Instrukcja obsługi Kontrolery systemu PControl.NET K301 strona 1
Spis treści 1. Główne cechy systemu PControl.NET 2. Kontroler serii K301 2.1 Wstęp 2.2 Parametry pracy 2.3 Instrukcja podłączenia 2.3.1 Definicje podłączeń 2.3.2 Zasady połączeń interfejsu RS485 2.3.3 Zasady połączeń interfejsu LAN 2.3.3.1 Podłączenie urządzenia bezpośrednio do karty sieciowej komputera 2.3.3.2 Podłączenie urządzenia przez sieć komputerową (HUB/SWITCH/ROUTER) 2.3.4 Podłączenie elementów zewnętrznych do kontrolera 2.3.4.1 Przekaźnik sterujący ryglem elektromagnetycznym 2.3.4.2 Używanie wspólnego zasilacza dla rygla i kontrolera 2.3.4.3 Używanie osobnych zasilaczy dla rygla i kontrolera 2.3.4.4 Zabezpieczenie zwór elektromagnetycznych 2.3.4.5 Podłączenie czytników kart zbliżeniowych 2.3.4.6 Podłączenie przycisku otwarcia drzwi 2.3.4.7 Podłączenie czujnika otwarcia drzwi 2.3.4.8 Podłączenie czujnika sabotażu / czujnika podczerwieni (w opracowaniu) 2.3.4.9 Podłączenie sygnalizatora alarmowego 2.3.4.10 Podłączenie info wyłącznika ewakuacyjnego 2.3.5 Dobór okablowania 2.4 Instrukcja instalacji kontrolera 2.4.1 Środowisko pracy 2.4.2 Instalacja mechaniczna kontrolera 3. Konfiguracje pracy kontrolera K301 3.1 Przejścia jednostronnie chronione 3.2 Przejścia dwustronnie chronione strona 2
1. Główne cechy systemu PControl.NET Schemat ogólny systemu PControl.NET strona 3
Podstawowe cechy systemu PControl.NET Cechy sprzętu Sprzęt stosowany w systemie kontroler K301 kontroler jednego przejścia kontroler K308 kontroler 8 przejść, współpracuje z kontrolerami podrzędnymi jednego przejścia K308-KP, K308-KPU (z czytnikiem) rejestratory czasu pracy bez kontroli przejścia np. TK200, TT6, TU260 (w opracowaniu) rejestratory czasu pracy z kontrolą przejścia np. TF702, TSC103, TU580 (w opracowaniu) Pojemności systemu maksymalna ilość identyfikatorów co najmniej 4336 maksymalna ilość zapamiętanych zdarzeń co najmniej 15000 na kontroler maksymalna ilość kontrolerów bez ograniczeń Obsługiwane elementy wyposażenia przejścia elementy identyfikacji osób z interfejsem Wiegand26 czytniki kart zbliżeniowych Unique 125 khz, Mifare 13,56 MHz (w opracowaniu) klawiatury kodowe z czytnikiem kart zbliżeniowych (w opracowaniu) czytniki kart zbliżeniowych dalekiego zasięgu czytniki pilotów identyfikowalnych czytniki biometryczne (w opracowaniu) rygiel, zwora elektromagnetyczna, zamek trzpieniowy czujnik otwarcia drzwi przycisk ręcznego wyzwolenia rygla czujnik podczerwieni (ruchu) wejście systemu przeciwpożarowego / zdalne sterowanie przejścia (wspólne dla 8 przejść w K308) wyjście alarmowe Komunikacja LAN RS485 Funkcje specjalne kontrolerów K308 funkcja antipassback swobodna konfiguracja do ośmiu przejść na każdy kontroler K308 ustawiana sprzętowo funkcja śluzy jedno- i dwukierunkowej (w opracowaniu) strona 4
2. Kontroler K301 2.1 Wstęp Kontroler K301 jest urządzeniem spełniającym wymagania współczesnych systemów kontroli dostępu i zarządzania budynkami inteligentnymi. W zależności od wersji kontrolery mogą się komunikować z komputerem zarządzającym wykorzystując interfejs RS485 lub siec LAN. Kontroler K301 umożliwia zrealizowanie pełnej ochrony kontroli dostępu dla jednego przejścia jednostronnie lub dwustronnie chronionego. 2.2 Parametry pracy Wymiary płyty bazowej:180x150x30 mm (SZxWxGŁ) Zasilanie:12 V DC, < 2W Warunki pracy: temperatura: -20-60C, wilgotność: 5-90%, bez kondensacji Komunikacja z komputerem: RS485, LAN (w zależności od zamówionej wersji) Pojemność pamięci: 4300 użytkowników, 18000 zdarzeń Czas przechowywania danych bez zasilania zewnętrznego: 1 rok Liczba obsługiwanych przejść: 1 Możliwość pracy autonomicznej (bez nadzoru komputera) bądź pod nadzorem dedykowanego oprogramowania PControl.NET Maksymalna ilość obsługiwanych przejść w systemie: - RS485-254 - TCP/IP - ograniczona parametrami sieci komputerowej na obiekcie strona 5
2.3 Instrukcja podłączenia Kontroler K301 produkowany jest w postaci płyty PCB do montażu wewnątrz obudowy ochronnej lub obudowy z zasilaczem buforowanym. Kontroler posiada komplet rozłącznych złącz śrubowych zasilających i komunikacyjnych i peryferyjnych. strona 6
2.3.1 Definicje podłączeń (1) Widok złącz kontrolera K301 UWAGA: Rodzaj komunikacji z komputerem (LAN / RS485) wybierany jest przy zamówieniu. strona 7
(2) Opis zacisków złącza kontrolera K301 Numer Nazwa Funkcja - RJ45 Linia komunikacyjna LAN do komputera zarządzającego 1 NO.2 Przekaźnik alarmowy 2 COM 3 NC.2 4 NO.1 5 COM 6 NC.1 7 MDIN Zdalne sterowanie przejściem / Info wyłącznika ewakuacyjnego 8 Masa 9 IR Sabotaż / Czujnik ruchu 10 D.S. Czujnik otwarcia drzwi 11 Masa 12 HD 13 WD1 14 WD0 15 16 +12V 17 WD1 18 WD0 19 TX-/B 20 TX+/A 21 22 RX- 23 RX+ 24 25 RXD 26 TXD 27 28 PWR+ Przekaźnik rygla /zwory Przycisk wyjścia ręcznego Czytnik wyjściowy Zasilanie czytników Czytnik wejściowy Linia komunikacyjna RS485 do komputera zarządzającego Nie używane Zasilanie kontrolera 12V DC strona 8
(3) Przełącznik wyboru adresu kontrolera K301 w wersji RS485/LAN Złącze Przełącznik 1 2 (SW1) 3 4 5 6 7 8 Pozycja Wartość Ustawienia dla adresu 9 ON 1 ON 0 ON 2 0 ON 4 0 ON 8 ON ON ON ON 0 16 0 32 0 64 0 128 0 ON Uwaga: Dla kontrolera w wersji LAN zmiany adresu IP dokonuje się z poziomu programu narzędziowego (patrz instrukcja na płycie CD PControl.NET - Procedura nadawania adresów IP kontrolerom K301, K308 ). (5) Przyciski i zwory funkcyjne kontrolera K301 Przycisk / Zwora Funkcja DEL_C Usuwanie przyłożonej karty (dla pracy autonomicznej) ADD_C Dodawanie przyłożonej karty (dla pracy autonomicznej) RST Kasowanie pamięci kontrolera CLEAR Czyszczenie ustawień modułu LAN (domyślne IP: 192.168.1.2) (6) Diody sygnalizacyjne kontrolera K301 Dioda Funkcja LINKS Transmisja z komputerem nadrzędnym LINKM Transmisja z komputerem nadrzędnym ERROR Błąd kontrolera PWORK Autoryzacja identyfikatora strona 9
2.3.2 Zasady połączeń interfejsu RS485 każde urządzenie w sieci RS485 musi posiadać unikalny adres z zakresu 1..254 do realizacji interfejsu RS485 należy stosować kabel w postaci skrętki dwużyłowej w ekranie w przypadku stosowania kabla o większej, ilości żył, niewykorzystane żyły należy podłączyć po obu stronach kabla do uziemienia wykorzystywanego w systemie A+ B- K301 A+ B Skrętka ekranowana Ekran Ekran C Uziemienie PC Uziemienie jeżeli zastosowano kabel ekranowany to ekran z obu stron kabla powinien być podłączony do uziemienia. Przy długich połączeniach na jednym z końców kabla należy zastosować kondensator od sprzęgający. Jego zadaniem jest eliminacji prądów płynących przez ekran przy dużych różnicach potencjałów na obu końcach linii oraz eliminacja wpływu zakłóceń wysokiej częstotliwości. Orientacyjna wartości kondensatora to 220 nf/400v wszystkie urządzenia podłączone do linii RS485 powinny być uziemione dla zapewnienia wspólnego poziomu odniesienia wszystkie urządzenia podłączone do linii RS485 muszą być podłączone do tego samego poziomu odniesienia jeżeli w systemie nie ma możliwości podłączenia urządzeń do uziemienia to należy połączyć wszystkie masy urządzeń razem tak jak na poniższym rysunku: K301 K301 K301... Gnd A+ B- Gnd A+ B- Gnd A+ B- A+ B w przypadku połączeń dłuższych niż kilkadziesiąt metrów należy stosować terminatory linii na obu jej końcach (rezystory o wartości 120 Ohm) Zalety: Możliwość podłączenia wielu urządzeń do jednej linii komunikacyjnej Maksymalna odległość połączenia 1200m strona 10
Niezależnie od ilości urządzeń (max. 32) w komputerze wymagany jest wyłącznie jeden port COM Wady: Konieczność stosowania konwertera RS232/RS485 Wymaga budowy nowej struktury okablowania Konieczność zachowania szeregowej topologii połączenia urządzeń 2.3.3 Zasady połączeń interfejsu LAN każdy kontroler w systemie musi mieć niepowtarzalny: adres IP nazwę w sieci numer ID urządzenia Procedury ustawiania powyższych parametrów można znaleźć w instrukcji na płycie CD PControl.NET - Procedura nadawania adresów IP kontrolerom K301, K308. odległość od urządzenia do najbliższego urządzenia sieciowego (komputer, HUB, SWITCH, ROUTER) wynosi maksymalnie 100m 2.3.3.1 Podłączenie urządzenia bezpośrednio do karty sieciowej komputera (peer to peer) do połączenia należy użyć kabla skrosowanego zakończonego wtyczkami typu RJ-45 wykonanie kabla skrosowanego: Złącze RJ-45 Pin -------------- Pin Złącze RJ-45 TX+ 1 3 RX+ TX- 2 6 RX- RX+ 3 1 TX+ 4 4 5 5 RX- 6 2 TX- 7 7 8 8 2.3.3.2 Podłączenie urządzenia przez sieć komputerową (HUB/SWITCH/ROUTER) do połączenia należy użyć kabla prostego zakończonego wtyczkami typu RJ-45 wykonanie kabla prostego: strona 11
Złącze RJ45 Pin -------------- Pin Złącze RJ45 TX+ 1 1 TX+ TX- 2 2 TX- RX+ 3 3 RX+ 4 4 5 5 RX- 6 6 RX- 7 7 8 8 Zalety: Możliwość podłączenia do istniejącej już w obiekcie sieci LAN Duża szybkość przesyłu danych Praktycznie nieograniczony zasięg (CAN, WAN, MAN, VPN itp.) Wady:! Wymaga przynajmniej podstawowej wiedzy na temat sieci komputerowych Wymagana obecność lokalnego administratora sieci podczas konfiguracji Jeżeli urządzenia w sieci nie są poprawnie podłączone do uziemienia grozi to wystąpieniem różnych problemów: ponieważ brak poziomu odniesienia to czasem napięcie wspólne w linii może przekroczyć 12 V i może dojść do zakłóceń komunikacji występujące duże pojemność pomiędzy sygnałami A i B mogą być przeładowywane i mogą uszkodzić driver RS485 w przypadku wystąpienia wylądowań atmosferycznych wszystkie urządzenia podłączone do sieci mogą ulec uszkodzeniu strona 12
2.3.4 Podłączenie elementów zewnętrznych do kontrolera 2.3.4.1 Przekaźnik sterujący ryglem elektromagnetycznym Parametry pracy przekaźnika sterującego ryglem/zworą elektromagnetyczną: typ styku NO/NC rezystancja styków < 1 Ohm maksymalne obciążenie DC 24V/2A maksymalne obciążenie AC 75V/3A 2.3.4.2 Używanie wspólnego zasilacza dla rygla i kontrolera W pierwszym kroku należy podjąć decyzję czy kontroler i rygiel będą zasilane z tego samego czy z osobnych zasilaczy. Jeżeli wszystkie elementy zasilane są ze wspólnego zasilacza należy przewidzieć wystarczającą moc zasilacza i pojemność akumulatora dla wszystkich elementów systemu. W poniższej tabeli przedstawiono pobór mocy dla typowych elementów systemu Element Napięcie zasilania Pobór prądu Maksymalny pobór mocy Rygiel prosty 12 V DC 0,30 0,60 A 7,2 W Rygiel rewersyjny 12 V DC 0,30 0,60 A 7,2 W Zwora elektromagnetyczna SECUR 12 V DC 0,30 0,40A 4,8 W Zwora elektromagnetyczna DIAX 12 V DC 0,40 0,60A 7,2 W Zamek trzpieniowy 12 V DC 0,35 0,45 A 5,4 W Kontroler K301 12 V DC 0,15 0,30 A 3,6 W Kontroler K301-IP 12 V DC 0,15 0,30 A 3,6 W Czytnik zbliżeniowy stand. 12 V DC 0,10 0,30 A 3,6 W Czytnik dalekiego zasięgu 12 V DC 0,40 1,00 A 12 W Moc zasilacza należy tak dobrać aby nie pracował on na większym poziomie obciążenia niż 80-90% przy stosowaniu elementów prostych ( pobierają prąd tylko w momencie otwarcia) i 70-80% przy stosowaniu elementów rewersyjnych (pobierają prąd ciągle). Standardowo przyjmuje się zapotrzebowanie na poziomie 1,5A na przejście Należy pamiętać o zastosowaniu przewodów zasilających o odpowiednim przekroju żyły. Dla prądów do wielkości 2-3A można przyjąć przybliżone założenie, że przekrój żyły musi wynosić przynajmniej 1 mm2 na każdy 10 A prądu przesyłanego. Przy długich połączeniach, rzędu kilkudziesięciu metrów, należy stosować przewody o większym przekroju aby zminimalizować spadek napięcia na rezystancji przewodu. strona 13
(1) Użycie wspólnego zasilacza dla rygla prostego (rygiel jest zablokowany kiedy brak jest napięcia sterującego) (2) Użycie wspólnego zasilacza dla rygla rewersyjnego/zwory (rygiel jest odblokowany kiedy brak jest napięcia sterującego) strona 14
2.3.4.3 Używanie osobnych zasilaczy dla rygla i kontrolera Jeżeli napięcie znamionowe rygla różni się od napięcia zasilania kontrolera należy użyć osobnych zasilaczy do zasilania tych elementów. (1) Użycie osobnych zasilaczy dla rygla prostego (rygiel jest zablokowany kiedy brak jest napięcia sterującego) (2) Użycie osobnych zasilaczy dla rygla rewersyjnego/zwory (rygiel jest odblokowany kiedy brak jest napięcia sterującego) strona 15
2.3.4.4 Zabezpieczenie rygli/zwór elektromagnetycznych W celu zabezpieczenia rygli/zwór elektromagnetycznych przed uszkodzeniem w momencie przełączania napięcia sterującego należy podłączyć diodę zabezpieczającą bezpośrednio na zaciskach rygla/zwory. Rygiel / zwora Lock+ LockDioda podłączona w kierunku zaporowym 2.3.4.5 Podłączenie czytników kart zbliżeniowych Parametry czytników obsługiwanych przez kontroler K301 wejście formatu Wiegand poziom niski: -0,7V...+0,7V; Ioutmax = 8mA poziom wysoki: +4,0V; Ioutmax = 0mA wejścia LED i BUZ w czytnikach można wykorzystać do sygnalizacji otwarcia drzwi. W tym celu należy je podłączyć zgodnie z poniższym schematem (aktywacja przez zwarcie do masy) UWAGA: odległość między czytnikami w każdej płaszczyźnie musi być większa niż 50cm. Jeżeli nie ma możliwości odsunięcia czytników na taką odległość należy zastosować przekładki metalowe przy zastosowaniu czytnika na powierzchni metalowej jego zasięg zmniejszy się o ok. 5cm strona 16
2.3.4.6 Podłączenie przycisku otwarcia drzwi Parametry wejścia przycisku otwarcia drzwi: styk przekaźnika lub sygnał OC poziom niski lub przekaźnik rozwarty: -0,7V...+0,7V; Ioutmax = 8mA poziom wysoki lub przekaźnik rozwarty: +4,0V; Ioutmax = 0mA aktywacja podaniem masy na HD P rzycisk ręcznego otwarcia drzwi HD 11 12 2.3.4.7 Podłączenie czujnika otwarcia drzwi styk kontaktronu lub sygnał OC poziom niski lub przekaźnik rozwarty: -0,7V...+0,7V; Ioutmax = 8mA poziom wysoki lub przekaźnik rozwarty: +4,0V; Ioutmax = 0mA wybór typu czujnika NO lub NC dokonuje się z poziomu programu zarządzającego aktywacja (NO, NC) konfigurowana w programie Kontaktronowy czujnik otwarcia drzwi D.S. 11 10 2.3.4.8 Podłączenie czujnika sabotażu / czujnika podczerwieni (w opracowaniu) Parametry wejścia czujnika sabotażu / podczerwieni: styk przekaźnika lub sygnał OC poziom niski ub przekaźnik rozwarty: -0,7V...+0,7V; Ioutmax = 8mA poziom wysoki lub przekaźnik rozwarty: +4,0V; Ioutmax = 0mA strona 17
aktywacja (NO, NC) konfigurowana w programie Czujnik sabotażu 8 IR 9 Czujnik podczerwieni 8 IR 9 2.3.4.9 Podłączenie sygnalizatora alarmowego Parametry pracy przekaźnika wyjścia alarmowego: typ styku NO/NC rezystancja styków < 1 Ohm maksymalne obciążenie DC 24V/2A maksymalne obciążenie AC 75V/3A +12V Sygnalizator NO 2 2 1 NC 2 P WR+ 28 27 COM 2 12Vdc strona 18
Przekaźnik alarmowy zostanie wyzwolony w następujących sytuacjach: Ustawienia w programie Przyczyna Efekt w urządzeniu Zdarzenie w programie Czujnik otwarcia drzwi - aktywny Drzwi otwarte bez poprawnej autoryzacji Wyzwolenie przekaźnika alarmowego, alarm dźwiękowy w kontrolerze oraz sygnalizacja czerwoną diodą do czasu zamknięcia drzwi (ale na minimalny czas ustawiany w programie parametr Czas wysterowania przekaźnika alarmowego ) włamanie Czujnik otwarcia drzwi - aktywny Po poprawnej autoryzacji drzwi nie zostały zamknięte po czasie ustawianym w programie parametr Maksymalny czas otwarcia drzwi Wyzwolenie przekaźnika alarmowego, alarm dźwiękowy w kontrolerze oraz sygnalizacja czerwoną diodą do czasu zamknięcia drzwi (ale na minimalny czas ustawiany w programie parametr Czas wysterowania przekaźnika alarmowego ) za długo otwarte drzwi 2.3.4.10 Podłączenie styku informacyjnego wyłącznika ewakuacyjnego / zdalnego sterowania przejściem Parametry wejścia info z wyłącznika ewakuacyjnego / zdalnego sterowania przejściem: styk przekaźnika lub sygnał OC poziom niski ub przekaźnik rozwarty: -0,7V...+0,7V; Ioutmax = 8mA poziom wysoki lub przekaźnik rozwarty: +4,0V; Ioutmax = 0mA Styki pomocnicze wyłącznika ewakuacyjnego 8 MDIN 7 Użycie tego przycisku powoduje otwarcie przejścia na czas jego użycia. W programie PControl.NET generowane jest zdarzenie Zdalne sterowanie. strona 19
2.3.5 Dobór okablowania Na etapie projektowania systemu należy odpowiednio dobrać przekroje żył oraz typ kabli biorąc pod uwagę: długotrwałą obciążalność przewodu spadki napięć odległości pomiędzy urządzeniami poziom zakłóceń uszkodzenia mechaniczne W tabeli poniżej znajdują się sugerowane typy kabli oraz minimalne przekroje żył dla różnych rodzajów połączeń. Połączenie Minimalny przekrój żyły [mm2] Sugerowany typ kabla Komunikacja LAN 0,5 FTP KAT.5E 4x2x0,5 Komunikacja RS485 0,5 FTP KAT.5E 2x0,5 (wykorzystana 1 para) Zasilacz Kontroler 0,75 UMY 2x0,75 Zasilacz Zwora elektromagnetyczna 0,75 UMY 2x0,75 0,5 FTP KAT.5E 4x2x0,5 0,75 UMY 3x0,75 Kontroler Przycisk otwarcia drzwi Kontroler Czujnik otwarcia drzwi Kontroler Sygnalizator alarmu Zasilanie 230V AC UWAGA: Przy prowadzeniu kabli w miejscach gdzie mogą występować duże zakłócenia należy bezwzględnie zastosować kable ekranowane FTP (ekran należy podłączyć do uziemienia). strona 20
2.4 Instrukcja instalacji kontrolera K301 2.4.1 Środowisko pracy Proszę rozpoznaj środowisko pracy przed instalacja i podłączeniem kontrolera K308. Aby zachować długi okres bezawaryjnej pracy kontrolera należy zachować kilka podstawowych zasad dotyczących środowiska pracy: chroń urządzenie przed bezpośrednim działaniem promieni słonecznych chroń urządzenie przed wysoką temperatura i wysoka wilgotnością chroń urządzenie przed działaniem rozpylonej soli, kwasów i agresywnych gazów jeżeli nie możesz zachować powyższych warunków zainstaluj kontroler w obudowie ochronnej 2.4.2 Instalacja mechaniczna kontrolera Obudowa kontrolera K301 została tak zaprojektowana aby maksymalnie ułatwić jej montaż w miejscu przeznaczenia. Przed wyborem miejsca na instalacje kontrolera należy przewidzieć łatwość dostępu do niego w przypadku prac serwisowych i naprawczych. Schemat montażu kontrolera K301 A B płyta PCB : A= 122 mm, B= 105 mm obudowa z zasilaczem 3A: A= 290 mm, B= 186 mm strona 21
Kolejność postępowania przy montażu kontrolera 1) Zamontuj płytę PCB w obudowie ochronnej. 2) Zdejmij drzwi obudowy dla ułatwienia montażu 3) Wyznacz miejsca na ścianie i wywierć otworu na wkręty montażowe 4) Wywierć otwory na doprowadzenie kabli zasilających i komunikacyjnych 5) Przykręć obudowę ochronną kontrolera do ściany 6) Podłącz kable zasilające, komunikacyjne i peryferyjne z odpowiednimi złączkami śrubowymi 7) Zamontuj drzwi obudowy ochronnej i zamknij obudowę. strona 22
3. Konfiguracje pracy kontrolerów K301 Objaśnienia do schematów czytnik kart z interfejsem Wiegand 26 buforowany zasilacz 12V DC rygiel prosty C rygiel prosty z czujnikiem otwarcia R rygiel rewersyjny lub zwora czujnik otwarcia drzwi sygnalizator alarmowy przycisk wyjścia wyłącznik ewakuacyjny gałka drzwi klamka drzwi Zasilacz 12V DC strona 23
3.1 Przejścia jednostronnie chronione Funkcja KD: Przejście jednostronnie chronione wersja 1S-10 Poziom bezpieczeństwa: Podwyższony poziom bezpieczeństwa. Konstrukcja przejścia: Element blokujący: Wejście - gałka, Wyjście klamka rygiel prosty Strefa chroniona Strefa niechroniona Zasilacz 12V DC K301 C Czytnik wejściowy strona 24
Funkcja KD: Przejście jednostronnie chronione wersja 1S-11 Poziom bezpieczeństwa: Konstrukcja przejścia: Element blokujący: Podwyższony poziom bezpieczeństwa. Wejście - gałka, Wyjście gałka rygiel rewersyjny lub zwora Strefa chroniona Strefa niechroniona Zasilacz 12V DC K301 R Czytnik wejściowy strona 25
3.2 Przejścia dwustronnie chronione Funkcja KD: Przejście dwustronnie chronione wersja 2S-10 Poziom bezpieczeństwa: Konstrukcja przejścia: Element blokujący: Podwyższony poziom bezpieczeństwa. Wejście - gałka, Wyjście gałka rygiel rewersyjny lub zwora Strefa chroniona Strefa niechroniona Zasilacz 12V DC K301 Czytnik wyjściowy R Czytnik wejściowy strona 26