OCHRONA I KONSERWACJA HISTORYCZNEJ ARCHITEKTURY MODERNISTYCZNEJ GDYNI

ROBERT HIRSCH OCHRONA I KONSERWACJA HISTORYCZNEJ ARCHITEKTURY MODERNISTYCZNEJ GDYNI ZARYS PROBLEMATYKI GDAŃSK 2016

PRZEWODNICZĄCY KOMITETU REDAKCYJNEGO WYDAWNICTWA POLITECHNIKI GDAŃSKIEJ Janusz T. Cieśliński REDAKTOR PUBLIKACJI NAUKOWYCH Michał Szydłowski REDAKTOR SERII Maria J. Sołtysik RECENZENCI Jadwiga Roguska Katarzyna Rozmarynowska REDAKCJA JĘZYKOWA Agnieszka Frankiewicz PROJEKT OKŁADKI Jolanta Cieślawska Wydano za zgodą Rektora Politechniki Gdańskiej Oferta wydawnicza Politechniki Gdańskiej jest dostępna pod adresem http://www.pg.edu.pl/wydawnictwo/katalog zamówienia prosimy kierować na adres wydaw@pg.gda.pl Utwór nie może być powielany i rozpowszechniany, w jakiejkolwiek formie i w jakikolwiek sposób, bez pisemnej zgody wydawcy Copyright by Wydawnictwo Politechniki Gdańskiej Gdańsk 2016 ISBN 978-83-7348-651-5

SPIS TREŚCI OD AUTORA... 5 Przyczyny powstania książki... 6 Cele opracowania... 7 Zakres monografii... 9 Układ i zawartość książki oraz metoda opracowania... 10 1. CHARAKTERYSTYKA HISTORYCZNEJ ARCHITEKTURY MODERNISTYCZNEJ GDYNI... 13 1.1. Architektura modernistyczna Gdyni w okresie międzywojennym... 13 1.1.1. Początki architektury modernistycznej w Gdyni... 13 1.1.2. Wielki plac budowy... 22 1.2. Skutki II wojny światowej w architekturze modernistycznej Gdyni... 31 1.2.1. Przerwane dzieło... 31 1.2.2. Gdynia niedokończona... 32 1.2.3. Zabudowa w czasie II wojny światowej... 33 1.2.4. Zniszczenia wojenne... 35 1.3. Historyczna architektura modernistyczna Gdyni w pierwszych latach po II wojnie światowej... 38 1.3.1. Odbudowa po II wojnie światowej... 39 1.3.2. Dokańczanie przedwojennych inwestycji... 42 1.3.3. Przekształcenia międzywojennych budynków modernistycznych... 48 1.3.4. Historyczna architektura modernistyczna po II wojnie światowej... 55 1.3.5. Budynki modernistyczne pierwszych lat powojennych nawiązujące do architektury przedwojennej... 59 2. OCHRONA HISTORYCZNEJ ARCHITEKTURY MODERNISTYCZNEJ GDYNI... 67 Wprowadzenie... 67 2.1. Ochrona prawna historycznej architektury modernistycznej Gdyni... 70 2.1.1. Architektura modernistyczna Gdyni w rejestrze zabytków... 71 2.1.2. Ochrona dziedzictwa w planowaniu przestrzennym... 78 2.1.3. Ochrona układu urbanistycznego śródmieścia Gdyni... 83 2.2. Uwagi o zachowaniu wartości niematerialnych... 89 2.3. Wybrane kwestie finansowania konserwacji zabytków w Gdyni... 90 2.4. Ochrona długofalowa przez popularyzację i partycypację społeczną... 93 3. HISTORYCZNA ARCHITEKTURA MODERNISTYCZNA W PRZESTRZENI WSPÓŁCZESNEGO MIASTA... 103 Wprowadzenie... 103 3.1. Zachowanie walorów miasta historycznego na przykładzie śródmieścia Gdyni... 103 3.1.1. Nowa zabudowa w mieście historycznym... 104 3.1.2. Przestrzenie publiczne w mieście historycznym... 105

4 Spis treści 3.1.3. Przestrzenie wewnętrzne kwartałów zabudowy... 107 3.1.4. Zachowanie innych historycznych elementów przestrzeni miasta... 111 3.2. Współczesne przekształcenia historycznej architektury modernistycznej Gdyni... 114 3.2.1. Rozbudowy i modernizacje... 114 3.2.2. Adaptacje... 117 3.2.3. Restauracje i remonty... 119 3.2.4. Wyburzenia... 120 4. WYKOŃCZENIE ELEWACJI BUDYNKÓW MODERNISTYCZNYCH GDYNI... 124 Wprowadzenie... 124 4.1 Projekty i ich realizacje... 125 4.2. Elewacje z okładziną z kamienia naturalnego... 128 4.3. Elewacje z okładziną z płytek... 151 4.4. Elewacje wykończone cegłami ceramicznymi... 171 4.5. Elewacje wykończone cegłami cementowymi... 181 4.6. Elewacje tynkowane... 187 4.7. Detale na elewacjach... 240 5. CHARAKTERYSTYCZNE ELEMENTY ARCHITEKTONICZNE BUDYNKÓW MODERNISTYCZNYCH GDYNI... 243 Wprowadzenie... 243 5.1. Drzwi i bramy... 244 5.2. Okna i inne rodzaje doświetlenia budynków... 256 5.3. Problemy zachowania wykończenia i wyposażenia wnętrz... 268 5.4. Posadzki i ich zachowanie... 272 5.5. Wykończenie ścian wewnętrznych... 296 5.6. Balustrady... 302 5.7. Wyposażenie wnętrz... 306 6. ANEKS. STUDIA PRZYPADKÓW ADAPTACJE BUDYNKÓW MODERNISTYCZNYCH... 320 Wprowadzenie... 320 6.1. Adaptacja hali garażowej w Gdyni-Redłowie... 321 6.2. Adaptacja Dworca Morskiego na Muzeum Emigracji... 325 6.3. Rewaloryzacja dworca kolejowego Gdynia Główna... 336 PODSUMOWANIE... 349 BIBLIOGRAFIA... 352 PLAN 1... 366 PLAN 2... 368

OD AUTORA Architektura modernistyczna w Polsce stała się w ostatnich latach przedmiotem większego zainteresowania specjalistów zajmujących się historią architektury i konserwacją zabytków. Zmienia się także społeczne nastawienie do tej części dziedzictwa kulturowego i rośnie grono miłośników architektury XX w. Wiele wskazuje na to, że modernizm, zwłaszcza w swoim wydaniu z pierwszej połowy XX w., stał się już pełnoprawnym nurtem w historii architektury. W coraz szerszym zakresie, choć nadal nie bez przeszkód, najlepsze dzieła architektury modernistycznej stają się przedmiotem ochrony prawnej. Po okresie degradacji i deformujących przekształceń liczne budynki modernistyczne zaczynają być doceniane i poddawane działaniom, które zapewniają ich zachowanie i przywracają zapomniane piękno. Wiele symptomów tej przemiany obserwujemy także na terenie Gdyni. Wśród wielu miast Polski Gdynia zajmuje miejsce szczególne. Powstanie portu i miasta było efektem intensywnego i relatywnie krótkiego procesu, wynikającego z uwarunkowań międzywojennych. Port i miasto są symbolami dokonań odrodzonej Polski porozbiorowej i całego dwudziestolecia międzywojennego. Symbolika Gdyni jako okna na świat, odpowiednio podbudowana propagandowo, była dowodem aspiracji państwa i fascynacji społeczeństwa morzem i potencjałem jaki się z nim wiązał. Nowoczesna architektura stanowiła demonstrację witalności i woli modernizacji odrodzonego państwa. Nazwa Gdynia to hasło mające znaczenie historyczne i wywołujące określone skojarzenia. Pomimo stosunkowo krótkiej historii Gdyni jako ośrodka portowego jest to miasto historyczne, w którym został utrwalony miniony, szczególny okres w dziejach Polski, nierozerwalnie związany z naszą państwowością. Jest to więc wyjątkowa część naszego dziedzictwa narodowego. Powstanie i szybki rozwój portu i miasta w okresie międzywojennym oraz powojenne zmiany ustrojowe i społeczne znalazły swoje odbicie w urbanistyce, architekturze, a nawet infrastrukturze miasta. W wielu innych historycznych ośrodkach miejskich architektura modernistyczna jest jednym z wielu równorzędnych etapów rozwoju architektury. W przypadku Gdyni pozbawionej wielowiekowych nawarstwień struktury miejskiej architektura modernistyczna stała się znakiem rozpoznawczym miasta i stanowi ważny czynnik identyfikacji. Wiele problemów miast historycznych dotyczy także Gdyni. Miast historycznych, w których zachowane dziedzictwo kulturowe stanowi poważny bagaż, ale może też być jednocześnie kapitałem i potencjałem rozwojowym. Brak wielowiekowej zabudowy oznacza z jednej strony brak wielu problemów, z jakimi borykają się inne miasta historyczne, związanych np. ze starą i zdegradowaną zabudową, z drugiej jednak strony przekłada się na specyficzne walory kulturowe, które nie dla wszystkich są oczywiste, a w dużym stopniu są dopiero stopniowo odkrywane. Tu, jak mało gdzie, międzywojenna historia splata się ze współczesnością, także dzięki mieszkańcom, którzy od początków są silnie związani z miastem. To społeczność Gdyni mieszkańcy, właściciele domów, budowniczowie i architekci przeniosła tradycję przez zawirowania historii okres II wojny światowej oraz czasy PRL przekazując ją kolejnym pokoleniom oraz nowym mieszkańcom. Ta kontynuacja i ciągłość to nieoceniony potencjał miasta. Ochrona i konserwacja zabytków modernistycznych były i są wyrazem chęci utrwalenia dla przyszłych generacji ważnych zjawisk zachodzących w naszej historii w XX w. Wiele

6 Od Autora różnych uwarunkowań sprawia, że ochrona i konserwacja architektury modernistycznej nie tylko w Gdyni stanowią pewne wyzwanie. Architektura ta wciąż nie jest dostatecznie zbadana i odpowiednio doceniona. W Polsce od początku lat 90. XX w. panują nowe realia ustrojowe, a postulowane i preferowane współcześnie kompleksowe podejście do zachowania dziedzictwa w ramach zrównoważonego rozwoju powoduje, że mamy do czynienia z nową sytuacją. Ochrony nie ułatwiają brak uniwersalnych kryteriów i zasad oceny walorów architektury modernistycznej, słabe podstawy teoretyczne współczesnego konserwatorstwa, niedoskonałe narzędzia prawne i powszechne problemy ekonomiczne. W tych warunkach konieczne jest poszukiwanie dodatkowych mniej tradycyjnych metod zachowania dziedzictwa. Prowadzone w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat w Gdyni różnorodne działania związane z architekturą modernistyczną, i uzyskana dzięki nim wiedza oraz efekty konserwatorskie zasługują na szersze przedstawienie. Można się już pokusić o pewne podsumowanie, wysunięcie wniosków i wskazanie perspektyw. Przede wszystkim te właśnie cele przyświecały powstaniu książki, która przedstawia zagadnienia zachowania dziedzictwa na poziomie dużego miasta i samorządu lokalnego, postrzegane z architektonicznego i konserwatorskiego punktu widzenia. Niniejsza książka nie mogłaby powstać bez szerokiej pomocy, wsparcia i zachęty wielu osób, którym w tym miejscu pragnę gorąco podziękować. Dziękuję moim Koleżankom i Kolegom z Urzędu Miasta Gdyni oraz z Wydziału Architektury Politechniki Gdańskiej, a także pracownikom wielu innych instytucji i licznym, życzliwym osobom prywatnym. PRZYCZYNY POWSTANIA KSIĄŻKI Powstanie odrębnego opracowania na temat ochrony i konserwacji modernistycznej architektury Gdyni jest uwarunkowane kilkoma zasadniczymi powodami. Architektura modernistyczna Gdyni była do tej pory przedmiotem różnych badań i tematem publikacji, natomiast problematyki jej ochrony i konserwacji nie przedstawiono w sposób obszerniejszy, a tym bardziej kompleksowy. Kolejność ta jest naturalna, gdyż najpierw miało miejsce stopniowe odkrywanie wartości architektury i ich analizowanie, a dopiero w następstwie wprowadzanie ochrony i podejmowanie konserwacji. Niewiele jest takich miast historycznych, w których architektura modernistyczna stanowi kluczowy element dziedzictwa kulturowego, dodatkowo wykazując bardzo zróżnicowany charakter, co wpływa na dużą różnorodność funkcji i form zabudowy. W Gdyni powstawały budynki portowe i przemysłowe, mieszkalne i usługowe, kuracyjne i wypoczynkowe. Wiele z nich to obiekty niepowtarzalne, spośród polskich miast występujące w takiej różnorodności chyba tylko w Gdyni. Szczególne okoliczności powstawania miasta, czyli budowa od podstaw, także skłaniają do specjalnego potraktowania Gdyni. W architekturze historycznej Gdyni obecna jest nie tylko architektura modernistyczna, ale niewątpliwie to ona stanowi najważniejszą część lokalnego dziedzictwa kulturowego, wzbudzającego zainteresowanie w całym kraju już przed II wojną światową. Architektura modernistyczna ma swoją wyraźną specyfikę i zasługuje na oddzielne i szczegółowe analizy. Cechuje ją wiele charakterystycznych rozwiązań estetycznych, technicznych i materiałowych, co sprawia, że działania konserwatorskie z nimi związane są często odmienne od prac przy zabytkach o bardziej tradycyjnej architekturze. Wybór tematu wynika też z jego aktualności i bieżących potrzeb. Problem ochrony stosunkowo młodych zabytków zarówno w Polsce, jak i na świecie zyskał w ostatnim czasie

Od autora 7 bardzo duże znaczenie ze względu na szybkie tempo przemian przestrzennych. Następujące coraz szybciej przekształcenia środowiska człowieka oddziałują na dziedzictwo kulturowe i czy tego chcemy, czy nie wywierają istotny wpływ na jego zachowanie. Czasy współczesne wiążą się też z kryzysem tradycyjnie rozumianej konserwacji zabytków i potrzebne jest poszukiwanie nowych sposobów ochrony dziedzictwa. Tematyczne skupienie się na Gdyni właśnie tym momencie jest także uzasadnione dużą skalą i różnorodnością podejmowanych działań związanych z dziedzictwem kulturowym. Wieloletnie doświadczenia skłaniają do podsumowania i pozwalają na wyciągnięcie licznych wniosków z podejmowanych inicjatyw związanych z ochroną oraz realizacji obejmujących wiele budynków. Skala miasta jest uzasadniona przyczynami administracyjnymi. Zmiany ustrojowe w Polsce przyniosły wzrost znaczenia samorządów lokalnych i zwiększenie ich roli w zachowaniu dziedzictwa. Ochrona i konserwacja odbywają się obecnie w dużym stopniu na poziomie miasta. Miasto Gdynia wykorzystuje tę możliwość w szerokim zakresie, łącząc dbałość o dziedzictwo kulturowe z naturalnym rozwojem. Niniejsza książka powstała przede wszystkim na podstawie wieloletnich doświadczeń własnych autora, nabytych w ciągu kilkunastu lat pracy na stanowisku Miejskiego Konserwatora Zabytków w Gdyni. W dużej mierze wykorzystano materiał badawczy zebrany podczas realizacji praktycznych działań konserwatorskich prowadzonych na terenie miasta, które w przeważającym stopniu dotyczyły architektury modernistycznej, choć nie tylko. W wielu przedsięwzięciach autor uczestniczył, a z innymi miał możliwość bezpośrednio się zapoznać. Dodać jeszcze należy, że niniejsze opracowanie powstało z perspektywy badawczej architekta i konserwatora zabytków architektury, przy wykorzystaniu metod właściwych dla tej dziedziny. W koniecznym zakresie uwzględniono także uwarunkowania administracyjne, ze szczególnym naciskiem na regulacje istotne dla samorządu lokalnego. Kwestie ochrony i konserwacji zabytków architektury są nierozerwalnie związane ze sprawami budownictwa, w tym z technologią wykonawczą i konserwatorską aspekty te również znalazły należne im miejsce. CELE OPRACOWANIA Cele niniejszego opracowania można określić w kilku wzajemnie zależnych obszarach: historii architektury, ochrony zabytków i działań konserwatorskich związanych z architekturą modernistyczną. Zasadniczym celem jest ukazanie obecnych możliwości ochrony i konserwacji historycznej architektury modernistycznej na szczeblu miasta jako jednostki samorządu terytorialnego. W zakresie historii architektury cele są następujące: Ukazanie zależności i powiązań architektury modernistycznej powstałej przed i po II wojnie światowej, która jest przedmiotem ochrony. W celu znalezienia rozwiązania konieczne stało się rozstrzygnięcie następujących kwestii: w jakim stopniu do 1939 r. zrealizowano zabudowę Gdyni, a szczególnie śródmieścia, i w jakim stopniu po II wojnie światowej kontynuowano oraz modyfikowano przedwojenne koncepcje i rozwiązania, przy przyjęciu tezy, że okres II wojny światowej spowodował przede wszystkim przełom historyczny i polityczny, ale nie do końca architektoniczny.

8 Od Autora Próba oceny specyfiki architektury modernistycznej właśnie w Gdyni. Można postawić wstępną tezę, że budowa miasta tworzyła specyficzne warunki, w związku z tym w zabudowę inwestowano dość oszczędnie; powstawały na ogół skromne domy, o niewysokim (poza wyjątkami) standardzie. Utrwalenie obrazu historycznej architektury modernistycznej w obliczu współczesnych przemian, ze szczególnym uwzględnieniem indywidualnych rozwiązań estetyczno-dekoracyjnych, łatwo ulegających degradacji. W zakresie ochrony zabytków celowe jest zbadanie następujących kwestii: W jaki sposób traktowano po wojnie architekturę międzywojenną w Gdyni Kiedy rozpoczęła się ochrona architektury modernistycznej w Gdyni Czy istnieje ewentualna specyfika ochrony architektury modernistycznej w stosunku do architektury historycznej innych nurtów Określenie docelowego przedmiotu i zakresu ochrony Ukazanie możliwości ochrony zabytków w obecnych warunkach, w tym przedstawienie doświadczeń z Gdyni Sprawdzenie przydatności i wpływu obecnych regulacji prawnych Określenie pożądanych zmian, czyli poszukiwanie warunków optymalnych dla ochrony architektury modernistycznej W zakresie konserwacji zabytków cele obejmują: Wskazanie znaczenia i specyfiki konserwacji architektury modernistycznej, w zakresie istotnym dla utrzymania jej oryginalności i autentyzmu Przedstawienie praktycznych działań konserwatorskich w Gdyni i szersze przekazanie doświadczeń, które mogą być przyczynkiem do stworzenia bazy wiedzy o architekturze modernistycznej w Polsce i do syntezy Ukazanie narzędzi i metod zachowania tożsamości kulturowej i konserwacji dużego zespołu przestrzennego Ukazanie możliwej kompleksowości różnego rodzaju działań Na cele opracowania oraz całą strukturę książki zasadniczy wpływ miało przyjęcie podziału rzeczowego na historię architektury, ochronę architektury modernistycznej i konserwację tej architektury. Podział taki jest przyjmowany w różnych opracowaniach i autor uznał go za przydatny także w niniejszej monografii. Zastosowane terminy, zwłaszcza ochrona oraz konserwacja, wymagają wyjaśnień 1. Ochrona w przyjętym rozumieniu polega na prowadzeniu działań w różnej skali i przy użyciu bardzo zróżnicowanych metod i narzędzi, które tworzą warunki sprzyjające zachowaniu zabytków oraz dziedzictwa. Działania te obejmują nie tylko wprowadzanie bezpośredniej ochrony prawnej, ale także regulacje planistyczne, w tym urbanistyczne, mające istotny wpływ na zachowanie dziedzictwa. Dochodzą do tego m.in. mechanizmy finansowe, różnorodne działania organizacyjne, a ponadto popularyzacja i promocja oraz partycypacja społeczna. Konserwacja natomiast to zespół czynności o charakterze przede wszystkim technicznym, związanych z samą materią i substancją zabytków. Zaliczają się tu działania przygotowawcze i pomocnicze, takie jak analizy i badania, projektowanie, sprawowanie nadzorów itd. Współczesne działania konserwatorskie mają bardzo zróżnicowany charakter i polegają 1 Uzasadnienie celowości podziału na ochronę i konserwację szeroko wyjaśnił Szmygin w książce: Szmygin Bogusław, Kształtowanie koncepcji zabytku i doktryny konserwatorskiej w Polsce w XX wieku, Wyd. Politechniki Lubelskiej, Lublin 2000, s. 280.

Od autora 9 nie tylko na utrwalaniu czy przywracaniu historycznego stanu zabytku. Coraz częściej są elementem kompleksowych procesów, takich jak adaptacje czy modernizacje budynków historycznych, zapewniających ich dalsze, długotrwałe funkcjonowanie dzięki nadaniu niezbędnych, współczesnych walorów. Zapewnienie dalszego trwałego użytkowania zabytków w zgodzie z ich charakterem i przy maksymalnym zachowaniu ich walorów to główne cele współczesnej ochrony i konserwacji zabytków. ZAKRES MONOGRAFII Zakres czasowy Zasadniczy zakres czasowy opracowania wynika z uwarunkowań historycznych, czyli powstawania zabudowy modernistycznej w okresie międzywojennym. Początki architektury modernistycznej w Gdyni przypadły na koniec lat 20. XX w. W latach 30. XX w. nastąpił rozkwit tej architektury, trwający aż do wybuchu II wojny światowej, która przyniosła architektoniczny zastój, a w końcowej fazie destrukcję zabudowy. Po II wojnie światowej nastąpił nowy etap w dziejach architektury modernistycznej, którego koniec trudno jest jednoznacznie określić. Przez kilka lat bezpośrednio po II wojnie światowej widoczne były próby powrotu do rozwiązań sprzed okupacji: nowe budynki projektowali przedwojenni architekci, działalność prowadzili przedwojenni inwestorzy i prywatne firmy budowlane. Ten silny związek zaczął zanikać z końcem lat 40. XX w. wobec utrwalania się nowych uwarunkowań politycznych oraz pojawienia się architektury socrealistycznej, zrywającej z tradycją modernistyczną. Powrót ideałów, a przynajmniej form modernistycznych w architekturze nastąpił w drugiej połowie lat 50. XX w., przejawiając się głównie cechami funkcjonalno-estetycznymi, jednak już w nowej sytuacji politycznej i gospodarczej. Architektura modernistyczna odrodziła się i trwała przez kolejne lata, ale koniec tego okresu nie jest łatwy do ustalenia i zapewne może być odmiennie wyznaczony w zależności od przyjętych kryteriów. Czy mają to być granice wytyczone według przesłanek czasowych, gospodarczych, politycznych czy może stylistycznych? Bardzo silnym przełomem w dziejach Polski były początki politycznej i gospodarczej transformacji kraju w latach 1989 1990, ale można także postawić pytanie, czy budynki wznoszone obecnie, jak np. kamienica Moderna i budynek Transatlantyk (oba przy Placu Kaszubskim), świadomie nawiązujące do międzywojennego modernizmu, powinno się już zaliczać do neomodernizmu. Określenie etapów i ewentualnego końca architektury modernistycznej to ciekawe wyzwanie dla historyka architektury, które jednak nie jest kluczowe dla niniejszego opracowania. Wyznaczone cele sprawiają, że w monografii skoncentrowano się na architekturze okresu międzywojennego oraz pierwszych lat po wojnie. Zwłaszcza architektura okresu międzywojennego została już dobrze zbadana i opracowana, a upływ czasu pozwala mieć do niej dystans badawczy. Sięgnięto także do przykładów z architektury powojennej, aby ukazać relacje pomiędzy architekturą modernistyczną z lat międzywojennych i powojennych. Istnieje całkiem liczna grupa budynków, które należą i do jednego, i do drugiego okresu. W zakresie konserwacji zabytków najwięcej miejsca zajmuje jednak architektura okresu międzywojennego, ze względu na bogactwo rozwiązań dających pole do analiz i porównań. Ponadto architektura lat międzywojennych pozostaje nadal głównym celem działań konserwatorskich.

10 Od Autora Zakres architektoniczny Pojęcie historyczna architektura modernistyczna, może być samo w sobie punktem wyjścia do szerokich rozważań. Zasób może być różny w zależności od przyjętych kryteriów wyboru. Decydować mogą różne cechy tej architektury te czytelne na pierwszy rzut oka, jak forma architektoniczna, w tym zwłaszcza wystrój elewacji, i te mniej widoczne, ale nie mniej istotne, jak rozwiązania konstrukcyjne, funkcjonalne i techniczne. W tej pracy za główny wyznacznik przyjęto formę architektoniczną budynków, czyli cechy, które świadczyły o zamyśle projektanta i inwestora, aby budynek miał nowoczesny wygląd, choć rozwiązanie funkcji i konstrukcji bywało niekiedy bardzo archaiczne. W związku z tym do modernizmu zaliczone zostały budynki powstające w Gdyni od końca lat 20. XX w. odznaczające się architekturą pozbawioną już wyrazistych odniesień i dekoracji historycznych. Jest to oczywiście grupa bardzo niejednorodna. Niektóre spośród tych budowli były całkowicie pozbawione zdobień elewacji, np. pensjonat Różany Gaj i Dom Kuracyjny, inne w tym czasie cechowały się dość bogatym wystrojem elewacji, ale o zmodernizowanej formie, i nowoczesną konstrukcją, np. gmach Urzędu Morskiego i zespół Szkół Morskich na Grabówku. Ta różnorodność nurtów architektonicznych utrzymywała się aż do wybuchu II wojny światowej. Zakres terytorialny Głównym tematem monografii jest architektura Gdyni w obecnym obszarze administracyjnym miasta. W opracowaniu położono nacisk na zespół zabudowy dzielnicy centralnej, czyli śródmieście Gdyni, które zostało ukształtowane w okresie międzywojennym i którego znaczna część podlega ochronie jako zabytkowy układ urbanistyczny, a od 2015 r. jest jednym z Pomników Historii, ustanowionych przez Prezydenta RP. Tu znajduje się największe skupisko budynków modernistycznych w mieście. W koniecznym zakresie wykorzystano także informacje dotyczące zabudowy innych części miasta, takich jak: Kamienna Góra, Grabówek, Działki Leśne, port i inne. W niektórych przypadkach wskazano odniesienia do budynków modernistycznych znajdujących się w innych miastach Polski międzywojennej ze względu na interesujące analogie. UKŁAD I ZAWARTOŚĆ KSIĄŻKI ORAZ METODA OPRACOWANIA Monografia składa się z następujących części: wstępu, pięciu rozdziałów, aneksu oraz podsumowania. We wstępie przedstawiono przyczyny powstania książki, jej cele oraz zakres, a następnie zawartość oraz metodę pracy. W rozdziale pierwszym omówiono charakterystykę zabudowy modernistycznej Gdyni w zakresie niezbędnym i przydatnym w dalszych częściach. Uwzględniono aktualny opublikowany i zbadany stan wiedzy, a także wykorzystano własne badania archiwalne i terenowe, poczynione na użytek tej publikacji. Rozdział drugi dotyczy ochrony architektury modernistycznej z całą różnorodnością działań od prawnych, aż po prospołeczne i popularyzatorskie. Przedstawione zostały początki ochrony architektury modernistycznej w Gdyni, a następnie różne sposoby jej realizowania. Wykorzystano tu doświadczenia własne z działań związanych z wprowadzaniem

Od autora 11 ochrony, np. poprzez wpisy do rejestru, poprzedzone negocjacjami z właścicielami i mieszkańcami, oraz przez ochronę w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego. Istotną rolę odgrywają działania wiążące ochronę z finansowaniem prac przy zabytkach z funduszy miejskich. Oparto się na doświadczeniach Gdyni, w której przy udziale autora opracowano i wdrożono optymalny, w możliwym obecnie zakresie, model dofinansowania. Ważną częścią rozdziału jest opisanie doświadczeń z działań włączających lokalną społeczność do opieki nad zabytkami i z inicjatyw popularyzatorskich podejmowanych przez różne podmioty. Były one pewnego rodzaju eksperymentem przeprowadzonym przez osoby zajmujące się ochroną dziedzictwa w Gdyni. Rozdział trzeci przedstawia architekturę modernistyczną jako element przestrzeni miasta historycznego podlegającego współczesnym przemianom. Podjęto problematykę zachowania tożsamości architektury modernistycznej w skali miasta poprzez próbę określenia różnych elementów kulturowych przestrzeni zespołu historycznego śródmieścia. Wskazano też najważniejsze procesy, jakim podlegają obecnie historyczne budynki modernistyczne. Rozdziały czwarty i piąty dotyczą praktycznych działań konserwatorskich, związanych bezpośrednio z samą materią i strukturą architektoniczną budynków. Scharakteryzowano różne rodzaje działań konserwatorskich, dotyczących najważniejszych części i elementów budynków modernistycznych, w układzie uporządkowanym pod względem rzeczowym. Rozdział czwarty dotyczy samych elewacji, które są istotnym nośnikiem formy architektonicznej, a rozdział piąty innych części budynków, w tym wnętrz. Opracowanie obu rozdziałów oparto na różnych źródłach. Zebrano i przeanalizowano informacje badawcze pozyskane w trakcie prac konserwatorskich prowadzonych w różnym zakresie przy kilkudziesięciu budynkach modernistycznych Gdyni, w których autor miał okazję uczestniczyć i je bezpośrednio poznać. Przeanalizowano formy architektoniczne kilkudziesięciu budynków z terenu Gdyni, zwłaszcza pod kątem rozwiązań estetycznych i technicznych wykończenia elewacji i innych elementów ważnych dla wyrazu architektonicznego. Analizie poddano archiwalne akta budowlane ponad stu wytypowanych do badań budynków z terenu Gdyni, z których znaczna część zawiera istotne dokumenty, w tym projekty z czasów budowy. Pod uwagę wzięto przede wszystkim budynki, przy których były prowadzone działania konserwatorskie, co pozwoliło na skonfrontowanie zamierzeń projektowych ze zrealizowanymi formami. Wykorzystano specjalistyczne dokumentacje konserwatorskie, takie jak: programy prac konserwatorskich, relacje i sprawozdania z prac konserwatorskich, opracowania ewidencyjne i studialne sporządzone w ostatnich kilkunastu latach. Przeanalizowano także artykuły archiwalne i książki z lat 30. XX w. dotyczące stosowanych wówczas rozwiązań technicznych i technologicznych w budownictwie. Korzystając z uprzejmości mieszkańców i użytkowników gdyńskich budynków, uwzględniono dane z prywatnych zbiorów i informacje dotyczące części mniej dostępnych, w tym budynków prywatnych. Wykorzystano liczne publikacje na temat Gdyni i źródła archiwalne, zwłaszcza fotograficzne, z lat 30. i 40. XX w. dotyczące zabudowy miasta. W celu dokonania wstępnych porównań zebrano informacje z niektórych miast Polski, np. Warszawy, Katowic i Łodzi, w których w latach 30. XX w. powstało wiele budynków modernistycznych. Aneks został poświęcony szerszemu omówieniu trzech ważnych historycznych budynków modernistycznych, które objęto ochroną i poddano w ostatnich latach działaniom badawczym, projektowym, adaptacyjnym i restauratorskim. Działania przeprowadzone w każdym z tych przypadków miały na tyle kompleksowy charakter i były na tyle istotne, że przykłady te zasługiwały na odrębne omówienie.

12 Od Autora W podsumowaniu zawarto zwięzłe wnioski i propozycje dotyczące pożądanych zmian w różnych elementach systemu ochrony dziedzictwa kulturowego. Część z nich jest pożądana nie tylko w odniesieniu do architektury modernistycznej. Fotografie zamieszczone w książce w większości dotyczą Gdyni i zostały wykonane przez autora. W przypadku ilustracji dotyczących innych miast, a także pochodzących z innych źródeł zostało to zaznaczone w podpisach. Fotografie archiwalne pochodzą w większości z zasobów Urzędu Miasta Gdyni (dalej UM Gdyni), Muzeum Miasta Gdyni (dalej MMG) oraz ze zbiorów prywatnych pana Piotra Popińskiego, któremu dziękuję za udostępnienie swojej kolekcji.