CENTRUM DORADZTWA ROLNICZEGO W BRWINOWIE Praca zbiorowa pod redakcją Pawła Pruszka PORADNIK PROW Przepisy ochrony środowiska, normatywy i wskaźniki funkcjonujące w produkcji rolniczej Wydanie I Publikacja sfinansowana ze środków PROW Działanie 8 Pomoc Techniczna, w ramach projektu Zmierz się z PROW-em Kampania promocyjna dotycząca możliwości i sposobów pozyskiwania pomocy w ramach Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich.
CENTRUM DORADZTWA ROLNICZEGO w Brwinowie 05-840 Brwinów ul. Pszczelińska 99 Adres internetowy: www.cdr.gov.pl Adres e-mail: sekretariat@cdr.gov.pl Autorzy: Normatywy: Hanna Litwinow - produkcja zwierzęca Marek Krysztoforski - produkcja roślinna Aleksander Muzalewski - mechanizacja rolnictwa Dariusz Pomykała - produkcja zwierzęca Barbara Sazońska - warzywnictwo Tomasz Stachowicz - trwałe użytki zielone Włodzimierz Stachura - sadownictwo Recenzenci: Agnieszka Stępowska Krzysztof Zmarlicki Krzysztof Jończyk Jacek Wojciech Walczak Przepisy ochrony środowiska: Iwona Kajdan-Zysnarska Danuta Nowak Paweł Pruszek Opracowanie redakcyjne: Redakcja merytoryczna: Krzysztof Mościcki Redakcja językowa: Zofia Bujnowska i Alicja Matusz Redakcja techniczna: Małgorzata Ramatowska Skład komputerowy i projekt okładki: Marek Przekop Copyright by Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie ISBN 83-88082-81-7 Wydanie I, Brwinów 2006 Druk: Drukarnia JANTAR ul. Gen. Kutrzeby 44a; 05-082 Stare Babice Nakład 2500 egz.
Spis treści Słowo wstępne... 11 Część I. Przepisy ochrony środowiska związane z produkcją rolną... 13 1. Wprowadzenie... 13 2. Podstawowe akty prawne... 13 2.1. Gospodarowanie zasobami wodnymi... 14 2.2. Ochrona gleb... 19 2.3. Gospodarka nawozami... 20 2.4. Ochrona powietrza... 29 2.5. Postępowanie ze środkami ochrony roślin... 31 2.6. Gospodarka odpadami... 35 2.7. Utrzymywanie czystości i porządku w gospodarstwach i gminach... 39 2.8. Ochrona środowiska przed hałasem... 40 2.9. Opłaty i kary za korzystanie ze środowiska... 42 3. Wymagania Zwykłej Dobrej Praktyki Rolniczej... 45 Część II. Wybrane normatywy produkcji rolniczej... 49 1. Gleba, nawozy (informacje ogólne)... 49 1.1. Współczynniki reprodukcji i degradacji materii organicznej gleby (wg Eicha i Kundlera)... 49 1.2. Przykłady bilansowania materii organicznej w płodozmianie... 49 1.3. Przykład obliczenia kosztu składników w nawozach mineralnych (ceny 2005)... 49 1.4. Kompleksy przydatności rolniczej gleb dla terenów nizinnych... 50 1.5. Przeciętne plony 4 zbóż na poszczególnych kompleksach glebowych... 51 1.6. Minimalne parametry zbóż w zakupie interwencyjnym... 51 1.7. Charakterystyka głównych nawozów mineralnych... 52 1.8. Zawartość składników mineralnych w świeżej masie nawozów naturalnych i organicznych... 54 1.9. Wykorzystanie składników z nawozów naturalnych i mineralnych w I roku w %... 54 1.10. Charakterystyka nawozów wapniowych... 55 1.11. Charakterystyka nawozów wapniowo-magnezowych... 55 1.12. Ilość CaO potrzebna do neutralizacji zakwaszającego działania nawozów azotowych... 55 1.13. Optymalne dawki nawozów wapniowych zalecane w Polsce w t CaO na 1 ha... 55 2. Główne rośliny uprawne... 56 2.1. Podstawowe dane agrotechniki zbóż... 56 2.2. Podstawowe dane agrotechniki roślin okopowych... 57 2.3. Podstawowe dane agrotechniki upraw przemysłowych... 58 2.4. Podstawowe dane agrotechniki roślin motylkowych... 59 2.5. Podstawowe dane agrotechniki roślin międzyplonowych... 60 2.6. Podstawowe dane agrotechniczne upraw energetycznych... 60 2.7. Wartość opałowa i inne parametry surowców energetycznych... 61 2.8. Uzysk etanolu z różnych surowców... 61 3. Wybrane normy w ekologicznym systemie produkcji... 63 3
Spis treści 3.1. Jednostki Certyfikujące w Rolnictwie Ekologicznym w Polsce w 2006 r. upoważnione na podst. art. 4 ust. 3 ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o rolnictwie ekologicznym (Dz. U. Nr 93, poz. 898)... 63 3.2. Wartość przedplonowa różnych roślin dla zbóż... 64 3.3. Przykładowe płodozmiany dla gospodarstw ekologicznych... 64 3.4. Wykaz środków ochrony roślin zakwalifikowanych do stosowania w rolnictwie ekologicznym w Polsce ( stan prawny na maj 2006)... 65 3.5. Wykaz zakwalifikowanych do stosowania nawozów i środków poprawiających właściwości gleby w rolnictwie ekologicznym... 66 3.6. Choroby i szkodniki zbóż, których nasilenie zależy od zmianowania... 69 3.7. Sucha masa resztek pożniwnych (wg Kvech, Malickiego)... 70 3.8. Oddziaływanie różnych form nawozów organicznych i resztek pożniwnych na właściwości gleby... 70 3.9. Ilość azotu w resztkach pożniwnych różnych roślin motylkowych... 71 4. Trwałe użytki zielone... 72 4.1. Identyfikacja biotypów trwałych użytków zielonych... 72 4.2. Optymalny skład runi - udział traw, motylkowych i ziół w %... 74 4.3. Udział poszczególnych grup roślin w mieszankach w %... 74 4.4. Grupy i rodzaje użytków zielonych wg typologicznego ich podziału... 75 4.5. Siedliska, ich potencjał produkcyjny, możliwa obsada zwierząt oraz rodzaj wypasu... 75 4.6. Roczne dawki azotu w kg czystego składnika na 1 ha łąk i pastwisk zależnie od rodzaju gleby, siedliska i wysokości plonu... 76 4.7. Roczne dawki fosforu w kg czystego składnika na 1 ha łąk i pastwisk zależnie od rodzaju gleby, siedliska i wysokości plonu... 76 4.8. Roczne dawki potasu w kg czystego składnika na 1 ha łąk i pastwisk zależnie od rodzaju gleby, siedliska i wysokości plonu... 76 4.9. Wpływ nawożenia na skład botaniczny runi łąkowej (udział roślin w %)... 77 4.10. Wpływ różnych dawek kompostu na plony siana uzyskiwane z łąki torfowej... 77 4.11. Plon siana z łąki matowanej różnymi okrywami w t z 1 ha... 77 4.12. Plony zielonek z łąk górskich zasilanych różnymi nawozami... 77 4.13. Wpływ koszarzenia na plon siana... 78 4.14. Nawożenie plantacji nasiennych traw w kg czystego składnika na 1 ha... 78 4.15. Mieszanki na trwałe użytki zielone, normy wysiewu nasion... 79 4.16. Mieszanki do podsiewu trwałych użytków zielonych... 80 4.17. Przykłady mieszanek traw i motylkowych do wysiewu na przemienne użytki... 81 4.18. Wysiew i zbiór nasion na plantacjach nasiennych traw... 82 4.19. Wysiew i zbiór nasion na plantacjach nasiennych roślin motylkowych drobnonasiennych... 82 4.20. Zmiany zawartości składników pokarmowych w trawach pierwszego pokosu w zależności od fazy rozwoju... 82 4.21. Preferencje w pobieraniu roślin z runi przez różne grupy zwierząt... 83 4.22. Plonowanie wybranych gatunków traw i ich udział w plonie ogólnym... 83 4.23. Plony siana z łąki trwałej w pierwszym roku użytkowania (czarna ziemia właściwa)... 83 4.24. Plony siana w zależności od częstotliwości koszenia w t z 1 ha (średnie z 3 lat)... 84 4
Spis treści 4.25. Rozkład plonów siana w t z 1 ha traw i roślin motylkowych wysianych w czystym siewie w pierwszym roku użytkowania... 84 4.26. Wydajność pastwisk w zależności od rodzaju wypasu... 85 4.27. Optymalny termin koszenia łąk (I pokos) w zależności od cech biologicznych przeważających w runi gatunków traw... 85 4.28. Struktura plonu zielonki na pastwisku w okresie wegetacji... 85 4.29. Starty suchej masy w stosunku do zawartości początkowej... 86 4.30. Straty zachodzące podczas suszenia siana w %... 86 4.31. Ubytki naturalne podczas przechowywania siana... 86 4.32. Ubytki naturalne przy składowaniu siana - w % wagowych... 87 4.33. Orientacyjna masa 1 m 3 siana w kg... 87 4.34. Straty przy różnych sposobach suszenia i kiszenia masy zielonej... 87 4.35. Nakłady pracy na 1 ha użytków zielonych... 87 5. Warzywnictwo... 88 5.1. Wybrane zagadnienia agrotechniki niektórych gatunków warzyw uprawianych z siewu... 89 5.2. Wybrane zagadnienia agrotechniki niektórych gatunków warzyw uprawianych z rozsady... 89 5.3. Wybrane zagadnienia agrotechniki warzyw pod osłonami... 90 5.4. Agrotechnika wybranych gatunków warzyw wieloletnich... 91 5.5. Wymagania pokarmowe roślin warzywnych w uprawie polowej... 92 5.6. Dawki i terminy stosowania nawozów organicznych pod różne gatunki roślin warzywnych w uprawie polowej... 92 5.7. Główne choroby i szkodniki warzyw oraz najczęściej stosowana liczba oprysków... 93 5.8. Optymalne warunki przechowywania warzyw... 94 5.9. Uprawa boczniaka ostrygowatego pełny cykl uprawy... 95 5.10. Nakłady siły roboczej na 100 m 2 uprawy pieczarki cykl uprawowy 2 miesiące... 96 5.11. Zalecane podstawowe parametry pieczarkarni o powierzchni uprawowej 1005-1040 m 2... 96 6. Rośliny sadownicze... 97 6.1. Podkładki dla jabłoni... 97 6.2. Rozstawa i liczba drzew jabłoni na 1 ha w zależności od siły wzrostu i odmiany... 97 6.3. Nawożenie mineralne intensywnych sadów jabłoniowych (dawki maksymalne)... 97 6.4. Nakłady siły roboczej i ciągnikowej na założenie 1 ha sadu jabłoniowego... 97 6.5. Nakłady pracy na 1 ha sadu jabłoniowego rocznie... 98 6.6. Przeciętne plony w owocujących sadach jabłoniowych... 98 6.7. Podkładki dla grusz... 98 6.8. Rozstawa i liczba drzew gruszy na 1 ha w zależności od siły wzrostu i odmiany... 98 6.9. Nawożenie mineralne intensywnych sadów gruszowych... 99 6.10. Nakłady siły roboczej i ciągnikowej na założenie 1 ha sadu gruszowego... 99 6.11. Nakłady siły roboczej i pociągowej na1 ha sadu gruszowego na rok... 99 6.12. Przeciętne plonowanie owocujących sadów gruszowych... 100 6.13. Rozstawa drzew śliwy oraz ich liczba na 1 ha... 100 6.14. Nawożenie mineralne intensywnych sadów śliwowych... 100 5
Spis treści 6 6.15. Nakłady siły roboczej i pociągowej na założenie 1 ha sadu śliwowego... 100 6.16. Nakłady siły roboczej i pociągowej na 1 ha sadu śliwowego na rok... 100 6.17. Przeciętne plony owocujących sadów śliwowych... 101 6.18. Wytrzymałość na mróz najpopularniejszych odmian wiśni... 101 6.19. Podkładki dla wiśni... 101 6.20. Rozstawa i liczba drzew wiśni na 1 ha... 101 6.21. Nawożenie mineralne intensywnych sadów wiśniowych... 102 6.22. Nakłady siły roboczej i pociągowej na założenie 1 ha sadu wiśniowego... 102 6.23. Nakłady siły roboczej i pociągowej na 1 ha sadu wiśniowego na rok... 102 6.24. Przeciętne plony owocujących sadów wiśniowych... 102 6.25. Podkładki dla czereśni... 103 6.26. Rozstawa i liczba drzew czereśni na 1 ha... 103 6.27. Nawożenie mineralne sadów czereśniowych... 103 6.28. Nakłady siły roboczej i pociągowej na założenie 1 ha sadu czereśniowego... 103 6.29. Nakłady siły roboczej i pociągowej na 1 ha sadu czereśniowego na rok... 103 6.30. Przeciętne plony owocujących sadów czereśniowych... 104 6.31. Podkładki dla brzoskwini... 104 6.32. Typowe rozstawy i liczba drzew brzoskwiń i nektaryn na 1 ha... 104 6.33. Nawożenie mineralne sadów brzoskwiniowych i nektarynowych... 104 6.34. Nakłady siły roboczej i pociągowej na założenie 1 ha sadu brzoskwiniowego lub nektarynowego (1000 drzew na 1 ha)... 104 6.35. Nakłady siły roboczej i pociągowej na 1 ha sadu brzoskwiniowego lub nektarynowego na rok... 105 6.36. Przeciętne plony owocujących sadów brzoskwiniowych i nektarynowych (1000 drzew na 1 ha)... 105 6.37. Rozstawy i liczba sadzonek malin na 1 ha... 105 6.38. Nawożenie mineralne intensywnych plantacji malin... 105 6.39. Nakłady siły roboczej i pociągowej na założenie 1 ha plantacji malin... 105 6.40. Nakłady siły roboczej i pociągowej na 1 ha plantacji malin na rok... 106 6.41. Przeciętne plony owocujących plantacji malin... 106 6.42. Nawożenie mineralne jagodników (porzeczka, agrest)... 106 6.43. Typowe rozstawy i obsada krzewów agrestu... 106 6.44. Nakłady siły roboczej i pociągowej na 1 ha plantacji agrestu... 106 6.45. Przeciętne plony agrestu... 107 6.46. Typowa rozstawa i obsada krzewów na plantacjach porzeczki... 107 6.47. Nakłady siły roboczej i pociągowej na 1 ha plantacji porzeczki czarnej, czerwonej i białej... 107 6.48. Przeciętne plony z 1 ha plantacji porzeczki... 107 6.49. Typowe rozstawy i liczba krzewów na 1 ha plantacji borówki wysokiej... 107 6.50. Nawożenie mineralne borówki wysokiej... 108 6.51. Nakłady siły roboczej i pociągowej na 1 ha plantacji borówki wysokiej... 108 6.52. Przeciętne plony borówki wysokiej... 108 6.53. Typowa rozstawa i obsada roślin truskawki na 1 ha oraz niezbędna powierzchnia matecznika... 108
Spis treści 6.54. Nawożenie mineralne i organiczne truskawki... 108 6.55. Nakłady siły roboczej i pociągowej na założenie 1 ha plantacji truskawki... 108 6.56. Nakłady siły roboczej i pociągowej na 1 ha owocującej plantacji truskawki... 109 6.57. Przeciętne plony truskawek... 109 6.58. Typowa rozstawa krzewów na plantacjach leszczyny... 109 6.59. Nakłady siły roboczej i pociągowej na 1 ha plantacji leszczyny rocznie... 109 6.60. Przeciętne plony leszczyny... 109 6.61. Wzrost i plonowanie aronii... 110 6.62. Charakterystyka podstawowych parametrów różnych typów przechowalni owoców... 110 6.63. Wymiary i pojemność podstawowych opakowań na owoce... 110 7. Rośliny ozdobne... 111 7.1. Charakterystyka ważniejszych gatunków jednorocznych roślin ozdobnych uprawianych z siewu wprost do gruntu... 111 7.2. Charakterystyka ważniejszych gatunków jednorocznych uprawianych z rozsady... 112 7.3. Charakterystyka dwuletnich roślin ozdobnych... 113 7.4. Chakterystyka materiału siewnego niektórych drzew i krzewów... 114 7.5. Norma wysiewu na 1m 2 powierzchni siewnej ( inspekt)... 118 8. Zioła... 119 8.1. Rośliny uprawiane z bezpośredniego siewu nasion i z rozsady... 119 8.2. Rośliny uprawiane z bezpośredniego siewu nasion w polu... 123 8.3. Rośliny uprawiane w gruncie rozmnażane wegetatywnie... 125 8.4. Nawożenie obornikiem roślin zielarskich... 126 8.5. Terminy zbioru surowców zielarskich... 126 8.6. Dane dotyczące pozyskiwania ziół... 127 9. Pszczoły... 130 9.1. Wydajność pracy przy pozyskiwaniu niektórych produktów pasiecznych... 130 9.2. Wydajność pracy w pasiekach różnej wielkości... 130 9.3. Wyniki zastosowania gospodarki wędrownej... 130 9.4. Zawiązywanie owoców przez rośliny entomofilne przy obecności i przy braku owadów zapylających (wg różnych autorów)... 130 9.5. Średnie zużycie miodu i pyłku przez jedną rodzinę pszczelą w ciągu roku w kg... 131 9.6. Normy obsady pszczołami upraw entomofilnych w celu dobrego zapylenia... 131 9.7. Normy zaopatrzenia rodziny pszczelej w zapasy zimowe (cukier w kg)... 131 9.8. Zestawienie podstawowego sprzętu potrzebnego w racjonalnie prowadzonej pasiece... 131 9.9. Wydajność miodowa niektórych gatunków roślin w warunkach Polski... 133 10. Produkcja zwierzęca... 134 10.1. Orientacyjna zawartość azotu w odchodach różnych zwierząt (w nawozach naturalnych)... 134 10.2. Współczynniki przeliczeniowe na DJP... 136 10.3. Podstawowe pojęcia związane z obrotem stada. Najczęściej spotykane grupy wiekowe lub użytkowe podstawowych zwierząt gospodarskich... 136 10.4. Przykład rocznego obrotu stada bydła... 138 10.5. Przykład obrotu stada świń... 138 10.6. Przykładowy obrót stada drobiu... 139 7
Spis treści 10.7. Przykładowy obrót stada kóz... 139 10.8. Przybliżone: wiek, masa ciasła i wymiary bydła dużych ras mlecznych... 140 10.9. Orientacyjna wysokość w kłębie niektórych ras koni ( klacze/ogiery)... 140 10.10. Pomieszczenia - minimalne powierzchnie dla bydła... 140 10.11. Pomieszczenia - minimalne powierzchnie dla jeleni i danieli... 141 10.12. Pomieszczenia - minimalne powierzchnie dla koni... 141 10.13. Pomieszczenia - minimalne powierzchnie dla owiec i kóz... 141 10.14. Pomieszczenia - minimalne powierzchnie dla świń... 142 10.15. Pomieszczenia - minimalne warunki utrzymania mięsożernych zwierząt futerkowych. 142 10.16. Pomieszczenia - minimalne warunki utrzymania roślinożernych zwierząt futerkowych 143 10.17. Pomieszczenia - minimalne powierzchnie dla gospodarstw utrzymujących powyżej 350 szt. kur mięsnych... 144 10.18. Pomieszczenia - minimalne powierzchnie dla drobiu przy klatkowym systemie utrzymania... 145 10.19. Pomieszczenia - minimalne powierzchnie dla drobiu przy bezklatkowym systemie utrzymania... 146 10.20. Pomieszczenia - minimalne powierzchnie dla ptaków utrzymywanych w systemie otwartym... 148 10.21. Zalecane parametry oświetlenia w pomieszczeniach inwentarskich... 148 10.22. Bydło - główne rasy użytkowane w Polsce... 149 10.23. Bydło - orientacyjne parametry zootechniczne warunkujące reprodukcję stada... 149 10.24. Bydło - przeciętna masa ciała... 149 10.25. Bydło - powszechnie stosowane żywienie cieląt do 3 miesięca życia, dawki pokarmowe oraz zapotrzebowanie na pasze... 150 10.26. Bydło - przykładowe dzienne dawki pokarmowe dla jałówek hodowlanych... 150 10.27. Bydło - przykładowe dawki podstawowe dla krów mlecznych... 151 10.28. Bydło - przykładowe dawki pokarmowe dla krów mlecznych (masa ciała ok. 600 kg)... 152 10.29. Bydło - przykładowe dzienne dawki pokarmowe (lub mix TMR ) wg Instytutu Zootechniki Kraków (masa krów 600-650 kg)... 152 10.30. Bydło - Skład (%) przykładowych mieszanek treściwych... 152 10.31. Bydło - przykłady opartych na kiszonce z kukurydzy dawek pokarmowych dla intensywnie opasanych buhajków... 153 10.32. Bydło - orientacyjne zużycie pasz (kg) w okresie opasu wg dawek podanych w tabeli powyżej... 153 10.33. Bydło - przykładowa dzienna dawka pokarmowa dla buhajków... 153 10.34. Bydło - zapotrzebowanie na paszę na cały okres opasu (150-450kg) przy założeniu przyrostu dziennego minimum 1000 g... 154 10.35. Świnie - główne rasy przydatne do krzyżowania towarowego... 154 10.36. Świnie - parametry produkcyjne... 154 10.37. Świnie - niektóre cechy ras utrzymywanych w Polsce (stada pod kontrolą użytkowości)... 155 10.38. Świnie - ocena użytkowości stada loch... 156 10.39. Świnie - kalendarz prośności loch... 156 8
Spis treści 10.40. Świnie - klasyfikacja tusz wieprzowych w Polsce uwzględniająca standardy jakościowe UE... 157 10.41. Świnie - orientacyjna wydajność rzeźna i straty ubojowe... 157 10.42. Świnie - orientacyjne zapotrzebowanie na energię, białko i aminokwasy na 1 szt. w okresie żywienia... 157 10.43. Świnie - orientacyjne zapotrzebowanie na pasze pełnoporcjowe dla młodzieży hodowlanej oraz knura (kg w okresie żywienia)... 158 10.44. Świnie - orientacyjne zapotrzebowanie na pasze pełnoporcjowe dla lochy w 1 cyklu produkcyjnym oraz zapotrzebowanie roczne (2,2 mioty w ciągu roku, wysoka wartość pasz) w kg na 1 szt.... 158 10.45. Świnie - orientacyjne zapotrzebowanie na pasze pełnoporcjowe dla lochy w 1 cyklu produkcyjnym oraz zapotrzebowanie roczne (2 mioty w ciągu roku, średnia wartość pasz) w kg na 1 szt.... 158 10.46. Świnie - orientacyjne dzienne dawki pokarmowe na bazie pasz gospodarskich dla loch oraz zapotrzebowanie łączne w kg na 1 szt. na 0,5 roku... 159 10.47. Świnie - długość tuczu świń... 159 10.48. Świnie - orientacyjne zapotrzebowanie na pasze pełnoporcjowe na 1 tuczoną sztukę (w kg na okres żywienia)... 159 10.49. Konie - wskaźniki biodynamiczne głównych grup rasowych w Polsce i parametry pokroju... 160 10.50. Konie - orientacyjne parametry zootechniczne... 160 10.51. Maksymalne dzienne dawki różnych pasz dla koni o masie ciała 500-600 kg... 160 10.52. Konie - zapotrzebowanie na składniki pokarmowe koni użytkowanych w rekreacji... 161 10.53. Konie - przykładowa dawka pokarmowa dla konia użytkowanego w reakcji (700 kg masy ciała)... 161 10.54. Jelenie - kalendarz fermy... 161 10.55. Jelenie - orientacyjne parametry zootechniczne wpływające na produkcję jeleni i danieli... 162 10.56. Owce - ogólna klasyfikacja ras i typów użytkowych... 162 10.57. Owce - podstawowe pojęcia związane z chowem... 163 10.58. Owce - główne parametry rozrodu i organizacji stada... 163 10.59. Owce - orientacyjna masa ciała niektórych ras... 163 10.60. Owce - wydajność wełnista i mleczna... 164 10.61. Owce - tucz jagniąt rzeźnych... 164 10.62. Kozy - charakterystyka ważniejszych ras... 164 10.63. Kozy - orientacyjne parametry zootechniczne... 165 10.64. Kozy - masa ciała ( kg) koźląt rasy białej uszlachetnionej w różnych okresach wiekowych... 165 10.65. Kozy - orientacyjne zapotrzebowanie na różne rodzaje paszy dla jednej kozy o masie ciała 50 kg i wydajności mleka 800 kg na rok... 165 10.66. Kozy - dawki pokarmowe dla dorosłych kóz o wydajności dziennej 2 kg mleka lub w drugim miesiącu zasuszania... 166 10.67. Kozy - dawki pokarmowe dla młodzieży w wieku 29-40 tygodni... 166 10.68. Kozy - dzienne dawki pokarmowe dla kozłów... 166 10.69. Drób - główne kierunki użytkowania oraz niektóre rasy i rody użytkowane w Polsce... 167 9
Spis treści 10.70. Drób - orientacyjna masa ciała oraz okresy tuczu drobiu rzeźnego w kg... 168 10.71. Drób - orientacyjne parametry rozrodu drobiu i produkcji jaj... 169 10.72. Zwierzęta futerkowe - najpopularniejsze rasy i odmiany oraz główne kierunki użytkowania... 170 10.73. Zwierzęta futerkowe - średnie parametry technologiczne chowu i hodowli niektórych gatunków mięsożernych... 170 10.74. Zwierzęta futerkowe - średnie parametry technologiczne chowu i hodowli niektórych gatunków roślinożernych... 171 10.75. Zwierzęta futerkowe - orientacyjna masa ciała w różnym wieku (w gramach)... 172 10.76. Ryby - gęstość obsady karpia w zależności od kategorii stawów... 173 10.77. Ryby - masa jednostkowa karpi w kolejnych stadiach rozwojowych... 173 10.78. Ryby - najczęściej stosowane pasze w chowie karpia... 173 10.79. Ryby - parametry wód przydatnych do hodowli pstrąga... 173 10.80. Ryby - przeżywalność pstrągów tęczowych z tarła wiosennego i jesiennego... 174 10.81. Ryby - dawki pokarmowe starteru (S), paszy narybkowej (N) i paszy tuczonej (T) w % masy obsady... 174 10.82. Ryby - dawki paszy mokrej zalecane w żywieniu pstrągów tęczowych w % masy obsady... 174 10.83. Ryby - zalecane dobowe dawki paszy podczas tuczu towarowego suma afrykańskiego w % masy obsady... 175 10.84. Ryby - parametry wód przydatnych do hodowli suma afrykańskiego... 175 11. Wskaźniki eksploatacyjno - ekonomiczne maszyn i ciągników rolniczych... 177 11.1. Założenia przyjęte do obliczeń i podstawowe definicje... 177 11.2. Wskazówki metodyczne do obliczania kosztów eksploatacji maszyn... 178 11.3. Przykład obliczania jednostkowych kosztów eksploatacji... 180 11.4. Wskaźniki eksploatacyjno-ekonomiczne do obliczania jednostkowych kosztów pracy maszyn i ciągników rolniczych... 180 11.5. Graniczne wykorzystanie maszyn rolniczych... 183 11.6. Wykorzystanie graniczne a terminowość i jakość usług... 185 11.7. Arkusze kalkulacyjne... 187 11.8. Jak korzystać z tabel jednostkowych kosztów eksploatacji ciągników i maszyn rolniczych?... 187 11.9. Jednostkowe koszty eksploatacji wybranych ciągników i środków transportowych... 188 11.10. Jednostkowe koszty eksploatacji wybranych maszyn i narzędzi agregatowanych z ciągnikami oraz maszyn samojezdnych... 194 10
Słowo wstępne Słowo wstępne Przekazujemy do szerokiego wykorzystania praktyczne opracowanie dla wszystkich zainteresowanych działaniami Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2004-2006. Celem PROW jest wsparcie rozwoju obszarów wiejskich zgodnie z założeniami europejskiego modelu rolnictwa. Szczególne znaczenie w tym modelu przypisuje się wykorzystaniu licznych i specyficznych funkcji obszarów wiejskich, takich jak ochrona środowiska naturalnego czy ochrona tradycyjnego krajobrazu i kulturowego dziedzictwa wsi. Działania PROW skoncentrowane są wokół dwu grup zagadnień priorytetowych, odzwierciedlających główne cele programu. Priorytet 1. Poprawa konkurencyjności gospodarstw poprzez następujące działania: renty strukturalne, wsparcie gospodarstw niskotowarowych, wspieranie grup producentów rolnych. Priorytet 2. Zrównoważony rozwój obszarów wiejskich poprzez: wsparcie dla obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania, wspieranie przedsięwzięć rolnośrodowiskowych i wpływających na poprawę dobrostanu zwierząt, dostosowanie gospodarstw do standardów UE, zalesianie gruntów rolnych. Zaletą wymienionych działań PROW jest to, że ich realizacja nie wymaga zaangażowania własnych środków finansowych rolników. Nie oznacza to jednak bezwarunkowego rozdawnictwa środków publicznych. Udział rolników w poszczególnych działaniach wiąże się z przyjęciem na siebie dobrowolnych zobowiązań w zakresie gospodarowania posiadanymi zasobami. Świadome gospodarowanie zasobami rolniczymi wymaga znajomości zasad i przepisów z zakresu ochrony środowiska naturalnego. Opracowanie niniejsze przygotowane zostało przez zespół autorów. W części I zebrano aktualnie obowiązujące przepisy prawa ochrony środowiska odnoszące się wprost do działalności rolniczej oraz wymagania zwykłej dobrej praktyki rolniczej. Mówiąc najkrócej ta część opracowania, wyjaśnia zasady gospodarczego wykorzystywania środowiska przyrodniczego i wskazuje jednocześnie zakres zobowiązań, które są specyficznym wkładem własnym rolników w realizację części działań PROW. Uzyskiwane z tytułu realizacji tych zoobowiązań płatności są rekompensatą za dodatkowy wysiłek lub utracone korzyści. Zarówno z punktu widzenia rolników, jak i instytucji odpowiedzialnych za wdrażanie programu ważne jest, aby przygotowanie wniosków o podjęciu poszczególnych działań opierało się na jednolitych dla całego kraju normach i wskaźnikach, obiektywizujących zakres podejmowanych zobowiązań. Temu celowi służy druga część opracowania, zawierająca normatywy produkcyjne z zakresu: produkcji roślinnej (wraz z wybranymi informacjami o ekologicznych metodach produkcji), gospodarowania na trwałych użytkach zielonych, uprawy warzyw, roślin sadowniczych i ozdobnych, ziół oraz pszczelarstwa, produkcji zwierzęcej, a także parametry techniczno-eksploatacyjne maszyn i urządzeń rolniczych. Mamy nadzieję, że taki układ treści okaże się wystarczająco przejrzysty i ułatwi korzystanie z podręcznika. Nad przygotowaniem tej publikacji pracowało wiele osób. Cenny jest też udział pracowników nauki rolniczej, którzy podjęli się roli recenzentów treści merytorycznej podręcznika. Tej trudnej funkcji nie ograniczali oni do formułowania opinii, ale dzielili się z zespołem autorskim wynikami własnego dorobku naukowego, co w znaczący sposób wpłynęło na jakość całego opracowania. 11
12
Część I. Przepisy ochrony środowiska związane z produkcją rolną CZĘŚĆ I. PRZEPISY OCHRONY ŚRODOWISKA ZWIĄZANE Z PRODUKCJĄ ROLNĄ 1. WPROWADZENIE Rozwój rolnictwa to nie tylko wzrost ekonomiczny i rozwój technologiczny, lecz również troska o dobry stan środowiska, zachowanie jego walorów przyrodniczych i krajobrazowych. Rolnicy podejmujący działalność produkcyjną są zobligowani przez prawo obowiązujące w danym kraju do szczególnej ochrony wspólnego dobra, jakim jest środowisko naturalne. Gospodarstwo rolne w polskim prawodawstwie traktowane jest jako przedsiębiorstwo produkcyjne stanowiące część ekosystemu, z którym jest nierozerwalnie związane. Gospodarstwo, w dążeniu do osiągnięcia celu produkcyjno-ekonomicznego i społecznego, powinno nadawać swoim działaniom charakter proekologiczny. Chodzi o to, aby korzystanie z zasobów środowiska nie naruszało jego równowagi. Na problematykę ochrony środowiska szczególny nacisk kładzie Unia Europejska, gdzie z mocy prawa wprowadzono pojęcie Zwykłej Dobrej Praktyki Rolniczej (ZDPR). Na podstawie ustaleń Dyrektywy Azotanowej (91/676/EWG) każde państwo członkowskie ma ustanowić zasady ZDPR. Obejmują ono wybrane podstawowe standardy gospodarowania, do których racjonalnie działający rolnik powinien się dostosować. Standardy te już stały się warunkiem korzystania z niektórych instrumentów pomocowych dla rolnictwa, np. w projektowaniu rozwoju obszarów wiejskich (PROW) działanie nr 3 Wspieranie działalności rolniczej na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW) i Działanie nr 4 Wsparcie przedsięwzięć rolnośrodowiskowych. Wymogi ZDPR dotyczą przede wszystkim: prawidłowego gospodarowania nawozami, ochrony wód i gleb, zachowania cennych siedlisk i gatunków występujących na obszarach rolnych, ochrony walorów krajobrazu. W tym rozdziale prezentujemy obowiązujące w Polsce najważniejsze przepisy związane z ochroną środowiska i dotyczące rolniczej działalności produkcyjnej, a na koniec także wymogi związane ze Zwykłą Dobrą Praktyką Rolniczą, wraz z opisem czynności kontrolnych w gospodarstwie. 2. PODSTAWOWE AKTY PRAWNE Ogólne zasady ochrony środowiska oraz warunki korzystania z jego zasobów reguluje ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska. (Dz. U. z 2001 r. Nr 62, poz. 627, z późn. zm.). Ustawa precyzuje między innymi definicję podmiotu korzystającego ze środowiska. Jest nim przedsiębiorca, w rozumieniu ustawy Prawo działalności gospodarczej, oraz osoba prowadząca działalność wytwórczą w rolnictwie w zakresie upraw rolnych, chowu lub hodowli zwierząt, ogrodnictwa, warzywnictwa. Ustawa określa też: zasady ustalania:warunków ochrony zasobów środowiska, warunków wprowadzania substancji lub energii do środowiska oraz kosztów korzystania ze środowiska; zasady udostępniania informacji o środowisku i jego ochronie; udział społeczeństwa w postępowaniu w sprawach związanych z ochroną środowiska; obowiązki organów administracji; odpowiedzialność i sankcje. 13
Część I. Przepisy ochrony środowiska związane z produkcją rolną Tabela 1. Akty prawne dotyczące poszczególnych dziedzin ochrony środowiska Lp. Dziedziny ochrony Akt prawny 1 ochrona wód 2 ochrona gruntów rolnych i leśnych (ochrona gleb) 3 gospodarka nawozowa 4 ochrona powietrza 5 ochrona roślin 6 gospodarka odpadami 7 ochrona zwierząt gospodarskich i domowych 8 ochrona obszarów i obiektów o wartościach przyrodniczych, krajobrazu, zwierząt i roślin zagrożonych wyginięciem oraz drzew, krzewów i zieleni 9 porządek i czystość w gospodarstwie 10 ochrona przed hałasem Ustawa Prawo Wodne z 18 lipca 2001 r. (Dz.U. z 2001 r., Nr 115, poz. 1229, z późn. zm.) Ustawa o ochronie gruntów rolnych i leśnych z 3 lutego 1995 r. (Dz. U. z 1995 r. Nr 16, poz. 78, z późn. zm.) Ustawa o nawozach i nawożeniu z dnia 26 lipca 2000 r. (Dz.U. z 2000 r. Nr 89, poz. 99) Ustawa z 27 kwietnia 2001 r Prawo ochrony środowiska (Dz.U. z 2001 r. Nr 62, poz. 627, art. 85) Ustawa o ochronie roślin uprawnych z dnia 12 lipca 1995 r. (Dz.U. z 2002 r. Nr 171, poz. 1398, z późn. zm.) Ustawa o odpadach z 27 kwietnia 2001 r. (Dz.U. z 2001 r. Nr 62, poz. 628, z późn. zm.) Ustawa o ochronie zwierząt z 21 sierpnia 1997 r. (Dz. U. z 1997 r. Nr 111, poz. 724, z późn. zm.) Ustawa o ochronie przyrody z dnia 16 października 1991 r. (tekst jednolity Dz.U. z 2001 r. Nr 99, poz. 1079, z późn. zm.) Ustawa o utrzymaniu czystości i porządku w gminach z 13 września 1996 r. (Dz. U. z 1996 r. Nr 132, poz. 622, z późn. zm.) Rozporządzenie Ministra Środowiska z 29 lipca 2004 r. w sprawie dopuszczalnych poziomów hałasu w środowisku (Dz.U. z 2004 r. Nr 178, poz 1841) 2.1. GOSPODAROWANIE ZASOBAMI WODNYMI Warunki korzystania z wód Korzystanie z wód oznacza używanie ich na potrzeby ludności oraz gospodarki, przy czym nie może ono powodować pogorszenia stanu wód oraz ekosystemów od nich zależnych. Korzystanie zwykłe to korzystanie z wody stanowiącej własność właściciela gruntu oraz z wody podziemnej na jego gruncie, jeśli pobór wody nie przekracza 5 m 3 na dobę (nie wymaga się wówczas pozwolenia wodnoprawnego) w celu zaspokojenia potrzeb własnych i gospodarstwa domowego czy indywidualnego gospodarstwa rolnego. Nie dotyczy to działań, na które potrzebne są osobne pozwolenia, związane z: nawadnianiem gruntów lub upraw wodą podziemną za pomocą deszczowni, poborem wody powierzchniowej lub podziemnej w ilości większej niż 5m 3 na dobę, korzystaniem z wód na potrzeby działalności gospodarczej, rolniczym wykorzystaniem ścieków lub wprowadzaniem do wód lub do ziemi oczyszczonych ścieków, jeżeli ich łączna ilość jest większa 5 m 3 na dobę, wykonywaniem urządzeń wodnych. Korzystanie szczególne z wód ma miejsce wtedy, gdy pobór wody (powierzchniowej lub podziemnej) jest większy niż 5 m 3 na dobę. Gospodarstwo posiadające własne ujęcie wody powierzchniowej lub podziemnej, gdzie pobór 14
Część I. Przepisy ochrony środowiska związane z produkcją rolną wody przekracza 5 m 3 na dobę lub głębokość ujęcia wody przekracza 30 m musi uzyskać pozwolenie wodnoprawne. Pozwolenie wodnoprawne to decyzja administracyjna wydawana na podstawie kodeksu postępowania administracyjnego na czas określony, na wniosek zainteresowanego korzystaniem z wód lub urządzeń wodnych. Właściwym organem do wydawania pozwoleń wodnoprawnych jest wojewoda, a w przypadku małych i średnich gospodarstw rolnych starosta. W pozwoleniu wodnoprawnym ustala się cel, zakres i warunki korzystania z wód oraz obowiązki niezbędne ze względu na ochronę zasobów środowiska, interesów ludności i gospodarki, a w szczególności: ilość pobieranej lub odprowadzanej wody, sposób i zakres prowadzenia pomiarów ilości i jakości pobieranej wody, prowadzenie okresowych pomiarów wydajności i poziomu zwierciadła wody w studni. Do wniosku o udzielenie pozwolenia wodnoprawnego należy dołączyć operat wodnoprawny. Ustawa z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne (Dz. U. z 2005 r. Nr 239, poz. 2019 art. 31-37 i art. 122-141) określa wymogi, jakie powinien spełniać operat wodnoprawny i dokumenty, jakie powinien zawierać. Rolnicze wykorzystanie ścieków i osadów ściekowych Przez rolnicze wykorzystanie ścieków rozumie się wykorzystanie ich do nawadniania oraz nawożenia użytków rolnych oraz stawów rybnych (chów lub hodowla ryb). Ścieki te nie mogą stanowić zagrożenia dla jakości wód podziemnych i powierzchniowych, wynikającego z zawartości substancji szczególnie szkodliwych. Rolnicze wykorzystanie jest możliwe wtedy, gdy wskaźnik BZT 5 ścieków dopływających jest redukowany co najmniej o 20%, a zawartość zawiesin ogólnych co najmniej o 50% i odpowiadają one określonym warunkom sanitarnym oraz nie są przekroczone najwyższe dopuszczalne wskaźniki zanieczyszczeń. Reguluje to rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 8 lipca 2004 r. w sprawie warunków, jakie należy spełnić przy wprowadzaniu ścieków do wód lub do ziemi, oraz w sprawie substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego (Dz. U. z 2004 r. Nr 168, poz. 1763). Spełnienie powyższych wymagań oceniane jest na podstawie badań mikrobiologicznych i parazytologicznych ścieków oraz badań stanu i składu ścieków przeznaczonych do rolniczego wykorzystania. Badania takie muszą być wykonywane co najmniej raz na dwa miesiące. Ponadto raz na rok muszą być wykonane badania na zawartość metali ciężkich w glebach, na których ścieki są stosowane. Roczne i sezonowe dawki ścieków wykorzystywanych rolniczo nie mogą przekroczyć zapotrzebowania roślin na azot, potas oraz wodę, nie mogą też utrudniać przebiegu procesów samooczyszczania się gleby, dlatego ustalając dawki ścieków powinno się uwzględniać: potrzeby pokarmowe roślin, zasobność gleby w składniki pokarmowe, dawki składników, zwłaszcza azotu, wprowadzanych do gleby w nawozach naturalnych i organicznych, 15
Część I. Przepisy ochrony środowiska związane z produkcją rolną stan i sposób zagospodarowania gruntów i system płodozmianu. Rolnik wykorzystujący ścieki do nawożenia gruntów powinien się upewnić, czy jednostka je oferująca posiada pozwolenie wodnoprawne oraz aktualne wyniki badań składu tych ścieków. Stosowanie ścieków musi być bezwzględnie oparte na planie nawożenia ściekami, uwzględniającym termin zastosowania ścieków, ich przeznaczenie i sposób stosowania, powierzchnię, wysokość dawki oraz ilość składników wniesionych do gleby ze ściekami, na podstawie wyników analizy gleby. Wstępny Plan nawożenia powinna opracować jednostka oferująca ścieki i dostarczyć jego kopię rolnikowi, który z kolei ma obowiązek uwzglednienia dawek ścieków w planie nawożenia, jaki sporządza sam. Rolnik powinien posiadać (w razie kontroli gospodarstwa przez Inspekcję Ochrony Środowiska): plan nawożenia ściekami, kopię pozwolenia wodnoprawnego od jednostki oferującej ścieki, wyniki analizy gleby (podstawowej i na zawartość metali ciężkich). Stosowanie ścieków wiąże się z koniecznością zachowania określonych przepisami odległosci między gruntami, na których ścieki się stosuje a różnymi obiektami (patrz tabela poniżej). Tabela 2. Odległość gruntów, na których stosuje sie ścieki od różnych obiektów Lp. Obiekty Minimalna odległość (m) 1. 2. 3. 4. 5. Obiekty przeznaczone na pobyt ludzi; przy rozprowadzaniu ścieków: Drogi publiczne i linie kolejowe; przy rozprowadzaniu ścieków Linia brzegu wód płynących; przy spadku terenu Zbiorniki wodne, stawy rybne nie przewidziane do zasilania ściekami oraz linia brzegu jezior; przy spadku terenu Studnia stanowiąca źródło zaopatrzenia w wodę do spożycia grawitacyjnie 100 za pomocą deszczowni 200 grawitacyjnie 20 za pomocą deszczowni 70 do 2 %; 30 od 2 do 10 %; 50 ponad 10 %. 70 do 2 %; 50 od 2 do 10 %; 80 ponad 10 %. 100 indywidualne 250 zbiorowe 250 Zabrania się rolniczego wykorzystania ścieków (zgodnie z ustawą Prawo wodne): na gruntach zamarzniętych do głębokości 30 cm lub przykrytych śniegiem, na gruntach wykorzystywanych do uprawy roślin przeznaczonych do spożycia w stanie surowym, na gruntach, gdzie zwierciadło wód podziemnych znajduje się płycej niż 1,5 m od powierzchni ziemi lub od dna rowu rozprowadzającego ścieki, na obszarach o spadku terenu większym niż 10 % dla gruntów ornych oraz większym niż 20 % dla łąk, pastwisk i plantacji drzew leśnych. Komunalne osady ściekowe to osady pochodzące z oczyszczalni ścieków, powstające w komorach fermentacyjnych oraz innych instalacjach służących do oczyszczania ścieków komunalnych 16
Część I. Przepisy ochrony środowiska związane z produkcją rolną oraz innych ścieków o składzie zbliżonym do składu ścieków komunalnych. Ścieki komunalne mogą one znaleźć zastosowanie po uprzedniej odpowiedniej obróbce, która obniży ich podatność na procesy zagniwania i zmniejszy lub wyeliminuje zagrożenie dla środowiska czy zdrowia ludzi. Komunalne osady ściekowe można wykorzystywać w rolnictwie do rekultywacji gruntów przeznaczonych na cele rolnicze i pod wszystkie uprawy rolnicze z wyjątkiem łąk, pastwisk oraz roślin warzywnych i jagodowych przeznaczonych do bezpośredniego spożycia przez ludzi. Stosuje się je w postaci płynnej lub ziemistej. W postaci płynnej osady wprowadza się do gleby przez iniekcję (wstrzykiwanie) lub natryskiwanie, także w formie hydroobsiewu. W postaci ziemistej rozprowadza się je równomiernie na powierzchni gleby i zaraz z nią miesza. Zgodnie z art. 43 ustawy o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (Dz. U. z 2001 r. Nr 62, poz. 628, z późn. zm.) komunalne osady ściekowe mogą być przekazywane właścicielowi, dzierżawcy lub innej osobie władającej nieruchomością, na której mają być stosowane, wyłącznie przez wytwórcę tych osadów. Przed stosowaniem powinny być one poddane badaniom przez wytwórcę komunalnych osadów ściekowych. Wytwórca komunalnych osadów ściekowych jest obowiązany do przekazywania właścicielowi, dzierżawcy lub innej osobie władającej nieruchomością, na której te osady mają być stosowane, wyników badań oraz informacji o dawkach tego osadu, które można stosować na poszczególnych gruntach. Każdy wytwórca przekazywanych osadów jest odpowiedzialny za ich skład. Opracowanie wstępnego planu nawożenia osadem, oraz dostarczenie wyników badań osadu i gleby zapewnia rolnikowi wytwórca osadów ściekowych. Stosowanie komunalnych osadów ściekowych nie może powodować pogorszenia jakości gleb oraz wód powierzchniowych i podziemnych. Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie komunalnych osadów ściekowych z 1 sierpnia 2001 r. (Dz. U. z 2002 r. Nr 134, poz. 1140) określa warunki, jakie muszą być spełnione przy wykorzystywaniu osadów, a także dawki, zakres i częstotliwość badań komunalnych osadów ściekowych oraz gruntów, na których osady te mają być stosowane. Komunalne osady ściekowe muszą spełniać określone normy sanitarne, a zawartość w nich metali ciężkich nie może przekraczać wartości określonych w ustawie. Dawki komunalnych osadów ściekowych stosowanych w rolnictwie ustala się dla każdej partii osadu osobno. Zależą one od rodzaju i sposobu użytkowania gruntu, jakości komunalnego osadu ściekowego oraz zapotrzebowania roślin na fosfor i azot Tabela 3. Dopuszczalne dawki komunalnych osadów ściekowych Lp. 1. Rolnictwo 2. Wykorzystanie Rekultywacja gruntów na cele rolne Dawka w tonach suchej masy na 1 ha do 10 dawka w ciągu 5 lat 200 zależnie od zawartości materii organicznej w gruncie (do 3%) Uwagi zabieg jednorazowy lub dwukrotny zabieg jednorazowy z jednorazowym lub wielokrotnym wprowadzaniem osadu 17
Część I. Przepisy ochrony środowiska związane z produkcją rolną 3. Uprawa roślin przeznaczonych do produkcji kompostu do 250 dawka na pierwsze 3 lata do 10 dawka w dalszych latach zabiegi wielokrotne zabiegi wielokrotne 4. Uprawa roślin nie przeznaczonych do spożycia i produkcji pasz do 250 dawka na pierwsze 3 lata do 10 dawka w dalszych latach zabiegi wielokrotne zabiegi wielokrotne Wykorzystanie komunalnych osadów ściekowych wiąże się z opracowaniem planu nawożenia uwzględniającego: termin zastosowania osadów, przeznaczenie (np. nazwa uprawy), dawkę i ilość składników wniesionych z osadem do gleby (zarówno metali ciężkich, jak i innych pierwiastków, np. fosforu, azotu) oraz wykonaniem analiy składu osadu i analiy gleby. Opracowanie planu nawożenia osadem oraz dostarczenie rolnikowi wyników badań osadu i gleby jest obowiązkiem wytwórcy osadów ściekowych. Dlatego w przypadku kontroli gospodarstwa przez inspektora ochrony środowiska rolnik, dzierżawca lub inna osoba dysponująca nieruchomością powinna posiadać: opracowany plan nawożenia osadem, wyniki analiz składu osadu ściekowego, wyniki analiz gleby. Analiza składu osadu ściekowego powinna obejmować następujące oznaczenia: odczyn osadu (ph), zawartość suchej masy i materii organicznej wyrażonych w % s. m., zawartość azotu i fosforu ogólnego oraz wapnia i magnezu wyrażonych w % s. m., zawartość metali ciężkich w mg na 1 kg s. m., obecność bakterii chorobotwórczych z rodzaju Salmonella w 100 g osadu, liczbę żywych jaj pasożytów jelitowych Ascaris sp., Trichuris sp. i Toxocara sp. w 1 kg s.m. Analiza gleby w rolnictwie, z pól, na których stosuje się komunalne osady ściekowe, wykonuje się raz na rok, na krótko przed zastosowaniem osadu. Obejmują one następujące oznaczenia: odczyn gleby (ph) nie powinien być mniejszy niż 5,6, zawartość metali ciężkich: Pb, Cd, Hg, Ni, Zn, Cu i Cr - w mg na 1 kg s.m., zawartość fosforu przyswajalnego - w mg P 2 O 5 na 100 g gleby. Ustawa o odpadach wyznacza również obszary, na których obowiązuje zakaz stosowania osadów ściekowych: na glebach wykazujących większe od dopuszczalnych zawartości metali ciężkich; na gruntach o dużej przepuszczalności (piaski luźne i słabo gliniaste oraz piaski gliniaste lekkie), jeżeli poziom wód gruntowych jest na głębokości mniejszej niż 1,5 m od powierzchni gruntu; na gruntach rolnych o nachyleniu większym niż 10 %; na użytkach zielonych; na rośliny przeznaczone do bezpośredniego spożycia przez ludzi; na gruntach, na których rosną warzywa i rośliny sadownicze, z wyjątkiem drzew owocowych; 18
Część I. Przepisy ochrony środowiska związane z produkcją rolną na gruntach wykorzystywanych do upraw pod osłonami; na terenach położonych w odległości mniejszej niż 100 m od ujęcia wody, domu mieszkalnego lub zakładu produkcji żywności; w pasie gruntu o szerokości 50 m bezpośrednio przylegającym do brzegów jezior i cieków; na terenach zalewowych, czasowo podtapianych i bagiennych; na wewnętrznych terenach ochrony pośredniej stref ochronnych ujęć wody; na obszarach parków narodowych, rezerwatów przyrody; na terenach objętych innymi formami ochrony przyrody (tj. parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, obszary Natura 2000, pomniki przyrody, użytki ekologiczne, zespoły przyrodniczokrajobrazowe), jeśli osady zostały wytworzone poza tymi terenami. 2.2 OCHRONA GLEB Zgodnie z art. 15, ust. 1 ustawy z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych (Dz. U. z 1995 r. Nr 16, poz. 78, z późn. zm.) właściciel gruntów stanowiących użytki rolne oraz gruntów zrekultywowanych na cele rolne jest obowiązany do przeciwdziałania degradacji gleb, w tym szczególnie erozji i ruchom masowym ziemi. Rolnik ma obowiązek utrzymywania urządzeń przeciwerozyjnych w sprawności technicznej. W wyniku procesów erozji wodnej i wietrznej oraz pogorszenia właściwości powietrzno-wodnych gleby następuje jej degradacja fizyczna. Ochrona gleb przed erozją wodną zależy w dużej mierze od położenia pola, rodzaju okrywy roślinnej i sposobu uprawy roli. Dlatego na gruntach podatnych na erozję należy stosować specjalne zabiegi przeciwerozyjne: grunty na stokach o nachyleniu powyżej 20% powinny być trwale zadarnione lub zalesione; drogi spływu wód opadowych należy zadarnić, a trawę kosić przynajmniej dwa razy w okresie wegetacji; głęboszowanie, polegające na wykonywaniu głębokich nacięć w glebie i spulchnianiu podglebia, zwiększa pojemność wodną gleby i ułatwia wsiąkanie wody do głębszych jej warstw. Erozję można w znacznym stopniu ograniczyć, stosując płodozmiany przeciwerozyjne, w których skład powinny wchodzić rośliny motylkowe i ich mieszanki z trawami oraz rośliny ozime, a wśród nich szczególnie zalecane są rzepak, żyto i pszenżyto, które tworzą zwartą okrywę już w okresie jesiennym, tzw. zielone pola. Po wcześnie zebranym przedplonie, po którym następuje roślina jara, należy przewidzieć uprawę poplonów ścierniskowych lub ozimych, które będą osłaniały glebę. Nieobsiane powierzchnie gleb ornych zaleca się przykrywać na okres jesienno-zimowy słomą, łętami lub liśćmi. Stopień zagrożenia gleb przez erozję wietrzną zależy od ukształtowania powierzchni, wilgotności gleby, kierunku i szybkości wiatru, obecności i rodzaju okrywy roślinnej. Aby zminimalizować erozję wietrzną należy: zakładać i pielęgnować pasy zadrzewień śródpolnych; stale utrzymywać glebę pod okrywą roślinną; przykrywać na okres wczesnej wiosny materiałami mulczującymi powierzchnie gleb przeznaczone 19
Część I. Przepisy ochrony środowiska związane z produkcją rolną pod rośliny późno siane lub sadzone (ziemniak, kukurydza); stosować uprawę bezorkową na glebach i terenach szczególnie zagrożonych. Poza działaniami zapobiegającymi erozji, dla normalnego wzrostu i rozwoju roślin niezbędne jest zapewnienie właściwych stosunków powietrzno-wodnych na użytkach rolnych poprzez utrzymywanie w stanie sprawności rowów melioracyjnych. Jeśli rolnik należy do spółki wodnej to do niej należy obowiązek utrzymania rowów melioracyjnych w stanie sprawności. Na gruntach ornych nienarażonych na erozję podstawowym zabiegiem uprawowym jest orka, która powinna być wykonywana przy optymalnym uwilgotnieniu gleby i w kolejnych latach na nieco inną głębokość. Pogłębianie orki powinno być stopniowe i tylko na glebach, które wykazują optymalny odczyn i właściwą zawartość materii organicznej. Nie zaleca się stosowania tego zabiegu na glebach bardzo lekkich i lekkich, o małej zawartości substancji organicznej. Degradację chemiczną gleb powodują szkodliwe substancje chemiczne, do których należą m.in.: metale ciężkie, pozostałości chemicznych doglebowo stosowanych środków ochrony roślin. Stosując środki ochrony roślin, należy unikać wolno rozkładających się, mało selektywnych oraz takich, które muszą być stosowane w dużych dawkach. Z degradacją chemiczną związany jest odczyn gleby (ph), który wywiera wpływ na wzrost, rozwój i plonowanie roślin. Gleby kwaśne tracą próchnicę, która w kwaśnym środowisku ulega mineralizacji. Proces ten sprzyja erozji. Gleby użytków rolnych powinny wykazywać wartość ph w granicach od 5 do 7. Wartość ph poniżej 4,5 sygnalizuje niebezpieczeństwo degradacji gleby, a wartość powyżej 7 świadczy o jej alkalizacji, która także może powodować ujemne skutki dla gleby i roślin. Do odkwaszania gleb zaleca się wapnowanie tylko nawozami wapniowymi i wapniowo-magnezowymi dopuszczonymi do obrotu i stosowania w rolnictwie. Nawozy te powinny być stosowane po żniwach (najlepiej) i wymieszane z glebą. Dopuszcza się stosowanie tych nawozów na przedwiośniu, na glebę powierzchniowo zamarzniętą, nie podtopioną. Na trwałych użytkach zielonych wapnowanie należy przeprowadzać jesienią. Nie należy nawozów wapniowych stosować na odłogi czy użytki ekologiczne, zwłaszcza położone w strefach ochronnych wód. Nawozy nie mogą się znaleźć w bezpośrednim kontakcie z nawozami naturalnymi, ponieważ w wyniku reakcji chemicznych zachodzą straty amoniaku zanieczyszczającego powietrze i powodującego zakwaszenie gleb. 2.3. GOSPODARKA NAWOZAMI Rodzaje nawozów W myśl art. 2 pkt 1 ustawy z dnia 2 kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy o nawozach i nawożeniu (Dz. U. z 2004 r. Nr 91, poz. 876) nawozy to produkty przeznaczone do dostarczania roślinom składników pokarmowych lub zwiększania żyzności gleb albo zwiększania żyzności stawów rybnych. W wymienionej ustawie wyróżnia się następujące rodzaje nawozów przeznaczonych do rolniczego wykorzystania: nawozy mineralne - nawozy nieorganiczne produkowane w drodze przemian chemicznych lub przerobu surowców mineralnych, w tym wapno nawozowe, także zawierające magnez; 20