WARTOŚĆ NAWOZOWA TORFÓW AMONIAKOWANYCH W WYSOKICH I NISKICH TEMPERATURACH

A. MAKSIMÓW i S. LIWSKI WARTOŚĆ NAWOZOWA TORFÓW AMONIAKOWANYCH W WYSOKICH I NISKICH TEMPERATURACH (Z Zakładu Torfoznawstwa SGGW Warszawa) Z szeregu aktualnych zagadnień naszego rolnictwa na pierwszy plan wysuwa się sprawa odpowiedniego zagospodarowania gleb silnie spłaszczonych i gleb piaskowych. Charakterystyczną cechą tego rodzaju gleb jest łatw a ich przepuszczalność, na skutek czego mineralne składniki odżywcze zostają szybko wypłukiwane i w ten sposób usuwane z zasięgu działania korzeni, przez co zostają stracone jako pokarm dla roślin. W celu powiększenia zdolności sorpcyjnej gleb piaskowych i polepszenia ich życia biologicznego zachodzi potrzeba zasilenia ich w substancje organiczne. W związku z w zrastającymi trudnościami uzyskania obornika zaczęto obecnie sięgać coraz to częściej do torfu, niewyczerpalnego u nas źródła substancji organicznej» Stosowanie samego surowego torfu, jako nawozu organiczno-azotowego, w większości wypadków nie daje wyników pozytywnych z powodu specyficznych właściwości torfów. Rozkład masy torfowej przebiega w glebie powoli i chociaż długotrwałe są skutki nawożenia torfowego, to jednak działanie nawozowe torfu jest na*ogół słabe. Natomiast torf w ten lub inny sposób aktywizowany (komposty biologiczne, amoniakowanie) i stosowany jako nawóz organiczny azotowy, może się przyczynić do powiększenia żyzności naszych gleb piaskowych. Stąd uzasadnione są próby różnorodnego aktywizowania masy organicznej torfów. Jednym ze sposobów aktywizowania masy torfowej organicznej jest nasycenie torfu amoniakiem skroplonym lub produkcja zwyczajnych mieszanek torfu z wodą am oniakalną. Z istniejących, zresztą nielicznych, danych literatury naukowej można wnioskować, że stosowanie torfów amoniakowanych może przynieść następujące korzyści: 1. Dostarczenie roślinom w pierwszym roku siewu azotu przysw ajalnego, ponieważ około 30 /o zasorbowanego przez torf azotu amonowego staje się dostępne roślinom. Należy przypuszczać, że reszta zawartego

222 A. Maksimów i S. Liwski azotu ogólnego w torfach stopniowo może się stać również dostępną roślinom w m iarę przebiegu procesów rozkładających w glebie. 2. Rośliny w ciągu całego okresu swego rozwoju są lepiej i równomierniej zaopatrzone w azot. 3. W torfie amoniakowanym szybko przebiegają procesy nitryfikacyjne 4. Są podstawy do przypuszczania, że poddana działaniu amoniaku substancja organiczna torfu będzie łatwiej ulegała dalszemu rozkładowi, jak również będzie sprzyjała stopniowemu zespoleniu substancji organicznej z m ineralną częścią gleb powiększając w ten sposób zawartość próchnicy ubogich w ten składnik gleb piaskowych. 5. Zasorbowany przez torf azot amonowy nie będzie ulegał tak łatwo wypłukiwaniu, przez co unikam y ew entualnych strat azotu. 6. Torf amoniakowany jako nawóz azotowy posiada tę przewagę nad mineralnymi nawozami azotowymi, że daje nam gwarancję uniknięcia niepożądanego zwiększenia koncentracji roztworu glebowego i nie zawiera szkodliwego czasem balastu w postaci resztek kwasów m ineralnych. 1. PRZEGLĄD LITERATURY Zagadnienie amoniakowania torfu od strony technologicznej nie jest jeszcze dotychczas należycie opracowane. W ostatnim dwudziestoleciu ukazało się kilka rozpraw naukowych, omawiających amoniakowanie torfów, opisujących właściwości związanego w torfie azotu i mechanizm tego procesu. Pawlikowski i Stobiecki (16) podają, że od roku 1928 w literaturze zagranicznej (włoskiej, francuskiej, niemieckiej i innych) zagadnienie to znalazło wyraz w kilku patentach, w których autorzy w różny sposób, z różnymi wynikami usiłowali wprowadzić azot amonowy do substancji torfowej. W roku 1931 Caro i Frank (16) również próbowali poddawać torf działaniu gazowego amoniaku w celu otrzymania nawozu organiczno-azotowego. W roku 1933 Feustal i współpracownicy (7) przeprowadzili amoniakowanie torfów, stosując ciśnieniowe autoklawy zaopatrzone w mieszadła. W latach 1933 35 ukazało się kilka prac Dragunowa i współpracowników (3, 4, 5, 6), dotyczących produkcji przemysłowej n a wozów organicznych z torfu za pomocą amoniakowania. Autorzy ci twierdzą, że zasadniczą kwestią je&t wybór surowca torfowego i odpowiedni sposób nasycenia torfu amoniakiem. W wyniku badań okazało się, że kwasy huminowe wydzielone z różnych torfów wiązały różne ilości amoniaku, mianowicie od 3% do 5%. W roku 1935 Pinck i współpracownicy (17) przeprowadzili szereg badań, usiłując określić skład substancji organicznych, powstających przy amoniakowaniu torfu pod ciśnieniem i w temperaturze 180 C. Wyniki badań Pincka pozwalają wnioskować, że w czasie amonia

Wartość nawozowa torfów amoniakowanych 223 kowania torfu pod ciśnieniem w procesie sorbowania amoniaku biorą udział związki ligninowe oraz węglowodanowe. Stwierdzono przy tym, że celuloza najtrudniej ulega procesowi amoniakowania. Badania te wykazały, że frakcje zasorbowanego azotu rozpuszczalnego w wodzie zawierały pewne ilości mocznika. W następnych swoich badaniach przy amoniakowaniu torfów Pinck i współpracownicy (10) doszli do wniosku, że przedłużenie procesu amoniakowania powoduje wzrost zawartości azotu nierozpuszczalnego w. wodzie i nieulegającego hydrolizie pod wpływem kwasu siarkowego. Te nierozpuszczalne i nieulegające hydrolizie związki azotowe posiadają charakter kompleksowych związków azotowych. Czterogodzinne amoniakowanie torfów przeprowadzone przez tych badaczy za pomocą wody amoniakalnej w tem peraturze 180 C i ciśnieniu 35 atmosfer, pozwoliło otrzymać produkt, wysuszony w próżni do stałej wagi, zawierający około 8% azotu, którego część była rozpuszczalna w wodzie. Zasługują na uwagę badania przeprowadzone w 1936 roku przez Zussera (22), który poddawał torfy działaniu amoniaku w obecności powietrza, uzyskując produkt w zależności od typu torfu o zawartości azotu od 5 do 17%. Ilości związanego azotu nie ulegały zmniejszeniu po 3-godzinnym suszeniu próbek torfu w tem peraturze 150 C. W 1935 r. Davis i współpracownicy przeprowadzili doświadczenia z nasyceniem torfu płynnym amoniakiem w małych autoklawach ciśnieniowych przy różnych tem peraturach dochodzących do 300 C. Otrzymali oni produkt w zależności od temperatury i ciśnienia o zmiennej zawartości azotu. Najwyższa zawartość azotu ogólnego w torfie amoniakowanym dochodziła do 21%, z której od 16 do 47% związanego azotu było rozpuszczalne w wodzie; 40% azotu rozpuszczalnego znajdowało się w formie mocznika. Badacze ci stwierdzili również w torfie amoniakowanym obecność związków amonowych, amidowych i imidowych, większej zaś części związanego azotu nie udało się bliżej określić. Przy badaniu nitryfikacji nierozpuszczalnej i rozpuszczalnej frakcji torfu amoniakowanego stwierdzono, że azot frakcji rozpuszczalnej ulegał łatwo nitryfikacji, natom iast azot frakcji nierozpuszczalnej torfu amoniakowanego ulegał nitryfikacji opornie. Davis i współpracownicy na podstawie swych badań przypuszczają, że 90% związanego w torfie amoniakowanym azotu może być dostępne roślinom. Jednakże przypuszczenie to nie zostało przez nich poparte doświadczeniami wegetacyjnymi. Ciekawe badania laboratoryjne nad sorpcją amoniaku przez torfy w temperaturach niskich przeprowadził w roku 1937 Staikoff (20, 21). Znalazł on, że torfy wysokie po przeliczeniu na suchą masę sorbowały amoniaku gazowego mniej więcej około 3%. Chcąc stwierdzić, czy cały zasorbowany azot w torfach znajduje się w stanie przyswajalnym, Staikoff oznaczył za pomocą destylacji z MgO zawartość azotu przyswajalnego i otrzym ał na

224 A. Maksimów i S. Liwski ogólną ilość zasorbowanego azotu (3,2%) tylko 1,96% azotu przyswajalnego. Reszta azotu zasorbowanego znajdowała się w związkach niedostępnych roślinom. Doświadczenia wazonowe przeprowadzone przez tego autora w ciągu dni 20 wykazały, że cała zawartość zasorbowanego azotu przysw a jalnego uległa procesowi ni try fikać j i i nawet stwierdzono początek nitryfikacji azotu związanego. Badania nad sorpcją amoniaku przez różne rodzaje torfu w norm alnej tem peraturze i przy norm alnym ciśnieniu przeprowadzili w 1950 roku Maksimów i Grudziński (13), wykazując zależność zdolności sorpcyjnych torfów względem amoniaku od ich rodzaju. Torfy wysokie wykazały większą zdolność sorbowania amoniaku gazowego od torfów niskich; przeciwnie torfy niskie sorbowały więcej jonu amonowego od torfów wysokich. Na ogół torfy w zależności od gatunku sorbowały w tem peraturach niskich od 1,5 do 3,5% amoniaku. Natomiast sorpcją jonu amonowego z roztworów soli amonowych okazała się niewielka i nie przekraczała 1% w stosunku do wagi suchej masy torfów. Z przemian azotowych występujących w torfach amoniakowanych na szczególną uwagę zasługuje proces nitryfikacji. Badania laboratoryjne w tym kierunku przeprowadzili w 1952 roku Maksimów i Dłubakowski (15), którzy na podstawie swych badań doszli do następujących wniosków: surowe torfy dodane do gleb kwaśnych bądź nie ulegały wcale n itry fikacji, bądź ulegały jej w bardzo słabym stopniu. Torfy amoniakowane w niskich tem peraturach ulegały intensywnej nitryfikacji. Torfy amoniakowane przy wysokich tem peraturach ulegały nitryfikacji w stopniu znacznie słabszym od torfów amoniakowanych w temperaturach niskich. Przy badaniu procesu nitryfikacji poszczególnych rodzajów torfu zaznaczył się wyraźnie dodatni wpływ niektórych m ikroelem entów na przebieg n itry fikacji. W 1951 roku Rosiński i współpracownicy (18) przeprowadzili na większą skalę doświadczenia laboratoryjne nad nasyceniem różnego typu torfów, w tem peraturach normalnych lecz przy różnych ciśnieniach, amoniakiem gazowym i wodą amoniakalną. Z danych przytoczonych przez badaczy tych wynika, że w zależności od rodzaju torfów wiązały one amoniaku od 1 do 3,3% na suchą masę torfów. W większym zakresie badania nad amoniakowaniem torfów przeprow a dzili w 1953 roku Pawlikowski, Stobiecki i współpracownicy (16). Badania te miały charakter technologiczny, a celem ich było opracowanie takiego sposobu nasycenia torfu amoniakiem, który nadawałby się najlepiej do praktycznej realizacji produkcji przemysłowej nawozów organicznych torfowo-azotowych. Badanie przeprowadzono nad sorpcją amoniaku przez torfy pod ciśnieniem atmosferycznym w obecności powietrza i przy podwyższonej temperaturze, poza tym przeprowadzono doświadczenia w skali ćwierćtechnicznej, otrzym ując następujące wyniki: 1) w wysokich tem peraturach (150 200 C) torfy sorbowały największą ilość amoniaku; 2) czas

Wartość nawozowa torfów amoniakowanych 225 amoniakowania nie powinien przekraczać 120 minut; 3) w zależności od gatunku torfu, tem peratury nasycenia, wilgotności i ciśnienia otrzymano produkt zawierający azotu ogólnego od 6 do 18%; 4) torfy amoniakowane magazynowane na otwartym powietrzu w ciągu 12 miesięcy nie wykazały strat azotu. Niestety, zagadnienie wartości nawozowej torfów amoniakowanych nie zostało jeszcze dotychczas należycie zbadane, pomimo tego, że jeszcze w 1930 roku Lemmerman (11) oraz w 1932 roku Gedrojć (8) dowodzili, że zasorbowany amoniak jest doskonałym źródłem azotu dla roślin. W 1933 roku (24) Fuchs na podstawie licznych przeprowadzonych doświadczeń wegetacyjnych dochodzi do wniosku, że nie wszystkie rośliny uprawne są w stanie wykorzystać całkowicie azot zasorbowany przez torfy. Gronther (9) w 1934 roku na podstawie przeprowadzonych wielu doświadczeń wazonowych i polowych stwierdził, że azot z humianów, torfów amoniakowanych jest dostępny roślinom. Dodatni wpływ nawożenia torfem amoniakowanym stwierdzili Scholl i Davis (19), przy czym zaobserwowali oni, że nawożenie takie powoduje nagromadzenie azotanów w glebie. Łogwinowa i Sannikowa (12) w 1936 roku przeprowadziły doświadczenia z nawożeniem roślin upraw nych to r fami amoniakowanymi; w wyniku tych prac doszły one do wniosku, że torfy nasycane amoniakiem gazowym oraz roztworem amoniaku działały bardzo dodatnio na plonowanie tych roślin. Wpływ ten był uzależniony od ilości wprowadzanego do torfu azotu amonowego, a działanie nawozowe takiego torfu odpowiadało działaniu nawozowemu siarczanu lub azotanu amonowego. Jednakże tylko część azotu zasorbowanego przez torfy oddziaływała szybko na rośliny, ponieważ z obliczonego bilansu azotu okazało się, że niektóre rośliny w pierwszym roku mogły pobrać tylko tę część azotu, którą można odpędzić tlenkiem magnezu, a więc tylko azot amoniakalny. Dodatni wpływ nawozowy torfu amoniakowanego w niskiej temperaturze w doświadczeniach polowych z owsem i kapustą stwierdzili Maksimów i Grudziński w 1952 roku (14). Również w doświadczeniach wazonowych w 1952 roku Majewski, Maksimów i współpracownicy (23) stwierdzili, że działanie azotu zasorbowanego przez torfy na plon kapusty zależy od typu torfu. Wartość nawozowa torfów amoniakowanych wysokich i przejściowych była taka sama, jak wartość nawozowa siarczanu amonowego, a w artość nawozowa torfów amoniakowanych niskich przewyższała nawet wartość mawozową siarczanu amonowego. 2. BADANIA WŁASNE C e l i metoda doświadczeń. Doświadczenia, których wyniki przedstawione są w ininiejszej publikacji, były przez nas prowadzone w ciągu 2 lat (1952 1953). 15 Roczniki Gleboznawcze

226 A. Maksimów i S. Liwski Były to doświadczenia wazonowe i polowe. Celem doświadczeń było porównanie wartości nawozowej torfów amoniakowanych w tem peraturach wysokich (100 250 C) i tem peraturach niskich (do 50 C) z nawozami azotowymi mineralnymi i zwyczajnymi mieszankami torfów z wodą amoniakalną. Doświadczenia wazonowe przeprowadzono w wazonach W agnera w 4 5 powtórzeniach, na bielicy spiaszczonej lekkiej ze Skierniewic o ph w H20 6,4. Do wszystkich prawie doświadczeń wazonowych stosowano następujące nawożenie mineralne: N 0,7 g/wazon w postaci saletrzaku lub NH4N 0 3, P20 5 0,4 Ca/H2P 0 4/2 H20. K20 0,8 K2S 0 4. CuS04 0,5 MnS04-H20 0,5 В 0,4 mg/wazon w postaci boraksu. Jako nawozu organiczno-azotowego użyto do doświadczenia torfu w y sokiego (fabryczna ściółka torfowa), amoniakowanego w wysokich i niskich temperaturach, oraz mieszaniny tegoż torfu z wodą amoniakalną i samego torfu surowego. Torfy amoniakowane w wysokiej temperaturze zawierały wody od 8 do 10%, torfy zaś amoniakowane w temperaturze niskiej i torfy surowe zawierały wody do 36%. Wyniki analiz użytych do doświadczeń torfów amoniakowanych podane są poniżej w załączonej tablicy 1. Tablica 1 Charakterystyka użytych do doświadczeń torfów Nr torfu ph w H20 Zawartość popiołu w / o a. s. m. Zawartość N ogólnego w torfach surowych w % a. s, m. Zawartość N ogólnego w torfach am o niakowanych w % a. s. m. I 4,4 1,3 0,5 8,9 II 4,8 1,2 0,5 3,7 III 4,6 0,7 0,3 5,1 IV 4,5 1.2 0,6 5,5! V 3,8 0,8 0,5 3,6 j Torfy amoniakowane nr I, II, III i IV dostarczone zostały przez prof. Pawlikowskiego (Politechnika Gliwicka). W zależności od sposobu i tem peratury amoniakowania (od 100 do 250 C) zawierały azotu ogólnego od 3,7 do 8,9% a. s. m. Torf nr V amoniakowano w Zakładzie Torfoznawstwa SGGW amoniakiem gazowym na zimno. Dopływ amoniaku do torfu trw ał do chwili pojawienia się na powierzchni beli torfowej słabego zapachu amoniaku, po czym torf rozkładano cienką w arstw ą i trzym ano na powie

Wartość nawozowa torfów amoniakowanych 227 trzu do zaniku zapachu amoniaku. Po amoniakowaniu wygląd torfu nr V nie zmienił się, natomiast torfy nr I, II, III i IV przedstawiały sobą czarną, słabo połyskującą, jakby lekko skoksowaną masę. Nasycenie tych torfów prof. Pawlikowski przeprowadził w warunkach laboratoryjnych, za pomocą retorty Fischera i Schrödera, w tem peraturach od 100 do 250 C. Kombinacje nawozowe doświadczeń wazonowych podane są przy odnośnych tablicach. W zależności od zawartości azotu i wilgotności torfu stosowano różne ilości torfu na wazon, a mianowicie w doświadczeniu z owsem 1952 r. i w doświadczeniu z rzepakiem ozimym dawano na wazon po 37 g torfu amoniakowanego w niskiej tem peraturze. Dawka torfu amoniakowanego (37 g) zawierała 0,7 g azotu zasorbowanego. W kombinacjach kontrolnych zastosowano ten sam torf surowy w dawkach 37 g i 164 g na wazon. Ta druga dawka zawierała 0,7 g azotu ogólnego i zastosowana była w celu przekonania się czy azot ogólny zaw arty w torfie surowym mógł być wykorzystany przez rośliny. Tablica 2 Dawki a. s. m. torfu na wazon Nr torfu Ilość torfu na wazon w gramach a. s. m. I 7,9 II 19,7 III 13,8 IV 12,8 V 19,5 W doświadczeniu z lnem również dawki torfu amoniakowanego w niskiej temperaturze obliczano według azotu zasorbowanego. Dawki torfu wynosiły 32 g na wazon i zawierały 0,7 g N zasorbowanego. W innych doświadczeniach stosowano 23,5 g (19,5 g na a. s. m.) torfu amoniakowanego (torf nr V) z tym, że dawki obliczono w stosunku do azotu ogólnego. Dawka więc N ogólnego wynosiła 0,7 g azotu na wazon. Torf surowy dodawano również w ilości 23,5 g na wazon. W torfach amoniakowanych w wysokiej tem peraturze, (torf nr I, II, III, IV) zawartość azotu zasorbowanego była dość duża i wahała się w granicach od 3,2 do 8,4%, przy zawartości azotu ogólnego w torfie surowym około 0,5%. Dawki torfów amoniakowanych w wysokiej temperaturze obliczono w stosunku do azotu ogólnego. Ilość więc azotu ogólnego wynosiła 0,7 g na wazon. Ilość gleby zużytej do napełnienia wazonu wynosiła 7 kg: 2/з tej gleby mieszano z torfem i nawozami, Vs gleby niezmieszanej wsypywano na dno wazonu. Przez cały okres wegetacyjny wazony podlewano wodą destylois*

228 A. Maksimów i S. Liwski waną do stałej wagi, przy czym, w kombinacjach gdzie był dawany torf, uwzględniono większą pojemność wodną torfu, dodając większe ilości wody. DOŚWIADCZENIA WAZONOWE Doświadczenie z owsem (1952 i 1953 r.). Do doświadczenia użyto owsa białego siedleckiego. Doświadczenie z 1952 r. założono 23. IV, doświadczenie z 1953 r. dnia 15. V. Różnice w wyglądzie roślin w doświadczeniu pierwszym wystąpiły już w 3 tygodnie po wschodach. Najlepszy wzrost roślin stwierdzono na kom- Rys. 1. Owies (1952 r.). Różnice w wyglądzie roślin podczas kłoszenia. Nr wazonu Nawożenie 3 PK 43 PK! woda amoniakalna 15 PK l torf surowy 17 PK + torf surowy ł-woda amoniakalna 32 PK + torf amoniakowany 12 PK-f saletrzak binacji z torfem amoniakowanym w niskiej temperaturze i na mieszance torfu z wodą amoniakalną z dodatkiem Mn i Cu. Rysunek 1 i 2 przedstawia rozwój roślin na poszczególnych kom binacjach nawozowych. W tablicy 3 podane są plony owsa, zawartość azotu w /o oraz ogólna ilość N pobranego w g/wazon. Z danych tablicy nr 3 oraz załączonych zdjęć widzimy, że dla owsa torf surowy nie przedstawia żadnej wartości nawozowej. Nawet pięciokrotnie wyższa dawka torfu surowego w doświadczeniu 1952 r. nie w płynęła na

Wartość nawozowa torfów amoniakowanych 229 zwyżkę plonów ani ziarna, ani słomy owsa. We wszystkich innych kombinacjach nawozowych otrzymano stosunkowo wysokie plony słomy i ziarna. Wartość nawozowa m ineralnych nawozów azotowych, torfów amoniakowanych i mieszanek torfu z wodą amoniakalną okazała się mniej więcej jednakową. W porównaniu z wodą amoniakalną istotne zwyżki plonów ziarna owsa uzyskano na kombinacji z dodatkiem mikroelementów: 1) torf surowy +w oda amoniakalna +M n + Cu; 2) na torfie amoniakowanym -fm n + Cu. Istotną również zwyżkę plonów ziarna owsa osiągnięto Rys. 2. Owies (1952 r.). Różnice w wyglądzie roślin dojrzałych. Nr wazonu Nawożenie 3 PK 13 PK + torf surowy 37 g/wazon 8 PK-t-torf surowy 164 g/wazon 9 PK+saletrzak 41 PK Itorf surowy+ woda amoniakalna na kombinacji torf surowy + saletrzak w porównaniu z samym saletrzakiem. Dodatek nawozów miedziowych i manganowych wpłynął wyraźnie na zwyżkę plonów ziarna owsa. Doświadczenie z r. 1953 z owsem miało nieco inny układ, jak to widać z tablicy За. Wprowadzone tu zostały torfy amoniakowane w wysokiej tem peraturze, a z nawozów mineralnych azotowych zamiast siarczanu amonu użyto azotan amonu. I tu (również) w 3 tygodnie po zasiewie uwydatnił się silny wpływ nawozowy wody amoniakalnej i mieszanki torfu z wodą amoniakalną.

A. Maksimów i S. Liwski Owies (1952 r.j Tablica 3 Kombinacja nawozowa 1. P К 2. P К + torf surowy 37 g na wazon 3. P К + torf surowy 164 g/wazon 4. P К + torf surowy + woda amoniakalna 5. P К + torf surowy + woda amoniakalna + Mn + Cu. 6. P К + torf amoniak. 37 g 7. P К 4- torf amoniakowany + Mn+Cu 8. P К + saletrzak 9. P К + torf surowy + saletrzak 10. P K + woda amoniakalna Przedział ufności przy P = 0,95 i Plon w g/wazon a. s m. Zawartość N ogóln. w /o a. s. m. Plon N ogólnego a. s. m. w g słoma ziarno słoma 1 ziarno słoma 1 ziarno 1 ogółem 4,2 1,4 0,59 2,21 0,025 0,031 0,056 4,2 1,6 0,54 2,00 0,023 0,032 0,055 4,4 1,5 0,60 2,05 0,026 0,031 0,057 29,7 15,3 0,53 1,98 0,157 0,303 0,460 31,1 16,5 0,49 1,87 0,152 0,310 0,462 30,3 16,3 0,42 1,91 0,127 0,311 0,438 33,9 18,2 0,43 2,01 0,146 0,366 0,512 % 29,4 16,5 0,43 1,85 0,126 0,305 0,431 30,7 17.7 0,42 1,77 0,129 0,313 0,442 29,3 2,05 15,4 0,43 0,39 1,92 0,114 0,296 0,410 W wyniku przeprowadzonego doświadczenia okazało się, że wartość nawozowa torfów amoniakowanych w wysokich temperaturach była w pierwszym roku nikła, prawdopodobnie na skutek niewłaściwego nasycenia torfów amoniakiem w retortach Fischera. W w arunkach laboratoryjnych azot amonowy przeszedł w niedostępne dla roślin związki cykliczne. Plon ziarna i słomy owsa z obu doświadczeń zanalizowano na zawartość azotu ogólnego. W doświadczeniu 1952 roku, procentowa zawartość azotu dla słomy mieściła się w granicach 0,39 0,60%, dla ziarna 1,77 2,21%. Przy czym kombinacje z samym torfem surowym wykazywały większą procentową zawartość azotu niż kombinacje z torfem amoniakowanym, z wodą amoniakalną czy z saletrzakiem. W doświadczeniach 1953 roku w ahania procentowej zawartości azotu były większe, dla słomy wynosiły

Wartość nawozowa torfów amoniakowanych 231 Kombinacja nawozowa 1. P К 2. P К + torf surowy 3. P К + torf amoniakowany I 4. P К 4- torf amoniakowany II 5. P К + torf amoniakowany III 6. P К + torf amoniakowany IV 7. P К + torf surowy -4- woda amoniakalna 8. P К -b woda amoniakalna 9. P К + NH4NO:ł Przedział ufności przy P = 0,95 Plon w g/wazon a. s. m. Owies (1953 r.) _ Zawartość N ogóln. w 0 o a. s. m. Plon N ogólnego a. s. m. w g Tablica За słoma ziarno słoma ziarno słoma ziarno ogółem 8,7 4,0 0,47 1,94 0,041 0,078 0,119 8,3 3,3 0,54 1.98 0,045 0,065 0,110 9,4 4,1 0,51 2,00 0,048 0,082 0,130 14,0 6,3 0,55 1,88 0,077 0.118 0,195 10,9 4,6 0,51 1,99 0,055 0,092 0,147 9,2 3,9 0,52 2,02 0,048 0,079 0,127 32,3 21,8 0,63 2,51 0,203 0,547 0,750 32,4 23,5 0,67 2,31 0,217 0,543 0,760 29,6 21,7 0,66 i 0,52 i i 1,96 0,154 0,425 0,579 0,47 0,78% a dla ziarna 1,72 2,58%. Największy procent azotu znajdował się tak w ziarnie jak i w słomie na kombinacji z samą wodą amoniakalną i wodą amoniakalną z torfem surowym. Interesująco przedstawiają się dane, dotyczące ilości pobranego azotu przez owies: w kombinacjach z torfami surowymi ilości te są niewielkie i równe są ilościom pobranego azotu przez rośliny w kombinacjach kontrolnych. Świadczy to o wyjątkowej niedostępności azotu torfu surowego dla owsa w pierwszym roku stosowania torfu. W doświadczeniach 1952 roku ilość azotu pobranego na kombinacjach z wodą amoniakalną oraz saletrzakiem jest mniejsza, aniżeli z kombinacji, na której zastosowano mieszanki tych soli z torfem. Największe ilości azotu pobrały rośliny na kombinacji torfu amoniakowanego z dodatkiem miedzi i manganu. W doświadczeniu z owsem 1953 roku plony ziarna owsa na kombinacjach z wodą amoniakalną, z torfem surowym + woda am oniakalna

232 A. Maksimów i S. Liwski i z azotanem amonu były znacznie większe niż w roku 1952, na skutek czego i plon ogólny azotu pobranego przez owies był większy niż w roku 1952. Na kombinacjach z torfami amoniakowanymi w wysokiej temperaturze plony ziarna owsa były małe i rośliny pobrały małe ilości azotu, nieco tylko większe od kombinacji kontrolnych, co świadczy o małej dostępności azotu tych torfów dla roślin. Prawdopodobnie przy amoniakowaniu torfów w wysokich tem peraturach azot amonowy przechodzi w związki trwałe (być może cykliczne) nie dostępne dla roślin. Na skutek czego w pierwszym jak również drugim roku stosowania torfu amoniakowanego w wysokiej tem peraturze nie stwierdzono dodatniego działania na plon roślin. Rys. 3. Len. Nr wazonu Nawożenie 7 PK 24 PK + saletrzak 131 PK-f woda amoniakalna 105 PK-t torf amoniakowany L e n (1952 r.). Doświadczenie założono 3. VI. 1952 roku. Kombinacje nawozowe podane w tablicy 4. Początek wschodów 9. VI., kwitnienie 24. VII., sprzęt 4. X. W tablicy 4 podane są plony słomy, nasion oraz torebek i plew lnu. Poza tym podane są wyniki analiz na zawartość azotu. Przypatru jąc się danym w tablicy 4, widzimy, że to rf surowy nie spowodował

Wartość nawozowa torfów amoniakowanych 233 Len 1952 r. Tablica 4 Kombinacja nawozowa Średni plon g/wazon Zawartość azotu a. s. m, w 'o a. s. m. słoma nasio- toreb ki słoma 1 ki słoma nasiona nasio- 1 toreb- i plewy i plewy 1 Plon azotu w g. a. s. m. toiebki i plewy ogółem 1. P К 7,8 1,6 2,5 0,62 3,7 1,4 0,048 0,059 0,035 0,142 2. P К + torf surowy 32 g 7,3 1,7 2,4 0,51 1,8 1,4 0,039 0,031 0,034 0,104 3. P К + torf surowy + w o da amon. 26,8 6,9 10,2 0,69 4,8 1,9 0,185 0,331 0,194 0,710 4. P K + torf surowy + woda amon. + Mn + B 28,6 7,3 10,9 0,62! 44 1,8 0,177 0,299 0,207 0,683 5. P К + torf amon. w niskiej temperaturze 33 g 24,3 6,4 9,0 0,66 4,6 1,8 0,160 0,294 0,162 0,616 6. P K + saletrzak 28,3 6,6 11,7 0,69 4,3 2,0 0,195 0,284 0,234 0,713 7.PK + torf surowy + sai letrzak 29,1 7,7 10,7 j 0,68 4,0 2,2 0,198 0,308 0,235 0,741 1 8. P K + woda amoniakalna 24,4 6,6 9,2 0,68 4,2 1,9 0,166 0,277 0,175 0,618 9. P K + saletrzak 4 - В 26,0 7,2 10,1 0,66 4,0 1,5 0,172 0,288 0,152 0,612 10. PK + torf amoniakowany! + Mn + B 23,7 6,6 9,0 0,60 4,1 1,9 0,142 0,271 0,171 0,584 11. P K + torf amoniakowany + В 24,2 6,4 9,3 0,67 4,7 1,9 0,162 0,301 0,177 0,640 Przedział ufności przy P=0,95 0,77 0,55 0,96 zwyżki plonów ani nasion, ani słomy lnu w porównaniu z PK. Należy stwierdzić, że plony na PK i na PK z dodatkiem torfu surowego były słabe. Czterokrotną zwyżkę plonów nasion i słomy lnu w porównaniu z PK spo

234 A. Maksimów i S. Liw ski wodował dodatek nawozów azotowych. Jeżeli chodzi o nasiona lnu, to największe plony osiągnięto na kombinacji torf surowy + saletrzak. Istotną zwyżkę plonu nasion lnu w porównaniu z saletrzakiem otrzymano na kombinacji saletrzak + torf surowy oraz torf surowy + woda amoniakalna + Mn + B. Wartość nawozowa na plon nasion lnu, saletrzaku, wody amoniakalnej i torfu amoniakowanego w niskiej temperaturze okazała się jednakowa. Rysunek przedstawia len w okresie wegetacji. Procentowa zawartość azotu w słomie lnu jest mniej więcej jednakowa. Natomiast w ziarnie procentowa zawartość azotu na kombinacji PK + torf surowy jest mniejsza naw et od kombinacji kontrolnej. Procentowa zaw artość azotu w ziarnie lnu we wszystkich innych kombinacjach nawozowych była mniej więcej jednakowa, w ahała się w granicach 4,0 4,8%. N ajmniejszą ilość azotu ogólnego pobrał len na kombinacji PK + torf surowy (0,104 g N na wazon), a największą na kombinacji torf surowy + woda amoniakalna (0,710 g N na wazon) i na kombinacji torf surowy + saletrzak (0,741 g N na wazon). Nr wazonu Rys. 4. Mak. Nawożenie 569 PK 573 PK + torf surowy 580 torf I PK +torf amoniakowany w wysokiej temperaturze 585 torf II 588 torf III ff M ff M M 590 torf IV,, M,, f M 597 PK+torf amoniakowany w niskiej temperaturze 601 PK +torf surowy+ woda amoniakalna Mak. Doświadczenie założono 15. V. 1953 roku. Po miesiącu wyróżniał się mak zdrowym wyglądem i dobrym wzrostem przede wszystkim na kombinacji z wodą amoniakalną, a następnie na kom

Wartość nawozowa torfów amoniakowanych 235 binacji torf surowy + woda am oniakalna i na torfie amoniakalnym. N ajgorszy był wzrost maku na kombinacji PK i na PK + torf surowy. Wzrost maku na kombinacji z torfem amoniakowanym w wysokiej temperaturze był cokolwiek tylko lepszy od kombinacji z torfem surowym. Uzyskane plony ziarna i słomy m aku przedstawione są w tablicy 5. Z przeglądu liczb tej Rys. 5. Mak. Nr wazonu Nawożenie 569 PK 573 PK-t-torf surowy 577 PK+NH 4NO3 601 PK+torf surowy+woda amoniakalna 602 PK+woda amoniakalna tablicy widać, że nawożenie samym torfem surowym nie spowodowało zwyżki plonów maku w porównaniu z kombinacją kontrolną PK. Plon ziarna i słomy m aku n a tych kombinacjach był bardzo niski. Torfy amoniakowane w wysokiej tem peraturze (I, II, III i IV) spowodowały stosunkowo nieznaczne zwyżki plonów w porównaniu z kombinacją kontrolną. Najwyższe plony nasion i słomy maku uzyskano na wodzie amoniakalnej, a następnie na torfie surowym z wodą amoniakalną, azotanie amonu i na torfie amoniakowanym w niskiej tem peraturze (nr V). Rysunek 4 i 5 przedstawia rozwój roślin maku na poszczególnych kombinacjach. Plony słomy i nasion maku zanalizowano na zawartość azotu ogólnego. Większe zwyżki w procentowej zawartości azotu występują zarówno w nasionach i słomie na kombinacji torf surowy + woda amoniakalna i na wodzie amoniakalnej. We wszystkich innych kombinacjach nawozowych zawartość procentowa azotu była praw ie jednakowa. Również i plon pobranego przez

236 A. Maksimów i S. Liwski Mak Tablica 5 Kombinacja nawozowa Średni plon a. s. m. Zawartość N w 7 o a. s. m. Plon N w g słoma nasiona słoma nasiona słoma nasiona ogółem i 1. P К 3,8 0,8 1,3 3,7 0,049 0,030 0,079 2. + torf surowy 4,3 0,9 1,3 3,8 0,056 0,034 0,090 3. + torf amon. I 5,8 1,5 1,3 3,6 0,065 0,054 0,119 4. + torf amon. II 7,3 2,3 1,0 3,3 0,073 0,076 0,149 5. + torf amon. III 6,2 1,8 1,1 3,4 0,068 0,061 0,129 6. + torf amon. IV 5,5 1,7 1,3 3,6 0,071 0,061 0,132 7. + torf amon. V 10,2 3,1 1,3 3,5 0,133 0,108 0,241 8. + torf surowy -f woda amon. 19,7 5,8 2,0 4Д 0,394 0,238 0,632 9. -f woda amoniakalna 21,0 6,6 1,7 4,2 0,357 0,277 0,634 0. + n h 4n o 3 17,0 5,1 1,3 3,8 0,221 0,194 0,415 3rzedział ufności przy P = 0,95 0,74 mak azotu jest największy na kombinacjach torf surowy + woda amoniakalna i na wodzie amoniakalnej, najmniejszy zaś plon azotu z kombinacji torf surowy i kombinacji torfów amoniakowanych w wysokiej tem peraturze. Tablica 6 Gorczyca (1952 r. zebrana na zielono) Kombinacja nawozowa Średni plon g/wazon a. s. m. Zawartość N W /o a. s. m. Plon N w g 1. P К 5,3 1,4 0,074 2. + torf surowy 3,7 1,5 0,056 3. -f torf amon. I 7,8 1,3 0,101 4. + torf amon. II 14,8 1,3 0,192 5. + torf amon. III 10,9 1,3 0,142 6. + torf amon. IV 8,6 1,3 0,112 7. + torf amon. V 31,8 1,6 0,509 8. + torf surowy + woda amon. 28,1 1,7 0,478 9. + woda amoniak. 36,7 1,4 0,514 10. + n h 4n o 3 38,8 1,6 0,621 Przedział ufności przy P = 0,95 1,05 Gorczyca. Doświadczenie w 1952 roku. Gorczycę ścięto na zielono 28. X. Podczas wegetacji zaobserwowano znaczne różnice między poszczególnymi seriami. Najlepszym wyglądem odznaczały się rośliny gorczycy na azotanie amonu, następnie na wodzie amoniakalnej i torfie amoniakowanym w niskiej tem peraturze (nr V).

Wartość nawozowa torfów amoniakowanych 237 Dane liczbowe, odnoszące się do plonu zawiera tablica 6. Różnice w plonach z poszczególnych serii są istotne, widać, że torf surowy spowodował znaczną zniżkę zielonej masy gorczycy w porównaniu z kombinacją kontrolną. Wysokie plony zielonej masy otrzymano na kombinacjach torf amoniakowany w niskiej temperaturze oraz na wodzie amoniakalnej i na azotanie amonu. Wydaje się, że gorczyca lepiej od innych roślin reagowała na nawożenie torfam i amoniakowanymi w wysokiej tem peraturze, ponieważ plon zielonej masy gorczycy był istotnie wyższy od kontrolnych. Pod względem zawartości procentowej azotu rośliny na poszczególnych kombinacjach mało pomiędzy sobą się różniły. Największy plon azotu pobrały rośliny na kombinacji z azotanem amonu, następnie na wodzie amoniakalnej i torfie amoniakowanym w niskiej temperaturze. Najniższe plony azotu pobrała gorczyca na kombinacji z torfem surowym i na torfach amoniakowanych w wysokiej temperaturze. Rzepak ozimy. Przypadkowo zamiast rzepaku jarego zasiano w wazonach rzepak ozimy. Uzyskane wyniki zestawione są w tablicy 7. Omyłkę dostrzeżono w czasie wegetacji na skutek czego sprzętu dokonano na zielono 14. VI. Ta b li с a 7 Rzepak ozimy (1952 r. zebrany na zielono) Średni plon Zawartość N Kombinacja nawozowa g/wazon w % Plon N w g a. s. m. a. s. m. PK 2,2 2,4 0,053 + torf surowy 37 g/wazon 1,6 + torf surowy 164 g/wazon 1,7 2,1 0,036 + torf surowy + woda amoniakalna 21,3 2,0 0,426 + torf amoniakowany 37 g/wazon 20,1 2,0 0,402 + woda amoniakalna 22,7 2,1 0,477 + saletrzak 21,3 1,9 0,405 + torf surowy 4- saletrzak 21^5 2,0 0,430 + torf surowy -f woda amoniak. + В 19,8 2,0 0,396 Rzepak ozimy reagował na nawożenie poszczególnych kombinacji n a wozowych podobnie do gorczycy, a mianowicie: torf surowy spowodował zniżkę zielonej masy rzepaku ozimego w porównaniu z kombinacją kontrolną, nawet pięciokrotnie wyższa dawka torfu surowego nie wywołała zwyżki plonów zielonej masy rzepaku. Wartość nawozowa torfu amoniakowanego, saletrzaku, wody amoniakalnej i torfu surowego + woda am oniakalna okazała się mniej więcej jednakowa. Sałata. W przeciwieństwie do słabego działania torfów amoniakowanych w wysokiej tem peraturze w poprzednich doświadczeniach, w doświadczeniu z sałatą w 1952 r. wartość nawozowa torfów amoniakowanych

238 A. Maksimów i S. Liwski w wysokiej temperaturze (II, III i IV) była równa azotanowi amonu. Z danych liczbowych tablicy 8 wynika, że najlepszy plon otrzymano na torfie amoniakowanym w wysokiej temperaturze II, a następnie III. Wartość nawozowa torfów amoniakowanych w niskiej tem peraturze oraz torfu surowego + woda amoniakalna i samej wody amoniakalnej była słaba. Torf surowy spowodował znaczną zniżkę plonów sałaty. Największą procentową zawartością azotu odznaczała się sałata na kombinacjach torf amoniakowany w niskiej tem peraturze, azotanie amonu i wodzie amoniakalnej. Reasumując możemy powiedzieć, że wyniki przeprowadzonych doświadczeń wskazują na ścisłą zależność wysokich plonów poszczególnych roślin od form dostarczonego azotu. Sałata Tablica 8 Kombinacja nawozowa Średni plon g 7wazon a. s. m. Zawartość N w /o a. s. m. Plon N w g P К 3,4 1,7 0,058 4 torf surowy 1,9 1,9 0,036 4 torf amoniakowany I 3,8 2,0 0,076 4- torf amoniakowany II 5Д 2,9 0,148 4- torf amoniakowany III 4,5 2,5 0,113 4 torf amoniakowany IV 4,1 2,2 0,090 4- torf amoniakowany V 2,7 4,*5 0,122 4 torf surowy 4- woda amoniakalna 2,8 4,7 0,132 4- N H,N03 4,1 4,7 0,193 4- woda amoniakalna 3,3 4,8 0,158 4- woda amoniak. 4- torf surowy 4 Mn4- Cu 3,3 4,3 0,142 Przedział ufności przy P = 0,95 1,07 Na serii kontrolnej (PK) bez azotu plon wszystkich użytych do doświadczeń roślin był niski. Podobnie niskim plonem odznaczały się serie z torfem surowym wysokim, a nawet w niektórych przypadkach plon na serii z torfem surowym był niższy od kontrolnych. Dostarczenie roślinom azotu w postaci saletrzaku, azotanu amonowego, wody amoniakalnej, torfu amoniakowanego w niskiej tem peraturze lub mieszanki torfu z wodą amoniakalną 4 5-krotnie zwiększały plon roślin w porównaniu z serią kontrolną. W niektórych przypadkach mieszanka torfu z mineralnymi solami azotowymi miała lepszy wpływ na plonowanie roślin, aniżeli same sole mineralne. Torfy amoniakowane w wysokiej temperaturze odznaczały się słabą wartością nawozową, co tłumaczymy tym, że prawdopodobnie nasycenie torfów w retorcie Fischera było nieodpowiednie i spowodowało

Wartość nawozowa torfów amoniakowanych 239 częściowe skoksowanie torfu oraz unieruchomiło azot amonowy. Ciekawe są wyniki odnoszące się do ilości pobranego azotu przez poszczególne rośliny: tak np. ilości azotu pobranego w seriach nawożonych torfem surowym były tak małe, że w niektórych wypadkach były one mniejsze od serii kontrolnych. W skazuje to, że azot stosowanych torfów surowych był absolutnie niedostępny dla roślin. Ilości azotu pobranego przez rośliny z mieszanek torfów z wodą amoniakalną i mieszanek torfu z nawozami mineralnymi azotowymi były w niektórych przypadkach wyższe od ilości pobranego azotu przez rośliny z samych soli m ineralnych azotowych. Wpływ następczy torfów amoniakowanych Doświadczenia 1952 roku wykazały, że torfy amoniakowane w wysokiej temperaturze posiadają, przynajmniej w pierwszym roku, bardzo słabą wartość nawozową. Aby wyjaśnić wpływ następczy tych torfów, wazony po sprzęcie gorczycy i sałaty pozostawiono na zimę w hali wegetacyjnej, Owies (1953 r., wpływ następczy po gorczycy) Tablica 9 Kombinacja nawozowa Średni plon g/wazon a. s. m. Zawartość N w % a. s. m. Plon N w g słoma 1 ziarno słoma j ziarno słoma 1 ziarno ogółem P К 1 8Д 3,4 0,5 2,1 0,041 0,071 0,112,» 4- torf surowy 8,9 ЗД 0,5 2,3 0,045 0,071 0.116 4- torf amoniak. I 11,2 4,7 0,4 2,0 0,045 0,094 0,139 i) 4- torf amoniak. II 12,6 5,2 0,4 1,9 0,050 0,099 0Д49 4- torf amoniak. III 10,9 5,2 0,5 1,9 0,055 0,099 0,154 4- torf amoniak. IV 11,7 5,4 0,5 1,9 0,059 0,103 0,162» 4- torf amoniak. V 13,6' 7,8 0,4 1,8 0,054 0,140 0,194» + NH4NOt1 10,8 6,0 0,5 1,9 i 0,054 0,114 0,168 4- torf surowy 4- woda amoniakalna 12,4 7,0 0,4 1,8 0,050 0,126 0,176» -f woda amoniakalna 11,9 6,5 0,4 1,9 0,048 0,129 0,177 4- torf amon. III 4-В + Cu 10,8 4,5 0,5 1,9 0,054 0,086 0,140», 4- torf surowy 4- woda \ amoniakalna + В 4- Cu 10,0 5Д 0,5 1,8 0,050 0,092 0,142 1 Przedział ufności przy P = 0,95 0,44 a wiosną 1953 roku, po dodaniu nawożenia fosforowo-potasowego, zasiano po gorczycy owies, a po sałacie gorczycę. Wyniki uwidocznione są w tablicy 9 i 10. Przypatrując się danym z tablicy 9 widzimy, że największe plony ziarna i słomy owsa otrzymano na kombinacji z torfem amoniakowanym w niskiej tem peraturze (V), następnie na kombinacji torf suro-

240 A. Maksimów i S. Liwski Gorczyca (1953 r. po sałacie wpływ następczy) Tablica 10 Kombinacja nawozowa Średni plon g/wazon a. s. m. Zawartość N w a. s. m. Plon N w g słoma nasiona słoma 1 nasiona słoma nasiona ogółem P К 5,0 1,0 1,2 5,2 0,060 0,052 0,112 + torf surowy 4.3 0,6 1,3 5,2 0,056 0,031 0,087 -f torf amoniak. I 6,9 1,5 1,0 4,9 0,069 0,074 0,143 + torf amoniak. II 7,7 1,2 1,1 4,9 0,085 0,059 0,144 -f torf amoniak. III 7,4 1,5 1,0 5,4 0,074 0,081 0,155 4- torf amoniak. IV 6,4 1,4 1,0 5,1 0,064 0,071 0,135 + torf amoniak. V 28,8 6,2 0,7 5,1 0,202 0,316 0,518 + n h 4n o 3 24,4 5,6 ' 0,7 4,8 0,171 0,269 0,440 + torf surowy + woda amoniakalna 24,0 5.3 0,8! 5,2 0,192 0,276 0,468 + woda amoniakalna 20,0 4,4 i,3 1 4,7 0,260 0,207 0,467 Przedział ufności przyp=0,95 2,19 0,81 wy + woda amoniakalna i na wodzie amoniakalnej. Torfy wysokie amoniakowane w wysokiej tem peraturze dały istotną zwyżkę plonów w porów naniu z kombinacją kontrolną PK, lecz plony te były mniejsze od Rys. 6 Owies po wykłoszeniu (wpływ następczy 1953 r.) Nr wazonu Nawożenie 52 PK + torf surowy 57 torf I PK-*-torf amoniakowany w wysokiej temperaturze 62 torf II,,,,». 68 torf III,, 70 torf IV,,,, 74 PK f torf amoniakowany w niskiej temperaturze

Wartość nawozowa torfów amoniakowanych 241 kombinacji na torfie amoniakowanym w temperaturze niskiej. Najmniejszą' ilość azotu pobrały rośliny z kombinacji kontrolnych torfu surowego, a największą z kombinacji z torfem amoniakowanym w niskiej temperaturze. Rysunek 6 przedstawia wzrost owsa n a niektórych kombinacjach. Rys. 7. Gorczyca (po sałacie) Nr wazonu Nawożenie 188 FK : torf surowy 196 torf I PK - torf amoniakowany w wysokiej temperaturze 200 torf II 202 torf III 208 torf IV 211 PK r torf amoniakowany w niskiej temperaturze Z danych tablicy 10 widzimy, że najwyższy plon ziarna gorczycy przypadł na kombinację: torf amoniakowany w niskiej tem peraturze (V). Również dodatni wpływ następczy uzyskano na azotanie amonowym, torfie surowym -t woda am oniakalna i na wodzie amoniakalnej. Wpływ n a - * stępczy torfów amoniakowanych w wysokiej temperaturze zarówno d la ; słomy jak i ziarna gorczycy okazał się nikły. Z tego więc wynika, że azot amonowy przy amoniakowaniu torfów w wysokiej temperaturze przechodzi w trwałe niedostępne dla roślin związki. Rysunek 7 i 8 przedstawia rozwój ' gorczycy na poszczególnych kombinacjach nawozowych. Doświadczenia polowe W latach 1951 1953 przeprowadzono doświadczenia polowe nad dzia- i łaniem nawozowym torfów amoniakowanych. Doświadczenia wykonano w m ajątku SGGW w Skierniewicach. Gleba: ; 16 Roczniki Gleboznawcze

242 A. Maksimów i S. Liwski bielicowa na glinie spiaszczonej, zdrenowana. Jako nawozu organicznoazotowego użyto: 1) torf wysoki i niski amoniakowany w tem peraturze niskiej (amoniakowanie przeprowadzono w Zakładzie Torfoznawstwa SGGW), 2) mieszanka torfu wysokiego surowego z wodą amoniakalną, 3) surowy torf wysoki i niski. Rys. 8. Gorczyca (po sałacie) i Nr wazonu Nawożenie 95 PK 188 PK + torf surowy 216 PK woda amoniakalna 903 PK+torf surowy ( woda amoniakalna 192 PK+NH 4N 0 3 Kombinacje nawozowe podane są w poszczególnych tablicach. W kombinacjach nawozowych użyto jednakowej ilości azotu. W przypadku stosowania torfu amoniakowego ilość azotu obliczano w stosunku do N zasorbowanego z amoniaku gazowego. Badano działanie nawozowe torfów na plony owsa i buraków pastewnych w pierwszym roku. oraz działanie następcze po owsie siejąc żyto a po burakach owies. D o świadczenie z żytem (działanie następcze). W 1951 roku założono doświadczenie z owsem. Wyniki zostały opublikowane w Rocznikach Nauk Rolniczych 66 (1952). Nawozy azotowe pod owies stosowane w ilości 30 kg N. (W przypadku stosowania torfu amoniakowanego dawki przeliczano na azot zasorbowany)^

Wartość nawozowa torfów amoniakowanych 243 Po owsie jesienią tegoż roku zasiano żyto ozime dla zbadania wpływu następczego. Nawozy fosforowe zostały wysiane w ilości 50 kg P20 5/ha w postaci superfosfatu, nawozy potasowe w ilości 40 kg K20 na ha w postaci 40% soli potasowej. Wschody żyta z powodu długotrwałej suszy były słabe. Wiosną dla wzmocnienia zasiewów dano dawkę saletry w ilości 20 kg N/ha na wszystkie poletka. Wyniki doświadczenia podane są w tablicy 11. Żyto (1952 r. po owsie 1951 r.) T a b lica 1Ï j Owies Żyto L. p. Kombinacje. plon w q z ha plon w q z ha j ziarno słoma ziarno słoma 1 PK 13,5 20,0 9,6 21,9 2 PK + torf wysoki Surowy 13,8 24,2 9,2 21,3 3 PK + torf wysoki surowy -f woda amoniak. 16,2 22,8 14,8 24,4 4 PK + torf wysoki amoniakowany 16,4 27,4 12,5 23,9 5 PK + torf niski surowy 14,1 20,8 9,8 20,0 6 PK + torf niski surowy -f woda amoniak. 16,3 28,3 10,2 21,4 7 PK + torf niski amoniakowany 17,3 31,5 11,4 23,1 8 PK + woda amoniakalna 16,0 26,3 11,4 23,7 9 PK + siarczan am^nu 18,2 1 31,9 11,2 26,6 J Przedział ufności przy P = 0,95 1,28 0,901 1 Dane w tablicy 11 wskazują, że najwyższy plon ziarna żyta osiągnięto w kombinacji z torfem wysokim + woda amoniakalna. W porównaniu z wodą amoniakalną plon był o 3,4 q/ha wyższy, w porównaniu zaś z PK plon zwiększył się o 5,2 q/ha, w stosunku zaś do kombinacji z siarczanem amonu zwyżka wynosiła 3,6 q/ha. Torf amoniakowany wysoki dał niewielką zwyżkę w porównaniu do kombinacji z samą wodą amoniakalną. Porównując kombinacje obydwu torfów amoniakowanych (niskiego i wysokiego) do kombinacji nawozowej PK stwierdzamy, że działanie ich jest wyraźne. Zwyżka plonu ziarna na torfie amoniakowanym niskim wynosi 1,8 q/ha zaś na wysokim 2,9 q/ha. Sam torf surowy zarówno wysoki, jak i niski nie spowodował istotnej zwyżki plonów, a naw et surowy torf wysoki obniżył plon żyta. Doświadczenie z burakami pastewnymi. Siew buraków wykonano 2 maja 1952 r. w ilości 22 kg/ha. Nawożenie podstawowe dano w ilości 100 kg K20/ha, w postaci 40% soli potasowej, i 80 kg P2Os/ha 1C*

244 A. Maksimów i S. Liwski jako superfosfat. Azot dano w ilości 50 kg/ha według schematu załączonego przy wynikach plonów. Za podstawę do obliczeń dawek torfu przyjęto ilości N zasorbowanego w torfie amoniakowanym amoniakiem gazowym. Po wysianiu wszystkich nawozów rolę natychmiast przyorano. Wschody buraków były dobre, lecz susze trwające w maju i w czerwcu ujemnie wpłynęły na dalszy wzrost roślin. Młode rośliny silnie zaatakowała śmietka buraczana. Sprzętu buraków dokonano 20 i 21. X. Zestawienie plonów w przeliczeniu na ha przedstawia taiblica 12. Buraki pastewne i owies (działanie następcze) Tablica 12 L.p. Kombinacja nawozowa PK + torf surowy PK + torf surowy + В + Mn PK 4- torf amoniakowany PK + torf amoniak. 4- В 4- Mn PK 4* torf surowy 4- woda amon PK 4 torf sur. 4- woda amoniak, 4 PK 4- torf surowy 4- saletrzak PK -1- saletrzak Przedział ufności przy P = 0,95 Buraki pastewne 1952 r. Plon w q z ha Owies 1953 r. Plon w qzha korzenie 1 liście ziarno 1 słoma 1 321,0 153,2 15,15 17,97 325,0 161,2 16,69 18,52 386,4 192,0 15,88 19,45 401,4 208,0 16,89 19,90 ik. 387,6 170,0 15,64 18,26 3 4- Mn 368,6 178,0 15,71 18,28 379,0 193,4 15,62 18,07 357,6 185,6 15,90 17,43 19,0 15,4 1! i Analizując wyniki tablicy 12 widzimy, że najwyższy plon korzeni buraków otrzymano w kombinacji czwartej torf amoniakowany + B + Mn. Plon na tej kombinacji był wyższy w stosunku do kombinacji z saletrzakiem o 43,8 q/ha. Istotną zwyżkę plonów w stosunku do kombinacji 8-ej z saletrzakiem uzyskano także przy nawożeniu torfem amoniakowanym, torfem surowym + woda amoniakalna i torfem surowym 4- saletrzak. Do kombinacji z torfem surowym, torfem amoniakowanym i torfem.amoniakowanym + woda amoniakalna dodano mikroelementy В i Mn. Działanie В i Mn uwidoczniło się tylko nieznaczną zwyżką plonów w kombinacji z torfem.amoniakowanym, jednak zwyżka ta nie była istotna. D o świadczenie z owsem 1953 r. Doświadczenie z owsem założono po burakach w celu zbadania wpływu następczego torfów na plony owsa. Nawożenie dano w ilości 40 kg/ha РгОг, jako superfosfat i 80 kg/ha K20 w postaci 40% soli potasowej. Nawożenia azotowego nie stosowano.

Wartość nawozowa torfów amoniakowanych 245 Układ kombinacji nawozowych i uzyskane rezultaty przedstawia tablica 12. Podobnie jak w doświadczeniu z burakami pastewnymi najwyższe plony uzyskano w kombinacji torf amoniakowany + В + Mn. Podobne plony dała kombinacja z torfem surowym + В + Mn. Na wszystkich innych kombinacjach plony były jednakowe. Różnice w plonach owsa nieistotne. Prawdopodobnie buraki pastew ne wykorzystały cały przyswajalny azot, zaś okres wegetacji owsa był stosunkowo za krótki, aby mógł uruchomić się azot torfowy. WNIOSKI Wartość nawozowa torfów amoniakowanych w niskich temperaturach w doświadczeniach wazonowych była różna. W doświadczeniu z lnem i rzepakiem ozimym wartość nawozowa torfów amoniakowanych i saletrzaku okazała się jednakowa, natomiast w innych doświadczeniach była nieco niższa od m ineralnych nawozów azotowych. W doświadczeniu nad wpływem następczym działanie nawozowe torfów amoniakowanych na plon owsa było wyższe od azotanu amonu, w doświadczeniu zaś z gorczycą jednakowe. Torf surowy wysoki nie okazał dodatniego działania, a osiągane plony były albo równe plonom na kombinacji PK, albo niższe. Ilość pobranego azotu na kombinacjach z torfem amoniakowanym w niskich temperaturach była jednakowa (doświadczenie z owsem 1952 i rzepakiem ozimym) lub nieco mniejsza niż na kombinacjach z azotowymi nawozami mineralnymi. W doświadczeniu z owsem i gorczycą (działanie następcze) ilość pobranego azotu była większa. W doświadczeniach polowych torf surowy nie wykazał dodatniego działania. Wartość nawozowa torfu amoniakowanego w niskiej temperaturze w doświadczeniu z burakam i była wyższa od saletrzaku. W doświadczeniu z żytem (po owsie) działanie następcze torfów amoniakowanych oraz mieszanek torfów z wodą amoniakalną na plon ziarna było wyraźne, a zwyżka w porównaniu z PK wynosiła 1,8 do 5,2 g/ha. Torfy amoniakowane w wysokiej temperaturze okazały się nawozem słabo działającym. Plony uzyskiwane przy ich zastosowaniu były -niewielkie, niewiele wyższe niż na PK. Jedynie sałata na torfach amoniakowanych w wysokiej temperaturze dała plony wysokie, równe plonom na azotanie amonu. Również doświadczenia nad wpływem następczym torfów amoniakowanych w wysokiej temperaturze potwierdziły słabą wartość nawozową tych torfów.

246 A. Maksimów i S. Liwski LITERATURA 1. Davis R. O., Miller R. R., Scholl W., Joum. Am. Soc. Agr., 27. New Jork (1935), str. 729 735. 2. Davis R. Science, 71, New Jork (1935), str. 201 212. 3. Dragunow S. Trudy N. Inst, po udobrienijam i insektofungisidam, 127, Moskwa (1936), str. 7 14. 4. Dragunow S,. Bachtina E. F. Trudy N. Inst, po udobrienijam i insektofungisidam, 127, Moskwa (1936), str. 19 25. 5. Dragunow S. i Rosnowskaja A. N. Trudy N. Inst, po udobr. i insektofungisidam, 127. Moskwa (1936), str. 67 77. 6. Dragunow S. i Zasedatelewa A. Trudy N. Instituta po udobrien., 127, Moskwa (1936), str. 62 69. 7. F e u s t a 1 A. a Byers H. J. Dept. Agr. Techn. Bull., nr 214, New Jork (1933). 8. G e d r o j ć K. Uozenije o pogłotitielnoj sposobnosti poczw, Moskwa (1932), 153 str. 9. Gronther E. N., Brenchley E. Journ. Amer. Soc., 26, (1934), str. 26 56. 10. Howard L., Pin с к В. a Hibert G. E. Mechanism of Formation of: Watersolubles Nitrogenous Constituents, Ind. Eng. Chem., 27 (1935), 1508 str. LI. LemmermanO. Zeit. Pflanz. Düng., 30 (1930), str. 1 33. 12. Łogwinowa Z. W. i Sannikowa N. M. Diejstwije na urożaj organomineral. udobrienij i torfa, Trudy N. Inst, po udobr., 127, Moskwa (1936), str. 78 97. 13. Maksimów A. i Grudziński Z. Sorpcja amoniaku gazowego i jonu amonowego przez torfy, Roczn. Glebozn., 1, Warszawa (1950), str. 131 148. 14. Maksimów A., Grudziński Z. Wartość nawozowa torfów amoniakowanych, Roczn. Nauk Roln., 66, Warszawa (1952), str. 65 76. 15. Maksimów A., Dłubakowski S. Nitryfikacja azotu torfów amoniakowanych, Roczn. Nauk Roln., 66-A -l, Warszawa (1952), str. 77 94. 16. Pawlikowski S., Stobiecki J. i Szarawara J. Roczn. Glebozn., 3, Warszawa (1954), str. 279 313. 17. P i n с к L. A., Howard L. В. a Hilbert G. E. Nitrogenous composition of ammoniated peat a. related products, Ind. Eng. Chem., 27 (1935), 440 str. 18. Rosiński S., Tomków K., Turowska A. Badania nad sorpcją amoniaku przez torf, Prace Gł. Inst. Górnictwa, Komunikat 95, Stalinogród (1951), str. 1 15. 19. Scholl W. a Davis R. O. F. Ammoniation of Peat for Fertil, Ind. Eng. Chem., 25, New Jork (1933), 1074 str. 20. Staikoff Z. Über die Ausnutzung des organisch gebundenen Stickstoffs der Humusstoffe durch die Pflanzen, Ztschr. f. Pflanzenern., Düng. u. Bodenkunde., 6(51) (1938), str. 186 195. 21. Staikoff Zw. Über die Ammoniakbindung durch natuerliche u. künstl., Humusstoffe, Sofia (1937), 75 str. 22. Zusser E. Obrabotka rastitieln. matieriałow ammiakom pri raźnych tiem pieiraturach i dawlenijach, Trudy Nauczn. Inst, po udobrienijam, 127, Moskwa (1936), 53 str. 23. Majewski F., Maksimów A. i Szmidtówna В. Wpływ torfu amoniakowanego na plon kapusty, R. N. R., 66 A -l, Warszawa (1952), str. 52 64. 24. Fuchs W., Gagarin R., Kothny H. Biochem. Zeitschr., 85, Berlin (1933), 259 str.