Rewitalizacja zespołu pofolwarcznego w. Prusimiu na Skansen Olenderski Olandia

AKADEMIA WYCHOWANIA FIZYCZNEGO IM. EUGENIUSZA PIASECKIEGO W POZNANIU Katarzyna Makiewicz Rewitalizacja zespołu pofolwarcznego w Prusimiu na Skansen Olenderski Olandia Praca magisterska Praca magisterska napisana pod kierunkiem naukowym prof. dr hab. Wiesława Siwińskiego Wydział Turystyki i Rekreacji Katedra Teorii i Metodyki Rekreacji POZNAŃ 2010

STRESZCZENIE Makiewicz K.: Rewitalizacja zespołu pofolwarcznego w Prusimiu na Skansen Olenderski Olandia Rewitalizacja jest pojęciem odnoszącym się do wielu dziedzin (społeczna, ekonomiczna, prawna, planistyczno przestrzenna). Celem działań rewitalizacyjnych dotyczących zabytkowych obiektów jest znalezienie dla nich nowego zastosowania oraz przywrócenie pierwotnego charakteru, tak, aby dać im szansę na drugą świetność. Najczęściej dzieje się to za pomocą nadawania zabytkowym rezydencjom funkcji komercyjnych. Celem niniejszej pracy jest ukazanie sposobu rewitalizacji łączącego w sobie obiekt hotelowo gastronomiczny, konferencyjny, rekreacyjny, Centrum Szkolenia i Promocji Golfa oraz żywy skansen olenderski, tworząc ośrodek o bardzo dużym potencjale rozwojowym. Praca została napisana na podstawie literatury przedmiotu oraz materiałów pozyskanych od inwestora Olandii. W dzisiejszym nowoczesnym świecie obiekty zabytkowe często pozostają zaniedbane i popadają w ruinę. Połączenie wielu funkcji turystycznych sprawia, że takie obiekty mają szansę przetrwać i stać się dużą atrakcją zarówno dla powiatu, jak i województwa, na terenie których powstaje. 2

ABSTRACT Makiewicz K.: Revitalization of the post-grange structure in Prusim to an Öland open-air museum. Revitalization is a notion which may refer to different fields (social, economic, legal or spatial). The aim of revitalization activity on a monument is to provide it with a new application and to restore its original character, so that it can regain the splendour. The goal is usually achieved through endowing the monumental residences with commercial functions. Purpose of the present work is to show the ways of revitalization aiming at a gastronomical, conference and recreational structure which would serve as a training centre and a golf promotion spot as well as a sprightly Öland openair museum with a high potential of further development. The present work has been based on the literature as well as on the materials from the Öland investor. Nowadays, monuments are often left neglected and fall into ruin. The combination of many tourist functions makes such objects not only endure but also become a local attraction for the county or province which hosts them. 3

SPIS TREŚCI Wprowadzenie... 6 1. Uwarunkowania rozwoju funkcji turystycznych w zabytkach... 9 1.1. Prawo ochrony zabytków... 9 1.2. Próba definicji podstawowych pojęć... 15 1.3. Skanseny... 17 1.4.iFunkcje turystyczne rewitalizowanych zabytków architektury i budownictwa... 18 1.5. Uwarunkowania prawne adaptacji zabytkowych obiektów dla nowych funkcji... 19 1.6. Dostępność zabytkowych rezydencji dla turystów... 22 2. Osadnictwo olenderskie... 24 2.1. Zarys dziejów osadnictwa olenderskiego na ziemiach polskich od XVIw. do 1864r.... 25 2.2. Osadnictwo olenderskie w Wielkopolsce... 37 2.3. Osadnictwo olenderskie na obszarze powiatu międzychodzkiego... 41 3. Zabytkowy majątek w Prusimiu... 48 3.1. Położenie wsi Prusim... 48 3.2. Historia Prusimia i zabytkowego folwarku... 51 3.3. Zespół dworsko parkowy w Prusimiu... 53 3.4. Rewitalizacja terenu pofolwarcznego w Prusimiu... 55 3.5. Skansen olenderski w Prusimiu... 64 4. Przedsięwzięcia podjęte w celach uzyskania środków z Wielkopolskiego Regionalnego Programu Operacyjnego... 69 Podsumowanie... 71 Bibliografia... 73 Załączniki... 77 4

Spis fotografii... 90 Spis rysunków... 91 Spis tabel... 92 5

WPROWADZENIE O potrzebie rewitalizacji różnych obszarów i obiektów mówi się coraz częściej. Rewitalizacja to pojęcie odnoszące się do wielu różnorodnych dziedzin. Są to między innymi sfery: społeczna, ekonomiczna, ekologiczna, jak również prawna i planistyczno - przestrzenna. Proces rewitalizacyjny ma na celu wyprowadzenie danego obszaru lub obiektu ze stanu kryzysowego poprzez usunięcie zjawisk, które spowodowały jego degradację. W przypadku obiektów zabytkowych celem rewitalizacji jest zaadaptowanie ich na cele społeczne, kulturalne i gospodarcze oraz doprowadzenie do poprawy funkcjonalności, estetyki i wygody użytkowania. W ten sposób zaniedbane obiekty, czasem nawet ich ruiny powracają do czasów swej świetności. W Europie Zachodniej problemem rewitalizacji zdegradowanych obszarów miejskich i zespołów budynków zajęto się już w latach 70 ubiegłego stulecia. O rewitalizacji w Polsce zaczęto mówić w latach 90. Celem działań rewitalizacyjnych jest najczęściej znalezienie dla rewitalizowanych obszarów i obiektów nowego zastosowania oraz przywrócenie jego pierwotnego stanu i funkcji, tak, aby wykorzystać ich potencjał. Z tego względu wielu takim obszarom lub obiektom nadawane są komercyjne funkcje. Jeśli jednocześnie w zabytkowej nieruchomości zorganizowany jest skansen, hotel, restauracja, sale konferencyjne, tak jak to jest planowane w rewitalizowanym zespole pofolwarcznym w Prusimiu, wówczas następuje zwielokrotnienie atrakcyjności obiektu z punktu widzenia turysty. Takie łączone funkcje w zabytkowych rezydencjach są coraz bardziej powszechne, także ze względu na koszty utrzymania. Niniejsza praca ukazuje bardzo odważny i interesujący sposób rewitalizacji zabytkowego zespołu pofolwarcznego w Prusimiu, który oprócz funkcji hotelowej i gastronomicznej, będzie również pełnił funkcję rekreacyjną 6

oraz żywego skansenu holenderskiego (stąd nazwa Olandia ). Nadanie zespołowi pofolwarcznego w Prusimiu charakteru skansenu holenderskiego jest ściśle związane z historią tego regionu wielkopolskiego i osadnictwem holenderskim rozwijającym się między XVI a XVIII wiekiem między innymi na terenie powiatu międzychodzkiego. Wspomniana wyżej funkcja rekreacyjna odnosić się będzie głównie do powstanie na terenie zespołu pofolwarcznego w Prusimiu Centrum Szkolenia i Promocji Golfa, które w istotnym stopniu może wpłynąć na uatrakcyjnienie tego miejsca. Moja praca jest poświęcona ukazaniu kolejnych etapów rewitalizacji zespołu pofolwarcznego w Prusimiu. Inwestycja została rozpoczęta w czerwcu 2009 r., a jej zakończenie jest planowane na grudzień 2011. Oprócz kwestii rewitalizacji zespołu obiektów pofolwarcznych w Prusimiu przedstawiłam także z jakich względów inwestor zdecydował się na nadanie temu obiektowi cech charakteru skansenu holenderskiego i w jaki sposób zamysł stworzenia w Prusimiu Olandii jest realizowany. Praca składa się z czterech rozdziałów. W pierwszym rozdziale opisuję uwarunkowania rozwoju funkcji turystycznych w zabytkach. Jest to część poświęcona ukazaniu prawa ochrony zabytków, ogólnych pojęć związanym z zabytkami, skansenem, funkcjami turystycznymi odnawianych zabytków. Rozdział drugi prezentuje ważne dla idei opisywanej inwestycji osadnictwo olenderskie, które między XVI a XVIII w. w sposób istotny wpłynęło na polską wieś, również w powiecie międzychodzkim, na terenie którego powstaje Olandia. Kolejna część pracy poświęcona jest scharakteryzowaniu inwestycji w Prusimiu, historii i opisowi zabytkowego zespołu pofolwarcznego oraz sposobie przekształcenia tego majątku w obiekt hotelowy i rekreacyjny. W tym rozdziale podjęłam również kwestię tworzonego skansenu olenderskiemu, jako bardzo istotnego elementu inwestycji. 7

Rozdział czwarty opisuje przedsięwzięcia, jakie podjął inwestor w celu uzyskania środków z Wielkopolskiego Regionalnego Programu Operacyjnego na prowadzenie opisywanej inwestycji. Pisząc tę pracę korzystałam zarówno z pozycji książkowych oraz czasopism jak i stron internetowych. Kwestie związane z rewitalizacją obiektów zabytkowych zostały bardzo dobrze przedstawione m.in. przez Piotra Dobosza i Witolda Strausa w książce pt: O zabytkach: opieka ochrona konserwacja wydanej pod redakcją Tadeusza Rudkowskiego. Tło historyczne osadnictwa holenderskiego zaczerpnęłam głównie z prac dr Zbigniewa Chodyły ( Najstarsze dzieje osad olęderskich w okolicach Nekli w latach 1749 1793, Osadnictwo olęderskie w Wielkopolsce (1597 1793), Zarys dziejów osadnictwa olęderskiego w Polsce (1547 1864). Natomiast jeśli chodzi o informacje pozyskane z sieci internetowej to chciałabym zwrócić uwagę na opracowany przez Jerzego Szałygina 1 Katalog zabytków osadnictwa holenderskiego w Polsce (http://holland.org.pl), strony Międzynarodowej Rady Ochrony Zabytków ICOMOS (http://www.icomos-poland.org) oraz strony Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków (http://zabytek.pl). Rewitalizacja zespołu pofolwarcznego w Prusimiu nadal trwa, zatem nie jest możliwe ukazania finalnego efektu planu przywrócenia tym obiektom stanu dawnej świetności i prześledzenie w jaki sposób realizowane są nadane mu nowe funkcje hotelowo rekreacyjne. 1 Dr Jerzy Szałygin pracownik Biura Ochrony Zbiorów Publicznych, przewodniczący stowarzyszenia konserwatorów zabytków, oddział Mazowiecki oraz specjalista w dziedzinie osadnictwa olenderskiego w Polsce 8

ROZDZIAŁ PIERWSZY UWARUNKOWANIA ROZWOJU FUNKCJI TURYSTYCZNYCH W ZABYTKACH 1.1. PRAWO OCHRONY ZABYTKÓW Pojęcie ochrony zabytków pojawiało się już w czasach starożytnych, głównie Grecji i Rzymie, gdzie za burzenie czy niszczenie reprezentatywnych budowli groziło m.in. wygnaniem lub potępieniem. Piękne, wielowiekowe, historyczne budowle niejednokrotnie podnosiły prestiż danego państwa dlatego władcy walczyli, by je chronić 2. Wraz z rozkwitem renesansu, w wielu miastach i państwach zdecydowanie wzrosło zainteresowanie dorobkiem antycznym, który wielokroć ukazywał i przypominał potęgę tych czasów. W Polsce również widać było zaangażowanie niektórych władców w chęć tworzenia muzealnych kolekcji. Handel oprócz antycznych przedmiotów czy rzeźb i obrazów dotyczył również różnej wielkości fragmentów architektonicznych 3. Pragnienie związane z posiadaniem cennych dzieł sztuki jest widoczne do dziś. Dzięki świadomości, jaką wartość przedstawiają drogocenne przedmioty czy budowle, powstało wiele dokumentów, które odnoszą się do ochrony zabytków, ich konserwacji, restauracji i preferowanej formy użytkowania. Najważniejszymi dokumentami, które ukształtowały współczesny kierunek ochrony zabytków są: 2 A. Tomaszewski; Ekumenizm kulturowy w jednoczącej się Europie. [W:] O zabytkach: opieka, ochrona, konserwacja. Praca zbiorowa pod redakcją T. Rudkowski. Warszawa 2005 3 Tamże 9

a) Konwencja Haska (1954) To pierwszy międzynarodowy dokument regulujący problemy ochrony zabytków. Akt końcowy konferencji w Hadze dotyczy ochrony dóbr kultury w razie konfliktu zbrojnego. Konwencja ta nakłada, w przypadku takiego konfliktu, obowiązek uszanowania dóbr kultury znajdujących się zarówno na własnym, jak i na obcym terytorium. b) Karta Wenecka (1964) Konwencja ta dotyczy Konserwacji i Restauracji Zabytków i Miejsc Zabytkowych i zakłada przede wszystkim obowiązek ciągłości ich należytego utrzymania, co ma na celu zachowanie wszelkich dzieł sztuki oraz świadectw kultury. Według zaleceń Karty Weneckiej przestano posługiwać się pięciostopniową skalą wartości odnośnie zabytków i zaczęto za główny walor obiektu uznawać jego autentyzm. Z klasyfikacji pozostała tylko klasa 0 oznaczająca dzieło wybitne. Od tego czasu budownictwo zagrodowe, obiekty przemysłowe czy przykłady architektury XIX i XX wiecznej uznano za zabytkowe nieruchomości i zaczęto je wpisywać do rejestrów. c) Konwencja w Paryżu (1970) Konwencja dotyczy środków zmierzających do zakazu i zapobiegania nielegalnemu przywozowi, wywozowi i przenoszeniu własności dóbr kultury. Jej celem jest walka z przemytem i nielegalnym obrotem dobrami kultury. 4 d) Konwencja Ochrony Światowego Dziedzictwa Kulturalnego UNESCO (1972) Uchwalona z powodu wielu szkód wyrządzanych dorobkowi kulturalnemu przez współczesne cywilizacje. Konwencja wprowadza 4 W. Straus; Organizacji ochrony zabytków w Polsce. [W:] O zabytkach: opieka, ochrona, konserwacja. Pod redakcją Tadeusza Rudkowskiego, Warszawa 2005 10

międzynarodowy system ochrony dziedzictwa kulturalnego i naturalnego. Jednym z działań ochronnych wdrożonych przez dokument jest ustalenie Listy Dziedzictwa Światowego. e) Deklaracja Amsterdamska (1975) Konwencja ta ukazuje nowe spojrzenie na zagadnienia konserwatorskie. Po raz pierwszy pojawia się termin konserwacja zintegrowana. f) Europejska Karta Dziedzictwa Architektonicznego (1975) Konwencja ta nakłada na właściciela zabytku obowiązek przeprowadzania prac renowacyjnych lub w przypadku zaniedbań właściciela nieruchomości zabytkowej rekomenduje wykup dobra chronionego. 5 g) Rekomendacja Warszawska (1983) Jest zaleceniem UNESCO dotyczącym ochrony zespołów zabytkowych i tradycyjnych oraz ich roli w życiu społecznym. Obejmuje problem dotacji dla właścicieli obiektów zabytkowych i pomocy ze strony państwa i władz lokalnych. Dwie ostatnie konwencje uchwalone przez UNESCO: Paryż 2001, która dotyczy ochrony podwodnego dziedzictwa kulturalnego oraz Paryż 2003 dotycząca ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturalnego 6, nie zostały jeszcze ratyfikowane przez Polskę. Najnowsze prawo ochrony zabytków pochodzi z 23 lipca 2003r. i reguluje ono przedmiot, zakres i formy ochrony zabytków oraz opieki nad nimi, zasady tworzenia krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami oraz finansowania prac konserwatorskich, restauratorskich i robót 5 A. Pawlikowska Piechotka; Funkcje turystyczne zabytkowych rezydencji na Mazowszu, Warszawa, 2008 6 W. Straus Op. Cit. 11

budowlanych przy zabytkach, a także organizacje ochrony zabytków 7. Według przepisów prawa polskiego, obiekty zabytkowe powinny być chronione, gdyż stanowią bogactwo narodowe. Właściciele lub użytkownicy zabytków powinni utrzymywać obiekt w odpowiednim stanie, a organy samorządowe i państwowe mają za zadanie zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych dla ochrony dóbr kultury. Zgodnie z ustawą strukturę organów i instytucji państwowych powołanych do prawnej ochrony nad zabytkami oraz ich kompetencje można określić następująco: a) Prezydent RP do którego kompetencji należy uznawanie parku kulturowego oraz zabytku za pomnik historii. b) Rada Ministrów do której kompetencji należy na wniosek ministra kultury uchwalanie krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. c) Minister Kultury do którego kompetencji należy: opracowywanie krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami oraz krajowego planu ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego lub sytuacji kryzysowej, wydawanie rozporządzeń dotyczących m.in.: wydawania pozwoleń na prowadzenie prac konserwatorskich i budowlanych czy organizacji wojewódzkich urzędów ochrony zabytków, występowanie z wnioskiem o wpis pomnika historii na Listę Dziedzictwa Światowego, przyznawanie dotacji na konserwację zabytków w szczególnych przypadkach. d) Generalny Konserwator Zabytków podobnie jak Minister Kultury posiada wiele kompetencji. Niektóre z nich to: prowadzenie krajowej ewidencji zabytków, powoływanie członków Głównej Komisji 7 Strona Internetowego Sysytemu Aktów Prawnych: Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003, art. 1, http://isap.sejm.gov.pl/detailsservlet?id=wdu20031621568 12

Konserwatorskiej, realizacji zadań wynikających z krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad nimi, kontrola nad działalnością wojewódzkich konserwatorów zabytków i organizowanie konkursów promujących opiekę nad zabytkami. e) Wojewodowie, zarządy województw, powiatów i gmin, do których kompetencji należy: uwzględnianie zabytków przy sporządzaniu planów zagospodarowania przestrzennego, udzielanie dotacji na prowadzenie prac konserwatorskich. f) Wojewódzki Konserwator Zabytków posiada również wiele kompetencji i niektóre z nich to: kierowanie wojewódzkim urzędem ochrony zabytków, prowadzenie rejestru zabytków znajdujących się na terenie województwa, prowadzenie wojewódzkiej ewidencji i udostępnianie jej właścicielom zabytków ruchomych i nieruchomych, informowanie Generalnego Konserwatora Zabytków o zabytkach skradzionych lub nielegalnie wywiezionych za granicę kraju, nakładanie obowiązku prac konserwatorskich na właściciela lub dzierżawcę. g) Wójt, burmistrz, prezydent miasta, do których kompetencji należy: sporządzanie planu ochrony parku kulturowego oraz planu zagospodarowania przestrzennego łącznie z zabytkami, prowadzenie gminnej ewidencji zabytków. Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami nakłada prawa i obowiązki również na właścicieli i posiadaczy zabytków, czego nie było w poprzedniej ustawie. Do ich zadań należy: opieka nad zabytkami, dokumentowanie zabytku, prowadzenie prac konserwatorskich czy robót budowlanych przy zabytku, popularyzowanie i upowszechnianie wiedzy o zabytku oraz jego znaczenia dla historii i kultury. 8 8 W. Straus Op. Cit. 13

Wiele zabytków wpisanych jest do tak zwanego rejestru zabytków, który uważany jest za podstawową instytucję prawną systemu ochrony dóbr kultury. Zabytek może być wpisany w trzech kategoriach: zabytek ruchomy, zabytek nieruchomy oraz zabytek archeologiczny 9. Do każdego zabytku wpisanego do krajowego rejestru zabytków gromadzi się zestaw dokumentów dotyczących tegoż zabytku, takich jak: decyzję o wpisaniu dobra kultury do rejestru zabytków, dokumentację fotograficzną, ikonograficzną oraz historyczną, kartę ewidencyjną, dokumentację prawną i inwentaryzacyjną, akta dotyczące przeprowadzonych robót konserwatorskich, kosztorys prac z podaniem źródeł finansowania oraz inne dokumenty, które mają znaczenie dla zabytku. Decyzję o wpisaniu obiektu do rejestru zabytków wydaje Wojewódzki Konserwator Zabytków po uprzednim złożeniu wniosku w tej sprawie. Niektóre zabytki są objęte ochroną nie będąc wpisanymi do rejestru zabytków, ale leżąc na obszarach ochrony konserwatorskiej. Strefy takie są ustalane na podstawie decyzji miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego i każde zmiany wprowadzane w nich muszą być konsultowane i opiniowane przez konserwatora zabytków. Innymi, bardzo ważnymi formami ochrony zabytków w Polsce są: a) Lista Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego Ludzkości UNESCO, na którą wpisywane są obiekty zatwierdzone przez Komitet Dziedzictwa Światowego na podstawie Konwencji o ochronie światowego dziedzictwa kulturowego i naturalnego przyjętej w 1972 r. w Paryżu. 10 b) Lista polskich Pomników Historii, na której znajdują się zabytki nieruchome o szczególnej wartości dla kultury narodowej. Status 9 Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 6 września 2000 r. w sprawie prowadzenia rejestru zabytków i centralnej ewidencji dóbr kultury. 10 W Polsce jest obecnie 13 obiektów wpisanych na Listę Dziedzictwa Światowego UNESCO. 14

pomnika historii nadawany jest przez Prezydenta RP na wniosek Ministra Kultury. 11 1.2 PRÓBA DEFINICJI PODSTAWOWYCH POJĘĆ Według ogólnie przyjętej interpretacji mianem zabytku określa się obiekt podlegający ochronie zabytków, związanej ze znaczącą wartością kulturową czy historyczną jaką sobą reprezentuje. Różne dokumenty międzynarodowe dotyczące ochrony zabytków ( Konwencja Haska, Karta Wenecka, Konwencja o Ochronie Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Naturalnego, Europejska Karta Dziedzictwa Architektonicznego ) w różny sposób interpretowały podstawowe pojęcia takie jak: dziedzictwo kulturowe, zabytek czy krajobraz kulturowy. Konwencja o Ochronie Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Naturalnego (Paryż 1972) w art. 1 pod definicją dziedzictwo kulturowe wyjaśnia terminy: zabytek, zespoły oraz miejsca zabytkowe określając je w następujący sposób: - zabytki: dzieła architektury, dzieła monumentalnej rzeźby i malarstwa, elementy i budowle o charakterze archeologicznym, napisy, groty i zgrupowania tych elementów, mające wyjątkową powszechną wartość z punktu widzenia historii, sztuki lub nauki; - zespoły: budowli oddzielnych lub łącznych, które ze względu na swą architekturę, jednolitość lub zespolenie z krajobrazem mają wyjątkową powszechną wartość z punktu widzenia historii, sztuki lub nauki; - miejsca zabytkowe: dzieła człowieka lub wspólne dzieła człowieka i przyrody, jak również strefy, a także stanowiska archeologiczne, mające wyjątkową powszechną 11 W Polsce jest obecnie 36 pomników historii. 15

wartość z punktu widzenia historycznego, estetycznego, etnologicznego lub antropologicznego. 12 Karta Wenecka (Wenecja, 1964) w art. 1. określa pojęcie zabytek jako odosobnione dzieło architektoniczne, jak też zespoły miejskie i wiejskie oraz miejsca, będące świadectwem poszczególnych cywilizacji, ewolucji o doniosłym znaczeniu bądź wydarzenia historycznego. Rozciąga się ono nie tylko na wielkie dzieła, ale również na skromne obiekty, które z upływem czasu nabrały znaczenia kulturalnego. 13 Zarówno pojęcie dziedzictwa kulturowego, jak i dóbr kultury obejmuje wiele kategorii zabytków, dzieł sztuki oraz całokształt dorobku materialnego oraz niematerialnego ludzkości. Choć pozornie brzmiące tak samo, w rzeczywistości są to dwa zupełnie inne pojęcia. Pojęcie dziedzictwa kulturowego jest pojęciem węższym, do którego zaliczane są wybrane spośród dóbr kultury dzieła, wyselekcjonowane według, często emocjonalnych lub pozanaukowych, kryteriów. Natomiast dobro kultury jest pojęciem znacznie szerszym i zaliczamy do niego wszystkie działa ludzkiego talentu, mające znaczenie dla dziedzictwa i rozwoju kulturowego ze względu na posiadaną przez nie wartość historyczną lub artystyczną. Międzynarodowa Karta Ochrony Miast Historycznych ICOMOS (Waszyngton 1987) wyjaśnia termin zabytkowych układów przestrzennych w następujący sposób: Wszystkie miasta na świecie są rezultatem mniej lub więcej spontanicznego rozwoju lub opracowanego planu i jako takie są materialnym odzwierciedleniem zróżnicowania społeczeństw w toku ich dziejów i z tego tytułu wszystkie miasta są historyczne. 14 12 Strona Polskiego Komitetu do spraw UNESCO http://www.unesco.pl/fileadmin/user_upload/pdf/konwencja_o_ochronie_swiatowego_dziedzictw a.pdf z dnia 30.11.2009 13 Strona Międzynarodowej Rady Ochrony Zabytków ICOMOS Polska http://www.icomospoland.org/pdf/karta WENECKA.pdf z dnia 02.01.2010 14 Strona Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków http://www.zabytek.pl/userfiles/file/prawo/karta.pdf z dnia 02.01.2010 16

1.3. SKANSENY Skansen jest to potoczne określenie muzeum etnograficznego na wolnym powietrzu, który ma na celu zaprezentowanie kultury danego regionu. Gromadzą one głównie drewniane obiekty budownictwa wiejskiego przeważnie z wyposażeniem wnętrz, sprzętem, narzędziami, wystrojem, ukazując jednocześnie kulturę danych grup etnicznych. 15 Pierwsze muzeum na wolnym powietrzu stworzył szwedzki etnograf Artur Hazelius. W 1891r. zorganizowano tę specyficzną ekspozycję na przedmieściach Sztokholmu, na terenach starego poligonu. 16 W Polsce najstarszym skansenem jest Muzeum Kaszubskie we Wdzydzach Kiszewskich założone w 1906r. przez Izydora Gulgowskiego. Powstała wówczas chałupa kaszubska, którą twórca muzeum wyposażył w obiekty codziennego użytku. W okresie międzywojennym utworzono kolejne dwa parki w Nowogrodzie i Olsztynku. Pozostałe skanseny powołano po II wojnie światowej. Muzea na wolnym powietrzu stały się oazami kulturowo przyrodniczego środowiska, ponieważ oprócz architektury wiejskiej (zagród chłopskich, obiektów budownictwa dworskiego, sakralnego, przemysłowego) odtworzono również roślinność historyczną. Tak skomponowane otoczenie pozwala zwiedzającym na pełne poznanie danej kultury. Polskie muzea skansenowskie są zrzeszane przez Stowarzyszenie Muzeów na Wolnym Powietrzu w Polsce, które powstało 26 maja 1988r. w Toruniu. Celem stowarzyszenia jest integracja osób oraz placówek zainteresowanych muzealnictwem na wolnym powietrzu. 15 T. Lijewski, B. Mikułowski, J. Wyrzykowski; Geografia turystyki Polski. Warszawa 2008 16 Muzea na wolnym powietrzu w Polsce 100 lecie muzealnictwa na wolnym powietrzu w Polsce 1906 2006. Praca zbiorowa Stowarzyszenie Muzeów na Wolnym Powietrzu w Polsce, Warszawa 2006 17

1.4. FUNKCJE TURYSTYCZNE REWITALIZOWANYCH ZABYTKÓW ARCHITEKTURY I BUDOWNICTWA Zabytki architektury i budownictwa są bardzo istotne dla turystyki. Razem z historycznymi zespołami urbanistycznymi miast i wiejskimi zespołami zabytkowymi są docelowymi punktami turystycznymi, które nie od dziś zajmują czołowe miejsca w przewodnikach turystycznych 17. Z punktu widzenia krajoznawstwa stanowią ważna część dóbr kultury oraz mają ogromną wartość historyczną, naukową, artystyczną oraz nierzadko techniczną 18. Funkcje, które najczęściej pełnią te obiekty to hotele, gastronomia, coraz częściej ośrodki konferencyjne oraz obiekty kulturowo historyczne takie jak muzea, skanseny czy galerie sztuki. Krajoznawcza wartość zabytków architektury w dużym stopniu zależy od ich unikalności, stanu zachowania oraz odpowiednie i ciekawe zagospodarowanie określonego obiektu czy zespołu krajoznawczego 19. Bardzo istotne jest także usytuowanie tych obiektów, co w dość istotnym stopniu wpływa na atrakcyjność turystyczną danego obszaru 20. Z punktu widzenia turysty duże znaczenie mają obiekty, które tworzą swoiste kompleksy pełniące jednocześnie kilka funkcji. Połączenie hotelu z zapleczem gastronomicznym, ośrodkiem konferencyjnym czy muzeum daje możliwość do podwyższenia atrakcyjności nie tylko danego obiektu, ale także miejscowości, w której obiekt się znajduje oraz gminie czy nawet, w zależności od wielkości i renomy, województwa. Coraz większe znaczenie w ostatnich latach ma turystyka aktywna, która poprzez wysiłek fizyczny oraz wycieczki krajoznawcze wypiera, już dla niektórych nudną 17 T. Lijewski, B. Mikułowski, J. Wyrzykowski Op. Cit. 18 Z. Kruczek, S. Sacha; Geografia atrakcji turystycznych Polski. Kraków 2001 19 Z. Kruczek, A. Kurek, M. Nowacki; Krajoznawstwo zarys teorii i metodyki. Kraków 2006 20 T. Lijewski, B. Mikułowski, J. Wyrzykowski J. Op. Cit. 18

turystykę pasywną. Dlatego warto, aby obiekty turystyczne miały w swoich ofertach różnorakie oferty, które w znacznym stopniu podwyższą ich atrakcyjność. Przed rokiem 1991 wiele zabytkowych rezydencji było własnością instytucji państwowych, które miały tam swoje siedziby. Głównie były to takie instytucje i przedsiębiorstwa jak: Państwowe Gospodarstwa Rolne, Spółdzielnie Rolnicze, szkoły, ośrodki zdrowia, Gminne Spółdzielnie, domy kultury czy urzędy miejsko gminne 21. Obiekty zabytkowe będąc własnością tych instytucji najczęściej były zaniedbane, były w bardzo złym stanie. W Polsce jest wiele takich obiektów zabytkowych, które są nabywane przez osoby prywatne, mające zamiar przekształcić je na cele komercyjne takie jak hotel, ośrodek konferencyjny, wypoczynkowy czy gastronomiczny. Zespół dworsko parkowy w Prusimiu, który w dalszej części pracy będzie opisywany został odkupiony od Skarbu Państwa, aby uchronić go od doszczętnego zniszczenia. Praca ta ma ukazać koncepcję niemalże idealnej rewitalizacji tego zabytkowego zespołu, która wpłynie na uatrakcyjnienie gminy, a nawet całego województwa. 1.5. UWARUNKOWANIA PRAWNE ADAPTACJI ZABYTKOWYCH OBIEKTÓW DLA NOWYCH FUNKCJI W Polsce wciąż znajduje się wiele dworów, pałaców i zamków, które popadają w ruinę z powodu braku środków na renowację, trudności w utrzymaniu lub adaptacji do nowych funkcji, nieznajomości prawa adaptacji nieruchomości zabytkowych, konfliktów związanych z prawem własności 21 A. Pawlikowska Piechotka Op. Cit. 19

i wielu innych czynników, które uniemożliwiają wprowadzenie jakichkolwiek zmian w obiektach zabytkowych. Największa odpowiedzialność za utrzymanie zabytku w dobrym stanie i wykorzystywanie go w należyty sposób spoczywa na właścicielach i użytkownikach. W związku z tym, że własność obiektów zabytkowych coraz częściej przechodzi z sektora publicznego do sektora prywatnego, to właśnie na sektorze prywatnym spoczywają obowiązki związane z konserwacją i odnową zabytków. Organy rządowe i samorządowe, zgodnie z ustawą o ochronie zabytków, zobowiązane są do zapewnienia warunków prawnych i finansowych dla ochrony zabytków, by pomóc właścicielom majątków w wypełnianiu ich prawnych obowiązków. Pomimo, iż ustawa bardzo szeroko definiuje pojęcie obiektów zabytkowych podlegających ochronie, to wszystkie środki pomocy państwa dotyczą tylko obiektów wpisanych do Krajowego Rejestru Zabytków. Zgodnie z polskim prawem wszelkie prace budowlane przy zabytkowych zabudowaniach można prowadzić tylko posiadając właściwe zezwolenie, wojewódzkiego konserwatora zabytków. Często trudne do rozwiązania problemy pojawiają się już na samym początku, na etapie zatwierdzenia projektu przystosowania obiektów zabytkowych do nowych funkcji. Zasady i tryb udzielania zezwoleń na prowadzenie prac konserwatorskich oraz warunki ich prowadzenia i kwalifikacje osób, które mają prawo prowadzenia tej działalności określają rozporządzenia Ministra Kultury. Mówią one szczegółowo o trybie udzielania zezwoleń na prowadzenie prac konserwatorskich przy zabytkach oraz warunkach ich prowadzenia. Jest to żmudny i skomplikowany proces, który wymaga wielu kompromisów między zasadami sztuki konserwatorskiej, a oczekiwaniami inwestora. 20

Zgodnie z Kartą Wenecką przyjęło się, aby odnawiając zabytki, zachować je w stanie jak najbardziej podobnym do stanu pierwotnego oraz zminimalizować jakiekolwiek ingerencje w substancję zabytkową. Z czasem zaczęto odchodzić od tego poglądu, ponieważ stwierdzono, że nie pasuje on do współczesnych uwarunkowań gospodarczych. W związku z małymi możliwościami budżetu państwa, który nie jest w stanie realizować najbardziej pilnych programów pomocowych, prywatni inwestorzy chcący inwestować w zabytki stają się często jedyną szansą na uratowanie obiektu przed całkowitą degradacją. W tym wypadku stworzenie z chronionego zabytku obiektu komercyjnego, takiego jak hotel, restauracja czy muzeum, jest jak najbardziej uzasadnione. Niejednokrotnie właściciel zabytkowego majątku chce użytkować obiekt w sposób odbiegający od pierwotnych funkcji, wymagający wielu zmian wnętrz, wystroju czy rozbudowy, w momencie gdy przepisy wykonawcze oczekują od inwestora wysokich nakładów pieniężnych i stworzenia miejsca przypominające to z dawnych lat. Aby obiekt dobrze spełniał funkcję turystyczną (hotel, gastronomia, muzeum), konieczna jest realizacja przyjętych norm i zasad powszechnie obowiązujących, takich jak: instalacja, wystrój, komunikacja wewnętrzna. Niezbędne jest niemalże generalne przeobrażenie obiektu, w sposób zupełnie odbiegający od pierwotnego wyglądu i funkcji. Właśnie w tym wypadku najczęściej dochodzi do konfliktów między służbami konserwatorskimi, a inwestorem. W sytuacji, kiedy właściciel pragnie wykorzystać nieruchomość zgodnie z własnym pomysłem, a służby konserwatorskie chciałyby utrzymać oryginalną formę zabytku, niezbędny jest rozsądny kompromis. Taki kompromis jest nie tylko ważny dla inwestora czy konserwatora zabytków, ale także dla dobra i przetrwania obiektu zabytkowego. Natomiast 21