Spraw Zagranicznych, PZU oraz spostrzeżeniach z seminarium zorganizowanego przez ELSA Białystok na temat przestępczości zorganizowanej z udziałem 4
m.in.: P. Hofmańskiego, E. Pływaczewskiego, przedstawicieli Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie, prokuratora z Wydziału do Walki z Przestępczością Zorganizowaną Prokuratury Wojewódzkiej w Białymstoku i przedstawiciela FBI, a także w oparciu o artykuły w pismach specjalistycznych ukazać uwarunkowania i relacje zachodzące w przestępczości zorganizowanej w Polsce. Struktura pracy jest następująca: - W I rozdziale pracy zostanie zarysowana istota pojęcia przestępczości zorganizowanej tj.: jej geneza, trudności w zdefiniowaniu, formy, stopnie i taktyka działania co stworzy nam pewne tło dla sytuacji w Polsce; - W II rozdziale postaramy się ukazać główne uwarunkowania przestępczości zorganizowanej w Polsce, które w dużej mierze są także czynnikami utrudniającymi jej zwalczanie. Umownie podzieliliśmy je na czynniki polityczne, społeczne i prawne, czynniki organizacyjne i techniczne oraz terroryzm kryminalny i korupcję; - Rozdział III przedstawia rozmiar i tendencje zorganizowanej przestępczości z wyróżnieniem jej niektórych uchwytnych form w Polsce w 1997r., co nam pozwoli na analizę i próbę prognozy dalszego rozwoju tej przestępczości w kraju; - W ostatnim rozdziale zostaną zarysowane inicjatywy w zwalczaniu przestępczości zorganizowanej w kraju i na świecie m.in.: obowiązujące i pożądane instytucje prawne, zmiany organizacyjne i techniczne taktyki zwalczania, a także istotne inicjatywy we współpracy międzynarodowej w zwalczaniu tej przestępczości, które przy jej coraz większym umiędzynarodowieniu są nieodzowne. Chcielibyśmy aby niniejsza praca traktowana była jako wstępne i ogólne wprowadzenie w tematykę jednej z groźnych patologii, która podobnie jak inne negatywne zjawiska społeczne w porę niezauważone i kontrolowane może zdezorganizować życie społeczne. Marek Czeszkiewicz 5
ROZDZIAL I Istota przestępczości zorganizowanej 1. Geneza przestępczości zorganizowanej Zorganizowana przestępczość oraz zorganizowane przestępstwo to określenia, których zamiennie używanie w publicznych nośnikach informacji, wywołuje dużo nieporozumień. Jest to spowodowane nieznajomością genezy przestępczości zorganizowanej, różnic jakościowych w zakresie stopni zorganizowania przestępczych ugrupowań, różnorodności form i sfery działalności, a szczególnie specyfiką tej przestępczości ze względu na rejony występowania. Możemy wyróżnić trzy podstawowe syndromy genezy istnienia przestępczości zorganizowanej. Są to: 1. Syndrom prohibicji - rozwija się i umacnia tam gdzie istnieje zapotrzebowanie na określone towary i usługi niedostępne w legalnie istniejącym systemie np. prostytucja 1. 2. Syndrom spekulacyjny - jego podłoże to system w którym występuje reglamentacja i racjonowanie dóbr. Tworzy się czarny rynek, który rodzi korupcję drugiego obiegu. 3. Syndrom maksymalizacji zysku w warunkach rozwiniętej gospodarki wolnorynkowej (głównie w USA, Japonia, Europa Zachodnia) 2. Przestępczość zorganizowana w Europie Zachodniej jest rozumiana w znaczeniu szerszym w porównaniu z tym zjawiskiem w Stanach Zjednoczonych, gdzie zorganizowani przestępcy stanowią określoną społeczność, działającą obok narodu i rządu. Obejmuje ona tysiące przestępców funkcjonujących w obrębie pewnych struktur o charakterze kompleksowym, podobnie jak wielkie przedsiębiorstwo. Brak zdecydowanej reakcji wynika między innymi z faktu swobodnej działalności gospodarczej, cechy systemu USA, co w konsekwencji ułatwia robienie przestępczych interesów przez syndykaty, kartele, konfederacje. Z powodu w/w dyferencji kryminolodzy najczęściej preferują dwa ujęcia przestępczości zorganizowanej. 1 P.P. Lejins, Gang and Organized Criminality, [w:] La criminalita organizatta, s. 76-77, [w:] A. Marek, W. Pływaczewski, Kryminologiczne i prawne aspekty przestępczości zorganizowanej, Szczytno 1992, s. 27. 2 A. Marek, Przestępczość zorganizowana, zarys problematyki, [w:] A. Marek, W. Pływaczewski, op. cit., s. 27. 6
Pierwsze ujęcie ukazuje ją jako ogarniającą cały kraj strukturę mafijną, stanowiącą alternatywny system względem istniejącej struktury państwowej, którą stara się wyprzeć, zastąpić lub uzupełnić. Odnosi się ono w przeważającej mierze do Włoch i USA. Drugie ujęcie przedstawia zorganizowaną przestępczość jako organizacje przestępcze nastawione na maksymalny zysk, które funkcjonują przy wykorzystaniu istniejących możliwości, maksymalizując je dzięki powiązaniom, kooperacji i ekspansji międzynarodowej. Jest ono charakterystyczne dla Europy Zachodniej 3. Te ujęcia łączy natomiast powstanie lub też spowodowanie ożywionego popytu wśród ludności na towary i usługi o charakterze nielegalnym, to znaczy, ich osiągnięcie na drodze legalnej jest utrudnione, albo ich wysoka cena na rynku powstrzymuje potencjalnych klientów 4. Przestępczość zorganizowaną możemy ująć także w znaczeniu funkcjonalnym, przez które rozumiemy sposób popełnienia określonych przestępstw, czyli zorganizowane przestępstwo, oraz w znaczeniu strukturalnym, adekwatniejszym do przestępczości zorganizowanej, gdyż w tym przypadku chodzi o organizację przestępczą, w ramach której popełniane są przestępstwa 5. Oprócz wskazanych wyżej informacji, dotyczących terminu przestępczości zorganizowanej niezbędna jest także wiedza na temat genezy, podłoża historycznego oraz uwarunkowań socjologicznych wielkich organizacji przestępczych, co umożliwi nam zrozumienie i porównanie zagadnień poruszanych w dalszej części naszej pracy. Mafia, która jest pierwowzorem przestępczości zorganizowanej, powstała około XVII- XVIII wieku, dla ochrony ludności przed nadużyciami najeźdźców. Od początku XVIII wieku, oprócz funkcji ochronnej w coraz większym stopniu zajmowała się pośrednictwem, które łączyło się zarówno z rozwiązywaniem wewnętrznych konfliktów społecznych, jak i kontaktami społecznymi, politycznymi i ekonomicznymi na zewnątrz. W tym też okresie zaczęły kształtować się tajne struktury, które przejmowały na siebie funkcje państwa: ochronną, represyjną i przedstawicielską wobec społeczności lokalnych. 3 A. Marek, W. Pływaczewski (red.), op. cit., s.23. 4 E. Pływaczewski, Przestępczość zorganizowana i jej zwalczanie w Europie Zachodniej, Warszawa 1992, s. 10-19. 5 C. Sońta, Normatywne pojęcie zorganizowanej przestępczości, Wojskowy Przegląd Prawniczy 1997, nr 1, s. 19-23. 7
Pierwszą pracą o mafii było: Studium o bandytyzmie na południu Włoch napisane przez Marco Movniera we Florencji w 1862 roku. Autor opisywał tworzenie zbrojnych band we wsiach i miastach, które charakteryzował jako: stowarzyszenie się energicznych i silnych mężczyzn w celu ochrony swoich interesów i uciskania słabych. Ważne jest także, iż Sycylia jest ośrodkiem, w którym stykały się kultury: zachodnio-europejska i arabska, co nie jest bez znaczenia. Na przykład gesty czy ruchy tworzące kod znakowy wewnątrz organizacji są zaczerpnięte od Arabów z Północno-Wschodniej Afryki 6. Przełomowym momentem dla mafii była data 9/10 lipca 1943 roku. Jest to dzień, od którego zasięg działania i wpływy mafii powiększyły się na niespotykaną skalę. Dzięki porozumieniu płk Johna Smitha i don Vito Cuccia armia aliancka bezpiecznie lądowała na Sycylii. Cenę tego porozumienia możemy ocenić współcześnie. Amerykanie organizując cywilne władze kraju, naiwnie słuchali rad tych, którzy pomogli im oszczędzić tysiące żołnierzy w czasie lądowania. Ludzie mafii uzyskali wyłączność na transport zaopatrzenia, zostawali burmistrzami miast sycylijskich, otrzymywali koncesję na lukratywną działalność gospodarczą, zaczęli sięgać po polityczną władzę. Bez współpracy mafijnych bosów nie można było w wielu regionach budować, produkować, a nawet rządzić. System działania mafii polegał na wymuszaniu prowizji od przedsiębiorców pod groźbą strajku, wypadków czy zabójstw. Tak samo opłacali się producenci, kupcy, a nawet właściciele straganów. Zasady przyjęte przez mafię zaczęły obowiązywać także w życiu politycznym. Kto chciał dostać zamówienie publiczne na budowę autostrady, szkoły, na dostawę maszyn, na licencję handlową czy eksportową, ten musiał opłacać się partii politycznej, a ściśle jej skrytym głęboko skarbnikom. Świat polityki i świat przestępczy zaczęła łączyć nić niezliczonych wspólnych interesów. Rozbudzony po II wojnie światowej popyt na narkotyki i objęcie go patronatem mafii, zabezpieczał finansowo jej inne poczynania przestępcze. W okresie zimnej wojny koła rządzące Włoch, aparat wymiaru sprawiedliwości, policja, służby specjalne celowo nie dopuszczały informacji o patologii życia publicznego. Gdyby rozmiary zła wyszły na jaw, komuniści piętnujący tą sytuację wygraliby wybory parlamentarne. To oznaczałoby zakłócenie równowagi polityczno-militarnej nie tylko w 6 J. Baucek, Ośmiornica-historia sycylijskiej mafii, Gdańsk 1992, s. 16-27. 8
Europie 7.Jak ważny był to czynnik, możemy wywnioskować ze skuteczności walki z mafią, która do 1990 roku graniczyła z zerem. Działalność sędziego Antonio di Pietro, który powołał komitet czystych rąk, a także Giovanniego Falcone wychowanego na Sycylii i znającego grozę sytuacji zaczęła przynosić rezultaty. Jego maksymę: informacje szybko się starzeją, a metody walki muszą być opracowane wciąż na nowo można zadedykować wszystkim, którzy walczą z przestępczością zorganizowaną. Operacje; Pizza Connection, Iron Tower, Pilgrim, przeprowadzane z udziałem agentów FBI, pokazywały, że państwo powoli odzyskuje teren oraz na skuteczność połączonych działań. Działalność mafii obejmuje dziś wszystkie znaczące centra światowe. Wychodzą na jaw powiązania partii politycznych z mafią. Do dziś cztery partie rządzące we Włoszech przestały istnieć. Ponad połowa deputowanych poprzednich kadencji stanęła przed sądem, setki osób zbiegło za granicę, wiele popełniło samobójstwa w więzieniach śledczych, oskarżenia nie ominęły nawet 7-krotnego premiera i 23-krotnego ministra Giulio Andreottiego. Siłę przebicia mafii stanowi rezultat niemalże organicznego zakorzenienia w strukturach społeczno-ekonomicznych oraz politycznych społeczeństwa zamieszkującego Sycylię i Południowe Włochy. Stała się ona systemem władzy, jej artykulacją, metaforą i patologią. Mafia stała się Państwem na ziemi, gdzie Państwo jest tragicznie nieobecne, a nie mogą istnieć dwa państwa w jednym na mocy prawa 8. Zastraszenie, korupcja, oszustwa, zabójstwa, uzależnienie są podstawowymi metodami osiągania celów. Nie mniej ważne jest także: infiltracja sfery gospodarki, związków zawodowych i aparatu władzy. Celem tej krótkiej charakterystyki mafii jest pokazanie, iż nie można jej traktować wyłącznie jako organizacji przestępczej ale także jako sposób postępowania, metodę, co wiele osób zajmujących się nie zawodowo tym problemem nie zauważa. Daje to powód do wielu późniejszych nieporozumień. Do groźnych organizacji przestępczych o zbliżonym sposobie działania do mafii należy: - La Cosa Nostra utworzona w USA, o mieszanym włosko-amerykańskim składzie, silnie 7 Z. Morawski, Gabinet naszej sprawy, Prawo i Życie, 1995, nr 52. 8 G. Falcone M. Padovani, Cosa Nostra sędzia i ludzie honoru, Lublin 1992, s. 12-56. 9
powiązaną z sycylijską mafią. Jej rodowód to czas prohibicji w Stanach Zjednoczonych. Obecnie posiada 25 rodzin (wykres 1, s. 9 ); - Neapolitańska Camorra szczególnie agresywna i ekspansywną. Podobnie jak w innych organizacjach obowiązują w niej; zasada krwawej zemsty - vendetta oraz bezwzględny obowiązek milczenia - omerta, zwłaszcza wobec organów ścigania. Jej przybliżony skład to; 30 klanów podzielonych na 25 grup, w których skład wchodzi 106 rodzin, czyli razem około 5 tysięcy honorowych członków. Zajmuje się głównie: handlem środkami odurzającymi, prostytucją, organizacją kradzieży pojazdów, luksusowych towarów, dzieł sztuki; - Kalabryjska N'drangheta to kolejna i najbardziej terrorystyczna organizacja. Składa się z 18 klanów podzielonych na 244 rodziny, ogółem około 5 tysięcy członków. Jej odłam to Nuova Sacra Corona Unita- 20 klanów, 1-1,5 tysiąca członków. Calambria, Reggio, Lecce to jej matecznik. Według przedstawicieli służb włoskich wchodzi ona pod przykryciem przedstawicieli polskich na rynek nieruchomości w Polsce. Wykres 1. Struktura La Cosa Nostra Komisja albo kopuła regionu prowincji Reprezentant prowincji Reprezentant prowincji Komisja albo kopuła prowincji Komisja albo kopuła Capo mandamento Capo mandamento Szef rodziny Szef rodziny Szef rodziny Capo decina Capo decina Capo decina Capo decina Źródło dane FBI Ludzie honoru albo żołnierze Ludzie honoru albo żołnierze 10
Do liczących się organizacji zalicza się także: japońska Yakuza (Boryokudan), chińskie triady (tzw. towarzystwa wtajemniczonych) - przed wojną pomagały utrzymywać porządek, obecnie szacuje się, że w 80-90% mają one powiązania z sferą rządową w gospodarce; organizacje finansowe powiązane z triadami - Tongi.; kolumbijskie kartele narkotykowe; Kartel Kali oraz Kartel Medelin - to one pierwszy raz zastosowały mieszanie płynnej formy kokainy z plastykiem lub gumą, z której to wytwarzali figurki, kafle, części do maszyn itp., co miało ułatwiać handel narkotykami na całym świecie 9 ; indyjscy thakowie oraz wiele organizacji, których skala działania jest mniejsza od wyżej wymienionych. Od 1987 roku wyraźnych wpływów na świecie nabierają organizacje typu mafijnego z terenów byłego ZSRR, obecnie to tereny kilkunastu państw postkomunistycznych. Cechuje je brutalność i bezwzględność na niespotykaną skalę. Wchodzą one na rynki i teren innych grup zmuszając je do współdziałania lub defensywy. Przy takim tempie wzrostu mogą one stworzyć duże struktury międzynarodowe, groźniejsze od znanych dotąd organizacji przestępczych już na początku XXI wieku 10. Według jedynego do dziś raportu Instytutu Naukowo-Badawczego Prokuratury Federacji Rosyjskiej (ujawniony w 1991r.) tylko w latach 1986-88 organa ścigania ujawniły 2.607 grup przestępczych, posiadających cechy organizacji. Dokonały one około 20 tysięcy przestępstw, w tym 218 morderstw. Głęboko zakonspirowanych było 50 grup. Występowały w strefach przygranicznych silne powiązania: polsko-ukraińskie, polsko-białoruskie, polskolitewskie itp 11. Obecnie, zdaniem gen. Władymira Owczińskiego (dyrektor Biura Interpolu w Moskwie), organizacje przestępcze przejmują firmy, wchodzą do banków, do władz, monopolizują rynek. Mają takie wyposażenie i możliwości, że to oni kontrolują działania milicji a nie odwrotnie. Na uwagę zasługuje także przestępczość zorganizowana na terenach byłej Jugosławii. Próbuje ona z powodzeniem odbudować swoje struktury w Europie. Znamienne jest, że to właśnie w przypadku jeszcze komunistycznej Jugosławii doszło do cichej umowy 9 D. Potakowski, Amerykańska przestępczość zorganizowana i jej zwalczanie, Przegląd Policyjny, 1995, nr 3, s. 115-126. 10 D. Lichanow, V. Biełych, Oblicze radzieckiej mafii, Warszawa 1990, s.19-47. Według Jakowa Gilińskiego wykładowcy Instytutu Socjologii Rosyjskiej Akademii Nauk (wykład na Uniwersytecie w Białymstoku w lutym 1997r.) współczesne mafie zaczęły tworzyć się w Rosji w połowie 70 lat, kiedy nasiliła się korupcja władzy. Ówczesna nomenklatura czerpiąc zyski z działalności mafii nie była zainteresowana jej zwalczanie. W dobie pierestrojki mafie zaczęły przejmować prywatyzowany majątek. Wszystko to u możliwia nadal wszechobecna w Rosji korupcja. Łapownictwo ma charakter globalny. Cenniki mafii są powszechnie znane, podobnie jak twarze i nazwiska największych mafiozów. W zwykłych kioskach można kupić pisma o mafii i jej członkach. Ich protegowani są we władzach. 11 E. Sitek, P. Szlachetko, Zabiłem dla mafii, Warszawa 1993, s. 129. 11
pomiędzy elitą tamtego świata przestępczego z organami władzy, które pomagały groźnym przestępcom opuszczać teren kraju oraz przyjmowały gdy wracali z łupami żeby je wydać pod warunkiem, że na terenie Jugosławii nie będą trudnili się swoją profesją. Według niektórych i bardzo ostrożnych przedstawicieli wywiadów kryminalnych państw zachodnich wydaję się, że nie wszystkie demokratyczne rządy chcą zmniejszyć znaczenie mafii, triad, przestępczości zorganizowanej w krajach dawnego ZSRR, Jugosławii i Azji, żeby nie powiedzieć głośno, że to bandyci rządzą (bo oni mają siłę i wpływy w tych krajach) i reprezentują siłę, z którą się rozmawia żeby utrzymać status quo między państwami. Rządy firmują taką sytuację w obawie przed rozregulowaniem sytuacji międzynarodowej. Mamy nadzieję, że to krótkie wprowadzenie przybliżające pojęcie przestępczości zorganizowanej, oraz naświetlające pewne uwarunkowania i metody działania tego typu przestępczości stworzy pewne tło porównawcze w kolejnych etapach naszej pracy, dotyczących już bezpośrednio Polski. 2. Próby zdefiniowania przestępczości zorganizowanej Przestępczość zorganizowana jest pojęciem prawa karnego, kryminologii oraz polityki karnej. Na temat definicji przez długi czas trwały spory. Specjaliści nie mogli wypracować jednolitej formy i struktury organizacyjnej. Działo się tak dlatego, że ten typ przestępczości elastycznie dostosowuje swoje wielorakie przejawy do zmian struktury gospodarczej i społecznej państwa. Reaguje on z dużą ruchliwością, stosując uniki na społeczne środki kontroli, a instrumenty stosowane w ściganiu i dochodzeniu tradycyjnej przestępczości tu całkowicie zawodzą 12. Potwierdzeniem tego może być fakt, że na oznaczenie tego zjawiska w literaturze zachodniej używa się wielu terminów jak: Organisierte Kriminalitat, Organisiertes Verbrechen, organized crime, Professonelle Kriminalitat, itp.. Wspomniane trudności są także przyczyną tego, iż w większości przypadków, termin przestępczość zorganizowana nie został ustawowo zdefiniowany, choć ma charakter normatywny np. w The Federal Organized Crime Control Act z 1970 roku w USA, czy nawet 12 H. J. Schneider, Przestępczość zorganizowana z międzynarodowego, kryminologicznego punktu widzenia, Prokuratura i Prawo, 1995,nr 10, s. 7-8. 12
w ustawodawstwie polskim wraz z wejściem w życie Ustawy o ochronie obrotu gospodarczego z dnia 12.10.1994 (Dz. U. Nr126 poz.615 z 1994 r.). Pierwszą próbą zdefiniowania przestępczości zorganizowanej była formuła Niccolo Machiavelliego, która została dostosowana do warunków współczesnych. Dotyczy ona mafii, protoplasty przestępczości zorganizowanej: mafią - można nazwać zakonspirowaną organizację przestępczą, opartą na bezwzględnie przestrzeganych zakazach, nakazach milczenia, zachowania tajemnicy, posłuszeństwa i lojalności wobec szefa. Nieodłączną cechą organizacji mafijnej jest dążenie do pozyskania na swoją stronę łapówką, szantażem lub terrorem przedstawicieli policji, sądownictwa, administracji publicznej i polityków. W dzisiejszym znaczeniu dąży ona do rozszerzania swych wpływów w majątku i polu działania, a w konsekwencji zdobycia większego lub mniejszego udziału we władzy politycznej 13. Współcześnie, wobec coraz większego zagrożenia tego typu przestępczością powstało wiele definicji przechodzących od uogólnień do coraz większej szczegółowości. Widać to szczególnie w Niemczech, gdzie profesjonalne podejście do prognoz analityków oraz pełne zaangażowanie odpowiednich służb daje wymierne efekty. Inspiracją do precyzyjniejszego określenia i liczenia się z specyfiką przestępczości zorganizowanej w Europie była definicja Międzynarodowej Organizacji Policji Kryminalnej, według której przestępczość zorganizowaną stanowi każdy związek osób, który prowadzi w skali międzynarodowej stale sprzeczne z prawem działania w celu osiągania zysków, wykraczających poza granice 14. Oponenci tej definicji zarzucili jej, nie bez racji, zbyt mocno akcentowany aspekt międzynarodowy. Autorzy nie wzięli pod uwagę, że przestępczość zorganizowana istnieje również w poszczególnych krajach bez powiązań międzynarodowych. Według definicji komisji ustanowionej przez kierowników Krajowych Urzędów Kryminalnych oraz kierownika BKA (tzw. AG- Kripo ) w 1973 roku w RFN : przestępczość zorganizowana obejmuje przestępstwa, które popełniane są przez więcej niż dwustopniowo rozdzielne ogniwa (związki) albo przez kilka grup, które współdziałają ze sobą nie tylko 13 J. Świeczyński, Cudzoziemcy jako sprawcy i ofiary przestępstw w Polsce, [w:] W. Pływaczewski, J. Świerczewski (red.), Policja Polska wobec przestępczości zorganizowanej, Szczytno 1997, s. 179. 14 B. Hołyst, Przestępczość zorganizowana i jej implikacje, [w:] W. Pływaczewski, J. Świerczewski (red.), op. cit., s. 56. 13
przejściowo na zasadzie podziału zadań. 15. Przy analizie tej definicji trafnie zauważono, iż użyte sformułowanie: więcej niż dwustopniowo rozdzielne ogniwa jest to przenoszenie amerykańskiego ujęcia na zupełnie odmienne warunki europejskie. Natomiast J. E. Bruchec twierdził, że przestępczość zorganizowana to zachowujące podział zadań, świadome i dobrowolne na trwale zorganizowane działanie kilkunastu osób dla popełniania przestępstw, w celu osiągnięcia możliwie szybko wysokich zysków 16. Kolejne definicje uwzględniały tylko niektóre kryteria przestępczości zorganizowanej jak: hierarchiczna struktura, podział zadań, pranie pieniędzy, korumpowanie wysokich urzędników, powiązanie grup przestępczych z różnymi rodzajami przestępczości. W lutym 1983 roku na konferencji Ministerstwa Spraw Wewnętrznych RFN zaproponowano dwa nowe ujęcia. Pierwsze wysunięte przez komitet II Grupy Roboczej definiował: Przestępczość zorganizowana jest oparta na podziale (zadań) prac świadomym i zamierzonym na dłuższy czas współdziałaniu większej ilości osób, nastawionym na popełnianie czynów przestępnych, często ukierunkowanych na możliwie szybkie osiągnięcie wysokich zysków (korzyści). Ujęcie drugie, które wysunął Sekretarz Generalny Interpolu wysuwało na pierwszy plan takie cechy jak: hierarchiczna organizacja, zamknięcie na zewnątrz, podział zadań, obowiązek milczenia, praca w podziemiu, karanie winnych odstępstw itp. 17. Jedną z najnowszych jest definicja wykorzystywana przez policję w Niemczech. Wypracowała ją Wspólna Grupa Robocza Wymiaru Sprawiedliwości i Policji (GAJP) w maju 1990 roku. Wyróżniamy w niej dwie części: - część ogólną według której: przestępczość zorganizowana jest to planowe popełnianie przestępstw w celu osiągnięcia zysków lub władzy, które są udziałem więcej niż dwóch sprawców i mają pojedynczo bądź jako całość znaczny ciężar gatunkowy. - część specjalna - uczestnicy przestępstwa zorganizowanego, na zasadzie podziału zadań, podejmują współdziałanie na dłuższy lub nie określony czas, stosując zawodowe (zawodowo-podobne) struktury, czy też stosując przemoc albo inne 15 E. Pływaczewski, op. cit., s. 22. 16 J. E. Bruchec, [w:] Organisirte Kriminalität in Europa. Dokumentation einer Internationalen Expertentagung, Stuttgart 1990, s. 83-84. 17 E. Pływaczewski, op. cit., s.23. 14
środki zastraszenia, czy też wpływając na politykę, środki masowego przekazu, administrację publiczną, wymiar sprawiedliwości czy gospodarkę 18. Z przestępczością zorganizowaną mamy do czynienia wówczas, gdy występuje sytuacja określona w części ogólnej wsparta jedną (dowolną) z charakterystyk przytoczonych w części specjalnej. Definicja ta poza naukowym ma przede wszystkim znaczenie dla praktyki policyjnej np.: w statystyce policyjnej, określaniu zadań, wyznaczaniu ram współpracy. Ona także była podstawą omawiania przestępczości zorganizowanej na szkoleniu prowadzonym w Polsce przez Federalny Urząd Kryminalny w 1-12.08.1994 roku w Szczytnie. Operowanie tzw. praktyczną definicją przestępczości zorganizowanej tj. przestępczości jako zjawiska społecznego, a więc w rozumieniu kryminologicznym, stwarza możliwość wymierności tej przestępczości: jakościowej i liczbowej. Przykładem tego były pierwsze doniesienia na temat struktury i rozmiarów przestępczości zorganizowanej w Polsce w tak zwanym raporcie Milczanowskiego z 1995 roku, czy też dane zawarte w wystąpieniu Komendanta Głównego Policji w Münster w czerwcu 1996 roku 19. Musimy w tym miejscu zauważyć, że takie opracowania statystyczne w Europie Zachodniej są już pewną tradycją 20. Problem ostatecznego zdefiniowania przestępczości zorganizowanej polega głównie na możliwości rozpoznania tej przestępczości tj. w jaki sposób odróżnić czyny karalne popełniane w jej ramach od innych, jak stwierdzić współzależność poszczególnych przestępstw ze sferą przestępczości zorganizowanej? Odpowiedź na te pytania udziela nam w części analiza dotychczasowej praktyki. Związek poszczególnych przestępstw z przestępczością zorganizowaną możemy najszybciej rozpoznać przez tzw. indykatory rozpoznawcze stanów faktycznych, wyróżniających tego rodzaju przestępczość. Możemy je wskazać np. w: - przygotowaniu i planowaniu przestępstwa, - wykonaniu czynu przestępczego, - wykorzystaniu / sprzedaży/ łupu, 18 R. Filipiuk, W Jasiński, Przestępczość zorganizowana i jej zwalczanie w RFN, Przegląd Policyjny, 1995, nr 1-2, s. 85-107. 19 J. Stańczyk, Wystąpienie Komendanta Głównego Policji na konferencji w Akademii Policyjnej w Münster w czerwcu 1996 roku, Przegląd Policyjny, 1996, nr 3, s. 6-30. 20 E. Pływaczewski, Możliwości statystycznego ujęcia przestępczości zorganizowanej na przykładzie niemiecki, Przegląd Policyjny, 1994, nr 1, s. 76-81. 15
- konspiracyjnym działaniu sprawców, - powiązaniu sprawców bądź przestępstw, - w strukturze grupy, - pomocy dla członków grupy, - dążeniach monopolistycznych, - korumpowaniu osób wpływowych, - działaniach w celu wywierania wpływu na opinię publiczną, - uszczelnianie na zewnątrz 21. Na podstawie dotychczas ujawnionych spraw możemy także zauważyć coraz większą obecność czynnika międzynarodowego, czy to w postaci powiązań osobowych, czy też związku tego czynnika z rynkiem zbytu, ze źródłami nabycia towarów czy wreszcie występowanie hermetycznie zamkniętych jednonarodowościowych grup w obcym dla siebie kraju. W wyniku pewnych różnic w przytoczonych definicjach, które są szczególnie widoczne w zależności od tego, na jakie stany faktyczne autor kładzie nacisk, nierzadko dochodzi do sytuacji, że organy na których ciąży prawny obowiązek przeciwdziałaniu przestępczości zorganizowanej, niejednomyślnie rozumieją i definiują zjawiska z zakresu tej przestępczości. 3. Formy przestępczości zorganizowanej Z przedstawionych wiadomości dotyczących definicji przestępczości zorganizowanej możemy stwierdzić, że istnieją obszary przestępczości, w których te cechy występują wyraźnie, bądź możemy z góry założyć ich istnienie. Biorąc także pod uwagę główny postulat kryminologów, że przestępczość zorganizowaną należy postrzegać w innych kategoriach zachowań niż przestępczość pospolitą musimy wyraźnie dostrzegać wspólny mianownik dla tych obszarów przestępczości, którym jest możliwość bardzo wysokich zysków. 21 B. Hołyst, Przestępczość zorganizowana i jej implikacje, [w:] W. Pływaczewski, J. Świerczewski (red), op. cit., s. 57-58. 16
Istniejące klasyfikacje form przestępczości zorganizowanej nie różnią się w sposób istotny od siebie, z wyjątkiem dyferencji jakościowej i ilościowej uzależnionej od specyfiki omawianych regionów działania i występujących tam typów organizacji przestępczych. Najbardziej miarodajną jest klasyfikacja przeprowadzona przez służby niemieckie (wykres 2, s. 18.). Jest ona adekwatna do sytuacji w Polsce. Wydział Dochodzeń i Analizy (EA), na podstawie wniosków praktycznych wydziału EA-1, zajmującego się najgroźniejszą przestępczością zorganizowaną, w skład którego wchodzą 4 referaty: EA 11-14 sporządził podział form przestępczości zorganizowanej, który przedstawia się następująco 22 : 1. Przestępczość związana z narkotykami- wyróżnikiem tej przestępczości jest perfekcyjne zorganizowanie oraz głębokie powiązania międzynarodowe obejmujące zarówno produkcję jak i handel. duże znaczenie dla działań rozpoznawczych i wyprzedzających ma tu specyfika produkcji, czy dany rejon jest naturalną bazą, czy też wykorzystywany do produkcji syntetyków, czy punktem docelowym, czy tylko wykorzystywanym do tranzytu itp.. Z tą formą przestępczości nieodłącznie związane są takie wskaźniki jak; rynki dystrybucji, wwóz, wywóz i przewóz większych ilości narkotyków wszelkimi możliwymi drogami, we wszelkiego rodzaju przesyłkach i środkach transportu, nieproporcjonalnie wysokie wydatki na podróże czy transport określonych materiałów np. wykorzystywanie drogi morskiej zamiast tańszej lądowej, uderzająca zgodność wykorzystywanych dróg, środków i metod łączności, wwóz, wywóz, przewóz przez kurierów mających bezpośrednio przy sobie bądź w organizmie ukryte większe ilości narkotyków, pozyskiwanie kurierów, kosztowne techniczne urządzenia do oczyszczanie, uzyskiwania i produkcji, przerzucanie większej ilości narkotyków w obrębie kraju jak i za granicę, współdziałania międzynarodowe w celu regulacji rynku narkotykowego, w tym akcje promocyjne w celu pozyskiwania nowych możliwości zbytu przez początkowe bezpłatne rozdawnictwo w upatrzonych grupach społecznych, tworzenie wszelkiego rodzaju zabezpieczeń przed dekonspiracją góry np., jednostki rozprowadzające nie są w żaden sposób powiązane z samą organizacją itp. 23. 2. Przestępczość związana z bronią, środkami wybuchowymi i rozczepialnymi- w obrębie tej formy wyróżnimy przestępczość związaną z zaopatrywaniem w większe ilości tych środków odbiorców w innych krajach oraz przestępstwa z zaspokojeniem rynku lokalnego. Tą drogą nabywają te środki osoby, które nie mogłyby tego uczynić w sposób 22 R. Filipiuk, W. Jasiński, Przestępczość zorganizowana i jej zwalczanie w RFN, Przegląd Policyjny 1995, nr 1-2, s. 85-107. 23 J. Dallant, Międzynarodowy przemyt narkotyków, [w:] A. Marek, W. Pływaczewski, op. cit, s. 84-87. 17
legalny. Do charakterystycznych wskaźników związanych z tą formą zaliczymy; podejrzane okoliczności transportu w odniesieniu do czasu, rodzaju, miejsca, rozbieżności w dokumentacji, fikcyjni odbiorcy, pojawianie się większej serii broni z ciągłą numeracją, pojawienie się niewystępującej w obrocie broni wojskowej, częste powiązania z osobami, firmami zajmującymi się legalnym handlem w tym zakresie oraz infiltracja tych grup albo wykorzystywanie ich do swoich celów przez tajne agendy rządowe co później często wymyka się im spod kontroli itp.. 3. Fałszerstwa pieniędzy, dokumentów itp. - wytwarzanie i rozprowadzanie większej ilości fałszywych krajowych i obcych znaków pieniężnych często przez wynajęte do tego osoby nie związane z grupą. W ostatnich latach rozwija się ten proceder na papiery wartościowe związane z obrotem gospodarczym, znaki akcyzowe oraz na wszelkiego rodzaju dokumenty. Jest to domeną działania bardzo dobrze zorganizowanych grup, skupiających wytwórców matryc i innych środków techniki fałszerskiej, dostawców urządzeń poligraficznych najnowszej generacji, dostawców papieru, kolporterów itp 24. 4. Przestępczość gospodarcza - możemy tu wyróżnić; przestępstwa na rynku ubezpieczeń, przemyt towarów, nielegalny transfer technologii, przemyt siły roboczej, przestępstwa w obrocie bankowym, przestępstwa podatkowe, piractwo towarowe, korupcję, przestępstwa ekologiczne, przestępstwa związane z obrotem bezgotówkowym itp.. Ta forma przestępczości zorganizowanej dotyka takich sfer życia jak: obrotu towarowego z zagranicą (przemyt, fikcyjny tranzyt i reeksport alkoholu, wyrobów tytoniowych, sprzętu elektronicznego, samochodów, dzieł sztuki), obrotu finansowo bankowego (kredyty dla nieistniejących firm, pranie brudnych pieniędzy, oszustwa podatkowe w tym i z VAT, nie kontrolowany skup i wywóz dewiz), sfera prywatyzacji majątku narodowego (celowe prowadzenie przedsiębiorstw państwowych do likwidacji, zaniżanie ich wartości, zawyżanie wartości raportów rzeczowych), skup papierów wartościowych przez podstawione osoby, bezzasadne przechwytywanie zamówień rządowych przez zbędnych pośredników, działalność ubezpieczeniowa (wyłudzanie odszkodowań), polityka celno-podatkowa, sektor prywatny (planowane upadłości, zawyżanie cen towarów, tworzenie fikcyjnych spółek) 25. 24 R. Filipiuk, W. Jasiński, Zwalczanie przestępczości zorganizowanej związanej z fałszowaniem pieniędzy, Przegląd Policyjny 1994, nr 1, s. 113-126. 25 A. Siemaszko (red.), Przestępczość gospodarcza, Warszawa 1995, s. 176-182. A. Ratajczak, Zorganizowana przestępczość gospodarcza, Jurysta 1994, nr 1, s. 10-12. 18
5. Przestępczość z użyciem przemocy - obejmuje ona wszelkiego rodzaju wymuszenia, wyłudzenia pieniędzy za ochronę, napady rabunkowe, czyny przeciwko życiu. 6. Przestępczość przeciwko własności - jak kradzież i przemyt samochodów, paserstwo, włamania do obiektów gospodarczych i prywatnych, kradzież ładunków, kradzież na zamówienie dzieł sztuki i innych dóbr itp. 26. 7. Przestępczość związana z życiem nocnym - np.: handel żywym towarem, sutenerstwo, kuplerstwo, uszkodzenia ciała itp.. Charakteryzuje się ona następującymi wskaźnikami; zwracające uwagę gromadzenie się cech środowiska kryminalnego wśród personelu nocnych lokali (portierzy, kelnerzy, prowadzący interes, właściciele), niewyjaśnione uszkodzenia ciała wymienionych wyżej osób, szybkie wymiany personelu, prostytutek po fakcie zwrócenia na nich uwagi przez organy ścigania, rotacja w obrębie znanych kryminalistów - pojawiają się nie znane osoby w tym środowisku, zauważalny respekt do określonych osób związanych z funkcjonowaniem życia nocnego ze strony miejscowego środowiska kryminalnego itp. 27. Wykres 2. Formy przestępczości zorganizowanej Przestępczość związana z narkotykami Przestępczość przeciwko własności Przestępczość związana z bronią Przestępczość związana z użyciem przemocy PRZESTĘPCZOŚĆ ZORGANIZOWANA Przestępczość związana z fałszowaniem pieniędzy Przestępstwa pozostające w związku z życiem nocnym Przestępczość gospodarcza 26 W. Pływaczewski, Zorganizowane kradzieże i przemyt samochodów zagrożeniem dla europejskiego systemu bezpieczeństwa, Przegląd Policyjny 1996, nr 2, s. 57, Zapobieganie i zwalczanie zorganizowanych kradzieży i przemytu dóbr kultu, Przegląd Policyjny 1996, nr 2, s. 109-114. 27 E. Pływaczewski, op. cit., s.44-69. 19
Na podstawie badań kryminologicznych opracowano kryteria charakterystyczne dla przestępczości zorganizowanej na tle procesów społecznych, przy uwzględnieniu także zmian zachodzących wewnątrz tej przestępczości np. tworzenia i rozwiązywania się nowych grup. Jednym z pierwszych dokumentów dotyczących charakterystyki przestępczości zorganizowanej był opracowany przez Narodową Komisję Doradczą ds. Zasad i Celów Wymiaru Sprawiedliwości dokument: The National Advisory Committe on Criminal Justice Standards an Gaols, wydany w USA na podstawie raportu specjalnej komisji ds. stosowania prawa i wymiaru sprawiedliwości, powołanej z inicjatywy prezydenta Johnsona w 1966 roku. Podkreśla on cztery grupy cech, którymi wyróżnia się przestępczość zorganizowana. I tak: 1. Przestępczość zorganizowana jest trwałym sprzysiężeniem o wielopoziomowej strukturze mającym na celu planową, długofalową działalność, obejmującą zarówno naruszanie prawa, jak też osiąganie legalnych celów za pomocą nielegalnych środków. 2. Głównym celem działalności przestępczości zorganizowanej jest zysk ( wykres 3, s. 20.).Osiągany jest on bądź przez dostarczanie nielegalnych dóbr i usług, bądź przez monopolizacje określonych sfer biznesu dla maksymalizacji zysków przy zastosowaniu różnorodnych, często wyrafinowanych metod i środków, jak wymuszenie bankructwa, oszustwa kredytowe i subwencyjne, manipulacje finansowe w tym komputerowe, infiltracja struktur biznesu, korumpowanie aparatu władzy itp.. 3. Organizacja przestępcza nie cofa się przed użyciem najbardziej drastycznych środków aby osiągnąć swe cele, włączając w to bezpośrednio przemoc i zastraszenie. Opiera się na bezwzględnej dyscyplinie i uzależnieniu jej członków, przy czym osoby pełniące role kierownicze pozostają często nie znani bezpośrednio wykonawcom ( uszczelnianie wzajemne). 4. W zasadzie organizacja przestępcza nastawiona jest konserwatywnie, gdyż zależy jej na utrzymaniu określonego politycznego i gospodarczego status quo, dzięki któremu osiąga zyski. Dlatego nie należy utożsamiać z nią organizacji terrorystycznej dążącej do wprowadzenia zmian politycznych, choćby wykazywała stopień organizacji i planowości podejmowanych działań 28. 28 A. Marek, W. Pływaczewski (red.), op. cit., s. 25-26. 20
Wykres 3. Sposób zużytkowania zysków pochodzących z bezprawnej działalności nielegalne zyski (korzyści) inwestowanie w dalsze interesy lokowanie nielegalnych zysków wypłata dla uczestników przestępstwa konsumpcja pokrycie bieżących kosztów pranie brudnych pieniędzy pranie brudnych pieniędzy legalne interesy / obszar krzyżowania się / nielegalne interesy przedmioty(obiekty) konta Źródło: E. Pływaczewski: Przestępczość zorganizowana i jej zwalczanie w Europie Zachodniej, Warszawa 1992, s. 97. Kolejną próbą zbiorczego ujęcia charakterystyki przestępczości zorganizowanej podjął powołany w 1983 roku przez prezydenta Reagana w ramach komisji do spraw zorganizowanego przestępstwa, specjalny komitet kierowany przez I.R. Kaufmanna. W trzy lata później przedstawionym sprawozdaniu wskazano na trzy znamienne dla wszystkich znanych organizacji przestępczych na świecie cechy tj.: 1. Długo istniejąca i mająca wewnętrzną hierarchię organizacja o ograniczonej liczbie stałych członków, ukierunkowana na osiąganie korzyści finansowych z nielegalnej działalności, nie powstrzymująca się od groźby użycia przemocy, czy też faktycznie stosująca przemoc do osiągnięcia tego celu. 2. Organizacje takie cieszą się wsparciem ze strony skorumpowanych urzędników państwowych, prawników oraz biznesmenów. 21