GŁÓWNY INSPEKTORAT PRACY Ocena narażenia zawodowego pracowników na substancje chemiczne, ich mieszaniny, czynniki lub procesy technologiczne o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy Warszawa, luty 2014 r.
Występowanie w środowisku pracy czynników o działaniu rakotwórczym lub mutagennym stanowi poważny problem w zakresie powstawania chorób nowotworowych pochodzenia zawodowego. Dlatego niezwykle istotnym jest zapewnienie bezpiecznych warunków pracy dla osób pracujących w narażeniu na te czynniki oraz monitorowanie ich stanu zdrowia. Jednym z kierunków działania Państwowej Inspekcji Pracy jest ustalenie stopnia przestrzegania przez pracodawców przepisów prawa pracy, a w szczególności ocena działań podejmowanych dla ograniczenia ryzyka zawodowego związanego z narażeniem na czynniki chemiczne niebezpieczne, w tym rakotwórcze i mutagenne. Państwowa Inspekcja Pracy realizując swoje zadania przeprowadziła czynności kontrolno-nadzorcze w zakresie przestrzegania przez pracodawców obowiązujących przepisów krajowych implementujących dyrektywę 2004/37/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie ochrony pracowników przed zagrożeniem dotyczącym narażenia na działanie czynników rakotwórczych lub mutagenów podczas pracy (szósta dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy Rady 89/391/EWG) (wersja ujednolicona) 1 ujednolicenie dyrektywy 90/394/EWG. Podstawowe obszary kontroli dotyczyły substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników o działaniu rakotwórczym lub mutagennym oraz procesów technologicznych, w których były one stosowane lub uwalniane. W 2008 r. kontrolami objęto pracodawców prowadzących działalność w następujących branżach: produkcja obuwia, produkcja wyrobów kaletniczych i rymarskich, produkcja szkła płaskiego obrobionego i gospodarczego, produkcja ceramicznych wyrobów stołowych i ozdobnych, działalność poligraficzna, zakłady stosujące technologię galwanicznego pokrywania metali i tworzyw sztucznych (procesy elektrolityczne i termiczne), dokonujące impregnacji drewna z użyciem impregnatów zawierających m.in. rakotwórcze związki chromu (VI). Inspektorzy PIP przeprowadzili kontrole w 431 zakładach w temacie Bezpieczeństwo i ochrona zdrowia pracowników zatrudnionych w narażeniu na czynniki chemiczne, 1 Dz.U. L 158 z 30.4.2004, s. 50-76. 1
w tym o właściwościach rakotwórczych, mutagennych i działających na rozrodczość, ze szczególnym uwzględnieniem oceny ryzyka zawodowego w wybranych branżach. Analiza wyników kontroli wskazała na niezadowalającą współpracę pracodawców (zwłaszcza w zakładach, gdzie występują czynniki chemiczne o właściwościach rakotwórczych) z lekarzami sprawującymi profilaktyczną opiekę lekarską (lekarze z reguły nie zapoznawali się osobiście z warunkami na stanowiskach pracy), co mogło w sposób znaczący wpływać na poziom ochrony zdrowia pracujących w narażeniu na czynniki rakotwórcze. W 2010 r. celem kontroli dla realizowanego zadania Zagrożenia czynnikami chemicznymi i fizycznymi w zakładach branży meblowej oraz produkujących wyroby z włókien poliestrowo-szklanych było ustalenie, czy pracodawcy właściwie identyfikują występujące na stanowiskach pracy zagrożenia chemiczne i fizyczne oraz jakie działania podejmują w celu eliminowania (ograniczania) zagrożeń związanych z występowaniem tych czynników i czy skutecznie im zapobiegają. Łącznie skontrolowano 459 zakładów produkujących meble oraz 125 zakładów produkujących wyroby z laminatów poliestrowoszklanych. Stwierdzono, iż w znacznej części zakładów meblarskich istotnym problemem była nieznajomość (lub lekceważenie) zagrożeń i przepisów dotyczących substancji, mieszanin lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym. W szczególności dotyczyło to prac związanych z narażeniem na pył drewna twardego dąb i buk. Jednocześnie kontrole tej branży wskazały na konieczność wprowadzenia uregulowań prawnych w przypadku coraz powszechniej stosowanego w produkcji drewna twardego pochodzącego z gatunków krajowych i egzotycznych, innych niż dąb i buk. W oparciu o wyniki kontroli z 2010 r. w zakładach produkujących meble PIP stwierdziła, że w produkcji coraz powszechniej używa się o wiele więcej różnego rodzaju drewna twardego pochodzącego z gatunków nie tylko krajowych, ale i egzotycznych, stąd też zgłoszono propozycję o wskazanie w rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Społecznej w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy w załączniku nr 1 w części B. Pyły pod pozycją nr 13, że dąb i buk jest tylko przykładem drewna twardego (dotychczasowo tylko te 2 gatunki były wymienione) oraz wskazanie jakie gatunki drewna należy uznać za twarde, poprzez np. zdefiniowanie terminu drewno twarde bądź przytoczenie nazw zwyczajowych drzew twardych. Minister Pracy i Polityki Społecznej w piśmie z dnia 7 października 2013 r. poinformował, iż propozycje te zostaną uwzględnione, tj. zostaną wymienione nazwy drzew twardych, zgodnie z wykazem znajdującym się w tomie 62 monografii Organizacji Badań nad Rakiem (IARC z 1995 r.). W związku z tym jako drewna twarde zostaną wymienione: 2
buk, dąb, osika, jesion, grab, brzoza, klon, czereśnia, wiśnia, kasztan, orzech włoski i biały, teak, palisander, cis, mahoń i heban. Dotychczas nie nastąpiła jeszcze zmiana przepisu w tym zakresie. Należy także zauważyć, iż wskazane byłoby dla każdego znanego czynnika rakotwórczego przypisanie wartości NDS, której nie należy przekraczać. W odniesieniu do czynników rakotwórczych, co do których nie ustalono wartości NDS powinno się dążyć do zminimalizowania narażenia na dany czynnik do możliwie najmniejszego. Czynniki rakotwórcze są bowiem bardzo ważną grupą czynników odpowiedzialnych za zdrowie ludzi mających z nimi kontakt, nie tylko w środowisku pracy, lecz także w środowisku naturalnym. Również dane GUS potwierdzają istotę problemu narażenia na pyły drewna twardego (dąb, buk). Przykładowo w roku 2011 przy produkcji wyrobów z drewna i mebli zatrudnionych było 250 tys. osób, przy czym część z nich wykonywała pracę w warunkach przekroczenia najwyższych dopuszczalnych stężeń pyłów drewna. Zatrudnienie w warunkach zagrożenia (przekroczone NDS) stan na 31.12.2012r. Pyły przemysłowe w tym drewna Pyły drewna twardego (takich jak dąb,buk) prod. wyrobów drewnianych prod. mebli prod. wyrobów drewnianych prod. mebli Dane GUS za 2012 r. na podstawie druku Z-10 (obowiązek statystyczny dla podmiotów 10 os.) 957 osób 911 osób 1229 osób 818 osób Także odnośnie projektu rozporządzenia Ministra Zdrowia w sprawie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy PIP wnioskowała m.in., aby w załączniku nr I do ww. rozporządzenia wymieniono w wykazie procesów technologicznych, w których dochodzi do uwalniania substancji chemicznych, ich mieszanin lub czynników o działaniu rakotwórczym lub mutagennym prace związane z narażeniem na pył drewna twardego, nie ograniczając się jedynie do dębu i buku (jak dotąd) bowiem w dyrektywie 2004/37/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 24 kwietnia 2004 r. w sprawie oceny ochrony pracowników przed zagrożeniem dotyczącym narażenia na działanie czynników rakotwórczych lub mutagennych podczas pracy (szósta dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy Rady 89/391/EWG) w załączniku nr I wymieniono w spisie procesów, w których są uwalniane substancje rakotwórcze prace związane z narażeniem na pył drewna twardego z dopiskiem, że wykaz tych drzew twardych znajduje się w tomie 62 Monografii IARC z 1995 r. W wykazie tym znajdują się oprócz dębu i buku także inne gatunki drzew twardych jak np. jesion, palisander, teak. W dniu 03.08.2012r. weszło w życie rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 24 lipca 2012 r. 3
w sprawie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy (Dz. U. z 2012 r., poz. 890), które uwzględniło wnioski PIP w tym zakresie, tj. w załączniku nr 1 do rozporządzenia pkt. 5 Wykazu procesów technologicznych, w których dochodzi do uwalniania substancji chemicznych, ich mieszanin lub czynników o działaniu rakotwórczym lub mutagennym otrzymał brzmienie: Prace związane z narażeniem na pył drewna twardego. zamiast: Prace związane z narażeniem na pył drewna twardego (dąb i buk). Państwowa Inspekcja Pracy współpracowała w powyższym zakresie z Centralnym Instytutem Ochrony Pracy Państwowym Instytutem Badawczym, który przedstawił opinię dot. pyłów drewna twardego. Wynika, z niej m.in., że: Badania epidemiologiczne populacji zawodowo narażonych na pyły drewna wykazały, że częstość występowania nowotworów nosa i zatok u osób eksponowanych jest przeważnie od 2 do 8 razy większa niż u osób nie eksponowanych. Spośród nowotworów nosa i zatok przynosowych, występujących częściej u pracowników przemysłu drzewnego niż u osób zatrudnionych w innych gałęziach przemysłu, najsilniejszy związek z działaniem pyłów drzewnych miał nowotwór gruczołowy błony śluzowej, który był skutkiem narażenia na działanie pyłów pochodzących z różnych gatunków drzew, ale najczęściej wymieniano pyły dębu, buka, drewna mahoniowego, orzecha, akacji, kasztana, drzewa tekowego, palisandru i innych drzew twardych. Innym poza rakiem gruczołowym nowotworem górnych dróg oddechowych występującym częściej u osób narażonych na pyły drzew miękkich (brzozy, topoli, jodły, osiki, sosny, świerku lub drzew mieszanych) był rak płaskonabłonkowy błon śluzowych nosa i zatok przynosowych. Ryzyko zachorowania na oba typy nowotworów zwiększa się wraz z czasem narażenia. Wyniki badań epidemiologicznych niektórych grup pracowników przemysłu meblarskiego wskazały także na znamienne podwyższenie wskaźnika umieralności z powodu takich nowotworów jak: białaczka, nowotwory układu limfatycznego i oskrzeli. Mechanizm działania nowotworowego pyłów drewna nadal nie jest do końca poznany (Maciejewska A. i wsp.: Pyły drewna, PiMOŚP, 1997, z. 15, s. 149-199). Państwowa Inspekcja Praca opiniowała także projekty aktów prawnych w obszarze bezpieczeństwa pracy dot. substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy, np. projekt rozporządzenia Ministra Gospodarki uchylającego rozporządzenie w sprawie higieny pracy w zakładach wytwarzających papę smołowcową i używających paku i smoły pogazowej przy produkcji, zwracając wówczas uwagę, iż zarówno pak, jak i wysokotemperaturowa smoła węglowa (Nr CAS 65996-93-2), sklasyfikowane jako rakotwórcze kat. 2 (rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 1 grudnia 2004 r. w sprawie substancji, preparatów, 4
czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy (Dz. U. Nr 280, poz. 2771 ze zm.)), zostały 13.01.2010 r. włączone do Listy Kandydackiej sporządzonej przez Europejską Agencję Chemikaliów, jako substancje wzbudzające szczególnie duże obawy, tj. mogące mieć bardzo poważne i często nieodwracalne skutki dla zdrowia człowieka oraz dla środowiska. Substancje te kandydowały wówczas do włączenia ich do załącznika XIV (wykazu substancji podlegających procedurze udzielania zezwoleń) do rozporządzenia REACH. Ze względu na zagrożenia, jakie niosą ze sobą rakotwórczy pak i smoła węglowa oraz na konieczność ochrony zdrowia narażonych pracowników, przy uchylaniu rozporządzenia Ministrów Pracy i Polityki Społecznej oraz Zdrowia z dnia 1 czerwca 1953 r. w sprawie higieny pracy w zakładach wytwarzających papę smołowcową i używających paku i smoły pogazowej przy produkcji, istotne było rozważenie, która częstotliwość przeprowadzania badań lekarskich pracowników narażonych na pak i smołę jest właściwsza, czy określona jako nie rzadziej niż co 6 miesięcy (zgodnie z ww. rozporządzeniem), o ile lekarz przemysłowy nie zarządzi badań częściej, z jednoczesnym zwróceniem uwagi, iż przeglądu stanu zdrowia lekarz powinien dokonywać co najmniej raz na miesiąc, czy co 1-2 lata wynikająca ze wskazówek metodycznych w sprawie przeprowadzania badań profilaktycznych pracowników, stanowiących załącznik nr 1 do rozporządzenia Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 30 maja 1996 r. w sprawie przeprowadzania badań lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pracy (Dz. U. Nr 69, poz. 332 z późn. zm.). Propozycja PIP została uwzględniona w zakresie uchylenia rozporządzenia dotyczącego zakładów wytwarzających papę smołowcową i używających paku i smoły pogazowej przy produkcji. W dniu 10.08.2010 r. weszło w życie rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 8 lipca 2010 r. uchylające rozporządzenie w sprawie higieny w zakładach pracy wytwarzających papę smołowcową i używających paku i smoły pogazowej przy produkcji (Dz. U. z 2010 r., Nr 135, poz. 907). W obowiązujących przepisach pozostała częstotliwość przeprowadzania profilaktycznych badań lekarskich dla pracowników narażonych zawodowo na mieszaniny zawierające wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne, np. pak, smoła, asfalty określona co 1-2 lata. Prowadzonym w 2010 r. przez Państwową Inspekcję Pracy kontrolom w temacie Zagrożenia czynnikami chemicznymi i fizycznymi w zakładach branży meblowej oraz produkujących wyroby z włókien poliestrowo-szklanych towarzyszyła prowadzona na szeroką skalę kampania kontrolno-prewencyjna pn. Niebezpieczne substancje chemiczne: poznaj, oceń i zapobiegaj ryzyku", której celem było zgodnie z założeniami SLIC promowanie właściwych metod oceny ryzyka związanego z występowaniem 5
czynników chemicznych (także rakotwórczych i mutagennych) w zakładach pracy oraz zachęcanie do wdrażania dobrych praktyk i stosowania środków profilaktycznych ograniczających ryzyko. W Polsce kampania prowadzona była głównie w sektorze firm produkujących meble. Przed jej rozpoczęciem przeprowadzono szkolenia dla inspektorów pracy, podczas których zostali zapoznani z celem, zakresem i metodyką prowadzenia kampanii. Na początku kampanii do prawie 2200 pracodawców wysłano list zachęcający ich do udziału zarówno w niej, jak i w szkoleniach nt. oceny ryzyka oraz rozkolportowano ulotkę SLIC prezentującą korzyści wynikające z prawidłowo przeprowadzonej oceny ryzyka zawodowego, stosowania odpowiednich środków profilaktycznych eliminujących lub ograniczających zagrożenia oraz wdrażania dobrych praktyk. Ze względu na potrzebę dotarcia do jak największej grupy pracodawców zatrudniających pracowników przy pracach w narażeniu na czynniki chemiczne, rozszerzono działania kampanii na sektor zakładów produkujących wyroby z laminatów poliestrowo-szklanych. Dla małych firm branży meblarskiej opracowano i zamieszczono na stronie internetowej listę kontrolną Czynniki chemiczne oceń zagrożenia. Zapobiegaj wypadkom i chorobom zawodowym. Jej celem było ułatwienie pracodawcom sprawdzenia, czy spełniają wymagania bhp na stanowiskach pracy. Zawierała ona też podpowiedzi działań korygujących lub zapobiegawczych w przypadku stwierdzenia nieprawidłowości. Na potrzeby kampanii (oprócz materiałów SLIC) PIP wydała 3 broszury: Czynniki chemiczne w przemyśle meblarskim, Skutki zdrowotne zagrożeń czynnikami chemicznymi w przemyśle meblarskim, Bhp przy produkcji laminatów oraz 2 plakaty: Czynniki chemiczne zmiana w oznakowaniach oraz Oznakowanie czynników chemicznych stosowane w transporcie towarów niebezpiecznych (ADR). Zamieszczono je także na stronie internetowej PIP w formie pliku pdf. W miarę napływania materiałów od europejskiego koordynatora kampanii, w zakładce utworzonej na stronie internetowej PIP Substancje chemiczne: poznaj, oceń i zapobiegaj ryzyku, z wykorzystaniem logo kampanii, zamieszczono przetłumaczone na język polski materiały, a w szczególności broszury i plakaty dotyczące przemysłu drzewnego i meblarskiego oraz warsztatów samochodowych, ze względu na duże zainteresowanie pracodawców w formacie pliku pdf. Inspektorzy pracy przekazywali pracodawcom kontrolowanych zakładów adres strony internetowej PIP poświęconej kampanii i wydawnictwa dotyczące zagrożeń związanych z występowaniem czynników chemicznych w miejscu pracy oraz udzielili 2312 porad technicznych. W 24 szkoleniach zorganizowanych na terenie każdego z okręgowych inspektoratów pracy nt. właściwych metod oceny ryzyka związanego z występowaniem 6
czynników chemicznych w miejscu pracy, wdrażania dobrych praktyk i stosowania środków profilaktycznych ograniczających ryzyko wzięło udział ok. 520 pracodawców lub ich przedstawicieli (pracownicy służb bhp, społeczni inspektorzy pracy). Podczas kampanii w 6 miastach wojewódzkich zorganizowano dni otwarte i warsztaty służące lepszemu poznaniu zagrożeń ze strony czynników chemicznych i ich skutków oraz profilaktyce. Oprócz pracodawców i ich przedstawicieli, wzięło w nich udział także ok. 520 uczniów i studentów ze szkół o kierunkach związanych z tematyką kampanii. Ogółem podczas trwania kampanii, w trakcie szkoleń i podejmowanych działań, przekazano pracodawcom około 6,2 tys. sztuk różnego rodzaju wydawnictw, w formie broszur i ulotek oraz ok. 340 płyt DVD z filmem NAPO, zawierającym sekwencję poświęconą zagrożeniom czynnikami chemicznymi, przydatną w prowadzeniu szkoleń pracowników. Adresaci kampanii, a szczególnie pracodawcy mogli bez ograniczeń korzystać ze wszystkich materiałów dotyczących kampanii zamieszczonych na stronie internetowej PIP. W ramach kampanii SLIC inspektorzy pracy skontrolowali 459 zakładów produkujących meble i 125 zakładów produkujących wyroby z laminatów poliestrowoszklanych. Najwięcej kontroli przeprowadzono w mikro- i małych zakładach (w branży meblowej - 151 mikro- i 216 małych zakładów oraz po 48 mikro- i małych zakładów produkujących wyroby z laminatów poliestrowo-szklanych). Zakłady meblarskie zatrudniały 20696 pracowników, w tym w kontakcie z czynnikami chemicznymi 2567. Narażonych (eksponowanych bez względu na poziom) na pyły było w nich: 6697 osób, z czego 1296 pracowników na rakotwórczy pył drewna twardego. Pracę w warunkach przekroczenia najwyższych dopuszczalnych stężeń pyłów wykonywali pracownicy zatrudnieni w co dziesiątym skontrolowanym zakładzie (338 pracowników). Przy produkcji wyrobów z laminatów poliestrowo - szklanych zatrudniano 5621 pracowników, w tym 2189 w kontakcie z czynnikami chemicznymi. Z analizy wyników kontroli wynika, iż większość zarówno pracodawców, jak i służb bhp w zakładach meblarskich ma problem z właściwą identyfikacją zagrożeń, stwarzanych przez stosowane lub uwalniane w środowisku pracy czynniki chemiczne oraz pyły. Szczególne trudności sprawia im ustalenie, jaki niebezpieczny czynnik chemiczny występuje w środowisku pracy, a także właściwe zidentyfikowanie zagrożeń tym czynnikiem. Nieprawidłowości w zakresie badań i pomiarów szkodliwych dla zdrowia czynników chemicznych oraz pyłów najczęściej wynikały z braku prawidłowej oceny warunków środowiska pracy w celu wytypowania czynników szkodliwych do badań i pomiarów. Polegały one głównie na niezgodnej z przepisami częstotliwości i zakresie badań i pomiarów (prawie na co 5 skontrolowanym stanowisku pracy brak było aktualnych badań i pomiarów czynników chemicznych i pyłów). 7
W latach 2011-2013 działania kontrolne PIP dot. ww. grupy substancji i mieszanin realizowane były również w ramach tematów własnych OIP. W OIP Olsztyn w latach 2011-2012 realizowano temat Bezpieczeństwo i higiena pracy w zakładach obróbki drewna. I tak w 2011 r. przeprowadzono 55 kontroli w zakładach obróbki drewna, w których łącznie było zatrudnionych 1572 pracowników. Natomiast w 2012r. - 57 kontroli (zatrudnionych 1250 pracowników). Stwierdzone nieprawidłowości uregulowano 667 decyzjami nakazowymi i 172 wnioskami w wystąpieniach. OIP Kraków w 2013 r. przeprowadził 10 kontroli w ramach realizacji tematu Przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy w zakładach garbarskich. Jak wynika z tych kontroli - zakłady należące do tej branży prowadzą działalność związaną z wyprawianiem skór surowych przy zastosowaniu w większości przypadków starych maszyn i tradycyjnych metod. Nieczęsto można bowiem spotkać nowe obiekty budowane od podstaw jako garbarnie, gdyż większość z nich to obiekty remontowane lub adoptowane na te cele. W zakładach tych, w zależności od zastosowanej technologii, stosuje się szereg substancji chemicznych, w tym o działaniu rakotwórczym lub prawdopodobnie rakotwórczym jak np.: benzen, formaldehyd, pentachlorofenol, związki arsenu, związki chromu. Pracownik może być narażony na ich działanie np. podczas załadunku do maszyn i rozładunku obrabianych skór. Opary mogą wydobywać się również, podczas przygotowywania roztworów oraz w czasie procesu z nieszczelnych urządzeń. Wyniki kontroli wskazują, iż 5 pracodawców, którzy stosowali w procesie technologicznym substancje o działaniu rakotwórczym, bądź prawdopodobnie rakotwórczym nie prowadziło rejestru prac, których wykonywanie powoduje konieczność pozostawania w kontakcie z substancjami chemicznymi, ich mieszaninami, czynnikami o działaniu rakotwórczym lub mutagennym (dot. 13 pracowników) oraz rejestru pracowników narażonych na działanie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników o działaniu rakotwórczym lub mutagennym. Wyniki kontroli wskazują, iż 2 na 10 skontrolowanych pracodawców nie dokonało oceny ryzyka zawodowego występującego przy wykonywanych pracach, zaś 8 nie uwzględniło w tej ocenie narażenia pracowników na substancje chemiczne, ich mieszaniny, czynniki o działaniu rakotwórczym lub mutagennym. Efektem działań inspektorów pracy niejednokrotnie była minimalizacja narażenia pracowników na czynniki rakotwórcze lub prawdopodobnie rakotwórcze, czego przykładem jest to, że w jednym z kontrolowanych zakładów pracy na stanowisku obsługi pralnic (na podstawie przedłożonego sprawozdania z badań środowiska pracy), stwierdzono przekroczenie wartości NDS tetrachloroetylenu (1,22 wartości NDS). W związku z powyższym inspektor pracy decyzją zobowiązał pracodawcę do podjęcia skutecznych działań organizacyjno-technicznych w celu obniżenia stężenia tetrachloroetylenu do wartości nieprzekraczającej NDS. Pracodawca po wprowadzeniu zmian na ww. stanowisku pracy 8
poinformował o wykonaniu decyzji (obniżono stężenia tetrachloroetylenu do wartości 0,76 NDS). Ponadto w 2013 r. inspektorzy pracy na terenie wszystkich OIP prowadzili kontrole w zakresie Bezpieczeństwo chemiczne w zakładach pracy, w ramach którego - tam gdzie występowały czynniki rakotwórcze - zwracano uwagę na magazynowanie, wytwarzanie i stosowanie substancji chemicznych i ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym. W 43 zakładach stwierdzono występowanie w środowisku substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym, z czego 8 kontrolowanych zakładów zaliczono do grupy o dużym ryzyku wystąpienia poważnej awarii przemysłowej. Skontrolowane zakłady, w których występowały substancje chemiczne, ich mieszaniny, czynniki i procesy o działaniu rakotwórczym Skontrolowane zakłady wg sekcji PKD Odsetek skontrolowanych zakładów Przetwórstwo przemysłowe 70 Handel, naprawy 12 Działalność profesjonalna (np. laboratoria) 7 Dostawa wody 5 Transport i gospodarka magazynowa 5 Inne 1 Liczba osób pracujących w skontrolowanych zakładach w narażeniu na działanie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy Rodzaj czynnika Liczba osób narażonych (bez względu na poziom) Liczba osób pracujących w warunkach niezgodnych z normami higienicznymi (>NDS) Substancje chemiczne, ich mieszaniny, czynniki chemiczne 2451 197 w tym skalsyfikowane jako rakotwórcze 1372 101 Pyły 1675 132 w tym sklasyfikowane jako rakotwórcze 174 91 9
Bhp dot. substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy naruszenia przepisów Stwierdzone nieprawidłowości Odsetek zakładów przekazanie do OIP informacji o substancjach chemicznych, ich mieszaninach, 40 czynnikach lub procesach o działaniu rakotwórczym lub mutagennym rejestr prac w kontakcie z czynnikami rakotwórczymi lub mutagennymi 37 informowanie pracowników narażonych na oddziaływanie ww. czynników 20 o wynikach pomiarów tych czynników rejestr pracowników narażonych na działanie ww. czynników 32 pomiary szkodliwych dla zdrowia czynników o działaniu rakotwórczym 32 lub mutagennym w środowisku pracy W wyniku działań kontrolnych PIP prowadzonych w latach 2011-2013 z zakresu przestrzegania przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy w zakładach, w których stwierdzono występowanie czynników rakotwórczych i mutagennych do pracodawców skierowano środki prawne mające wpływ na poprawę stanu bezpieczeństwa i higieny pracy w zakładach. I tak w zakresie opisanych poniżej zagadnień wydano: a) badania i pomiary czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy chemicznych czynników o działaniu rakotwórczym lub mutagennym: w 2011 r. 89 decyzji i 19 wniosków w wystąpieniach w 104 podmiotach (decyzje dot. 888 pracowników), w 2012 r. 76 decyzji i 15 wniosków w wystąpieniach w 88 podmiotach (decyzje dot. 677 pracowników), w 2013 r. 62 decyzje i 10 wniosków w wystąpieniach w 69 podmiotach (decyzje dot. 680 pracowników). b) rejestr pracowników przy pracach w kontakcie z czynnikami rakotwórczymi i/lub mutagennymi: w 2011 r. 219 decyzji i 25 wniosków w wystąpieniach w 235 podmiotach (decyzje dot. 1503 pracowników), w 2012 r. 57 decyzji i 16 wniosków w wystąpieniach w 71 podmiotach (decyzje dot. 667 pracowników), w 2013 r. 92 decyzje i 23 wnioski w wystąpieniach w 112 podmiotach (decyzje dot. 1207 pracowników). 10
c) rejestr prac w kontakcie z czynnikami rakotwórczymi i/lub mutagennymi: w 2011 r. 209 decyzji i 35 wniosków w wystąpieniach w 231 podmiotach (decyzje dot. 3223 pracowników), w 2012 r. 53 decyzje i 23 wnioski w wystąpieniach w 75 podmiotach (decyzje dot. 495 pracowników), w 2013 r. 99 decyzji i 20 wniosków w wystąpieniach w 114 podmiotach (decyzje dot. 971 pracowników). d) program szkolenia w dziedzinie bhp z uwzględnieniem zagadnień związanych z zagrożeniami czynnikami rakotwórczymi i/lub mutagennymi: w 2011 r. 15 decyzji i 13 wniosków w wystąpieniach w 27 podmiotach (decyzje dot. 359 pracowników), w 2012 r. 3 decyzje i 3 wnioski w wystąpieniach w 6 podmiotach (decyzje dot. 15 pracowników), w 2013 r. 4 decyzje i 15 wniosków w wystąpieniach w 19 podmiotach (decyzje dot. 25 pracowników). e) oznakowanie miejsc przechowywania, magazynów, rurociągów z substancjami chemicznymi, ich mieszaninami o działaniu rakotwórczym: w 2011 r. 27 decyzji i 3 wnioski w wystąpieniach w 26 podmiotach (decyzje dot. 129 pracowników), w 2012 r. 20 decyzji i 2 wnioski w wystąpieniach w 22 podmiotach (decyzje dot. 92 pracowników), w 2013 r. 30 decyzji w 29 podmiotach (decyzje dot. 161 pracowników). Podczas prowadzonych kontroli tematycznych w zakresie czynników rakotwórczych i mutagennych z tematu Bezpieczeństwo i ochrona zdrowia pracowników zatrudnionych w narażeniu na czynniki chemiczne, w tym o właściwościach rakotwórczych, mutagennych i działających na rozrodczość, ze szczególnym uwzględnieniem oceny ryzyka zawodowego w wybranych branżach jako przyczynę stwierdzonych nieprawidłowości inspektorzy pracy wskazali m.in.: niedostateczną znajomość przez pracodawców przepisów regulujących problematykę bezpieczeństwa pracy i ochrony zdrowia osób wykonujących prace z niebezpiecznymi chemikaliami, w szczególności z czynnikami o działaniu rakotwórczym i mutagennym oraz działającymi szkodliwie na rozrodczość; 11
brak dostatecznej wiedzy pracodawców, umożliwiającej prawidłową identyfikację czynników chemicznych występujących w miejscu pracy, w szczególności gdy trzeba je wytypować do badań i pomiarów w celu oceny narażenia pracowników; lekceważenie przez pracodawców wymagań prawnych zobowiązujących do sporządzania spisów i wykazów związanych z użytkowaniem chemikaliów, a także opracowania instrukcji bezpieczeństwa i higieny pracy oraz magazynowania i składowania. Natomiast pracodawcy wśród przyczyn wskazywali: brak możliwości bezpłatnego korzystania, przez małych i średnich pracodawców, ze specjalistycznego doradztwa i merytorycznego wsparcia w zakresie bezpieczeństwa chemicznego; brak środków finansowych na spełnienie wymagań dotyczących przeprowadzenia kosztownych, powtarzanych okresowo, pomiarów i badań czynników szkodliwych na stanowiskach pracy. Należy podkreślić, iż do Państwowej Inspekcji Pracy nie wpływają (brak takiego obowiązku prawnego) dane i informacje dotyczące zastępowania substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym mniej szkodliwymi dla zdrowia. Weryfikacja wyżej opisanych zmian u pracodawców dokonywana jest podczas czynności kontrolnych inspektorów pracy badających tą tematykę. I tak np. podczas kontroli PIP w ramach tematu Bezpieczeństwo i ochrona zdrowia pracowników zatrudnionych w narażeniu na czynniki chemiczne, w tym o właściwościach rakotwórczych, mutagennych i działających na rozrodczość, ze szczególnym uwzględnieniem oceny ryzyka zawodowego w wybranych branżach stwierdzono, iż na 431 skontrolowanych pracodawców stosujących chemikalia - z czego prawie 1/3 o właściwościach rakotwórczych i mutagennych - 138 spośród nich podejmowało działania polegające na zastąpieniu ich innymi - mniej szkodliwymi. Dotychczasowe doświadczenia Państwowej Inspekcji Pracy wskazują, iż MŚP w niewystarczającym stopniu znają zależności między krajowymi aktami prawnymi, a wydanymi aktami przez UE regulującymi kwestie związane z czynnikami rakotwórczymi i mutagennymi, np. REACH, CLP, o czym świadczyć może m.in.: nieprzestrzeganie przez pracodawców należących do grupy MŚP wszystkich wymogów tych przepisów oraz zgłaszane przez nich podczas kontroli PIP trudności ze zrozumieniem powiązań prawnych w obrębie ww. aktów. Ponadto często rozporządzenia unijne mylone są z dyrektywami i w związku z tym pracodawcy nie wdrażają przepisów w nich zawartych bezpośrednio po wejściu w życie rozporządzenia UE, czekając na ich wdrożenie do prawa krajowego. Tym samym nie mają świadomości ich obowiązywania, w związku 12
z czym niespełnianie przepisów rozporządzeń nie wynika z celowych działań przedsiębiorców. Z kontroli Państwowej Inspekcji Pracy wynika, iż mimo upływu czasu od rozpoczęcia wdrażania poszczególnych przepisów prawnych REACH i CLP, wiedza dalszych użytkowników chemikaliów w tym zakresie nadal nie jest zadowalająca. Pracodawcy podczas przeprowadzanych przez inspektorów pracy kontroli często podnoszą, iż wprowadzone przepisy rozporządzeń REACH i CLP ich zdaniem nie w pełni są precyzyjne/jednoznaczne, a oficjalny komentarz do nich jest znacznie obszerniejszy niż one same, przy czym jednocześnie nie stanowi on przepisu prawnego, w związku z czym nie jest wiążący w rozstrzygnięciach. Zdaniem kontrolowanych lepsze byłyby zwięźlejsze i konkretne sformułowania zawarte w przepisach, co znacznie ułatwiłoby ich wdrażanie w życie. Ponadto odstąpienie od zamieszczenia szczegółowego wykazu substancji i mieszanin rakotwórczych lub mutagennych jako załącznika do rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 24 lipca 2012 r. w sprawie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy (Dz.U. z 2012 r., poz. 890), może utrudnić działalność pracodawców przy realizacji obowiązków nałożonych na nich przepisami tego aktu prawnego. Podsumowując należy podkreślić, iż PIP realizując swoje ustawodawcze obowiązki stale wspierała pracodawców we wdrażaniu dobrych praktyk w obszarze dyrektywy 2004/37/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie ochrony pracowników przed zagrożeniem dotyczącym narażenia na działanie czynników rakotwórczych lub mutagenów podczas pracy (szósta dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy Rady 89/391/EWG) (wersja ujednolicona) 2 ujednolicenie dyrektywy 90/394/EWG oraz realizowała zadania prewencyjne i promocyjne polegające na upowszechnianiu wiedzy dotyczącej tematyki dyrektywy wśród możliwie największej grupy adresatów oraz udzielaniu wsparcia merytorycznego zainteresowanym tą tematyką. 2 Dz.U. L 158 z 30.4.2004, s. 50-76. 13
Centralny Instytut Ochrony Pracy Państwowy Instytut Badawczy System ustalania w Polsce wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych w środowisku pracy Rada Ochrony Pracy przy Sejmie RP 18 lutego 2014 r.
USTAWA z dnia 26 czerwca 1974 r. KODEKS PRACY (Dz. U. z 1998 r. Nr 21. poz. 94 z późn. zm.) DZIAŁ DZIESIĄTY Bezpieczeństwo i higiena pracy Art. 228 1 Prezes Rady Ministrów powoła, w drodze rozporządzenia, Międzyresortową Komisję do Spraw Najwyższych Dopuszczalnych Stężeń i Natężeń Czynników Szkodliwych dla Zdrowia w Środowisku Pracy, określi jej uprawnienia oraz sposób wykonywania działań 2 Do zadań Komisji należy: 1) Przedkładanie ministrowi w właściwemu do spraw pracy wniosków dotyczących wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy do celów określonych w 3 2) Inicjowanie prac badawczych niezbędnych do realizacji zadań 3 Minister właściwy do spraw pracy w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw zdrowia określi, w drodze rozporządzenia, wykaz najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy
Skład Międzyresortowej Komisji ds. NDS i NDN (36 osób) Przedstawiciele instytutów naukowo-badawczych w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy Przedstawiciele administracji państwowej Międzyresortowa Międzyresortowa Komisja ds. Komisja Najwyższych ds. Dopuszczalnych Najwyższych Stężeń i Natężeń Czynników Dopuszczalnych Stężeń Szkodliwych dla Zdrowia w i Natężeń Środowisku Czynników Pracy Szkodliwych dla Zdrowia w Środowisku Pracy Przedstawiciele Państwowej Inspekcji Pracy Przedstawiciele Inspekcji Sanitarnej Przedstawiciele partnerów społecznych
Struktura zadaniowa Międzyresortowej Komisji ds. NDS i NDN Prezes Rady Ministrów Minister właściwy do spraw pracy Minister właściwy do spraw zdrowia Zespół Ekspertów ds. Czynników Chemicznych Międzyresortowa Komisja do Spraw Najwyższych Dopuszczalnych Stężeń i Natężeń Czynników Szkodliwych dla Zdrowia w Środowisku Pracy Zespół Ekspertów ds. Czynników Fizycznych Zespół Ekspertów ds. Czynników Biologicznych Dokumentacje NDS i NDN dostępne dla pracodawców, służb nadzoru i kontroli warunków pracy oraz partnerów społecznych
DEFINICJA najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych w środowisku pracy Wartość średnia ważona stężenia lub natężenia, którego oddziaływanie na pracownika w ciągu 8-godzinnego dobowego i przeciętnego tygodniowego wymiaru czasu pracy, określonego w Kodeksie pracy, przez okres jego aktywności zawodowej nie powinno spowodować ujemnych zmian w jego stanie zdrowia oraz w stanie zdrowia jego przyszłych pokoleń
DEFINICJE c.d. NDSCh - Najwyższe Dopuszczalne Stężenie Chwilowe - Wartość stężenia, które nie powinno spowodować ujemnych zmian w stanie zdrowia pracownika, jeżeli występuje w środowisku pracy nie dłużej niż 15 minut i nie częściej niż 2 razy w czasie zmiany roboczej, w odstępie czasu nie krótszym niż 1 godzina NDSP - Najwyższe Dopuszczalne Stężenie Pułapowe - Wartość stężenia, które ze względu na zagrożenie zdrowia lub życia pracownika nie może być w środowisku pracy przekroczone w żadnym momencie
Definicje frakcji aerozoli (pyłów) Frakcja wdychalna frakcja aerozolu wnikająca przez nos i usta, która po zdeponowaniu w drogach oddechowych stwarza zagrożenie dla zdrowia Frakcja torakalna frakcja aerozolu wnikająca do dróg oddechowych w obrębie klatki piersiowej, która stwarza zagrożenie dla zdrowia po zdeponowaniu w obszarze tchawiczo-oskrzelowym i obszarze wymiany gazowej Frakcja respirabilna frakcja aerozolu wnikająca do dróg oddechowych, która stwarza zagrożenie dla zdrowia po zdeponowaniu w obszarze wymiany gazowej.
SUBSTANCJE RAKOTWÓRCZE Międzyresortowa Komisja ds. NDS i NDN przyjęła dla substancji rakotwórczych akceptowalne poziomy ryzyka zawodowego zawarte w granicach od 10-4 do 10-3. Oznacza to możliwość przyrostu liczby przypadków wystąpienia 1 nowotworu na 10000 osób narażonych (10-4 ) lub 1 nowotworu na 1000 (10-3 ) osób narażonych na działanie substancji rakotwórczej w określonym stężeniu. W Polsce ustalono wartości NDS dla 49 substancji chemicznych oraz 3 pyłów o działaniu rakotwórczym.
Metody oznaczania stężeń i natężeń czynników szkodliwych w środowisku pracy (CIOP-PIB, IMP-Łódź) laboratoria akredytowane w CIOP-PIB i IMP-Łódź laboratoria akredytowane w PIS lub upoważnione 495 metod oznaczania stężeń chemicznych czynników szkodliwych dla zdrowia w powietrzu na stanowiskach pracy (stan na koniec 2013 r.) 114 metod oznaczania natężeń szkodliwych dla zdrowia czynników fizycznych w środowisku pracy (stan na koniec 2013 r.)
Transpozycja dyrektyw do prawa krajowego Rozporządzenie MPiPS z dnia 29 listopada 2002 r. Dyrektywy WE: Rady: 98/24/WE, Komisji: 91/322/EWG, 2000/39/WE, 2006/15/WE, 2009/161/WE zawierają wykazy wartości wskaźnikowych dla 122 substancji chemicznych Dyrektywy WE: Rady: 98/24/WE, Parlamentu Europejskiego i Rady: 2004/37/WE, 2009/148/WE zawierają wartości wiążące (binding) dla 10 substancji chemicznych Rozporządzenie MPiPS z dnia 10 października 2005 r. Rozporządzenie MPiPS z dnia 30 sierpnia 2007 r. Rozporządzenie MPiPS z dnia 16 czerwca 2009 r. Rozporządzenie MPiPS z dnia 29 lipca 2010 r. Rozporządzenie MPiPS z dnia 16 grudnia 2011 r. Projekt Rozporządzenia MPiPS z dnia 18 czerwca 2013 r.
Projekt rozporządzenia MPiPS z dnia 18.06.2013 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy Cele: 1) ujednolicenie ujęcia wprowadzanych dotychczas wartości w aspekcie zmian definicji i terminologii 2) wprowadzenie zgodnie z prawem UE nowych lub zweryfikowanych wartości NDS
Projekt rozporządzenia MPiPS c.d. - Dodanie 6 nowych substancji chemicznych (524) - Zmiana dotychczasowych wartości dla 19 substancji chemicznych - Uwzględnienie nowej definicji frakcji aerozoli (wdychalnej, respirabilnej i torakalnej) - Korekty redakcyjne w części E. Pola i promieniowanie elektromagnetyczne z zakresu częstotliwości 0 Hz 300 GHz
Rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej ustanowiły na podstawie prac Międzyresortowej Komisji ds. NDS i NDN wartości NDS-ów dla: 518 substancji chemicznych 19 czynników pyłowych oraz zweryfikowano zgodnie ze stanem wiedzy wartości dla 95 substancji chemicznych oraz NDN-y dla 4 szkodliwych czynników fizycznych.
Liczba szkodliwych dla zdrowia substancji chemicznych (w tym pyłów), dla których ustalono wartości NDS w środowisku pracy
PUBLIKACJE DOKUMENTACJI WARTOŚCI DOPUSZCZALNYCH NARAŻENIA ZAWODOWEGO NA CZYNNIKI SZKODLIWE W ŚRODOWISKU PRACY
Podstawy i Metody Oceny Środowiska Pracy Ogólna charakterystyka substancji Działanie toksyczne na ludzi zatrucia ostre i przewlekłe badania epidemiologiczne Działanie toksyczne na zwierzęta Działanie rakotwórcze, mutagenne Działanie embriotoksyczne, teratogenne i wpływ na rozrodczość Toksykokinetyka Mechanizm działania toksycznego Zależność efektu toksycznego od poziomu narażenia Istniejące na świecie wartości NDS i ich podstawy Podstawy proponowanej wartości NDS Metody oznaczania w powietrzu Metody oznaczania w materiale biologicznym Zakres i częstotliwość badań wstępnych i okresowych oraz przeciwwskazania do zatrudnienia
CZYNNIKI SZKODLIWE w ŚRODOWISKU PRACY - WARTOŚCI DOPUSZCZALNE Substancje o działaniu żrącym (C) Substancje o działaniu drażniącym (I) Substancje o działaniu uczulającym (A) Substancje o działaniu rakotwórczym Rakotw. Kat. 1 (Carc. 1A) lub 2 (Carc. 1B) Substancje o działaniu szkodliwym na płód (Ft) Substancje wchłaniające się przez skórę (Sk) Połączenie uregulowań z różnych obowiązujących w Polsce przepisów dotyczących ochrony zdrowia w środowisku pracy
PRAWODAWSTWO WE Na mocy dyrektywy 98/24/WE Komisja po konsultacji z ACSH przedstawia wnioski dotyczące ustalenia na poziomie wspólnotowym wskaźnikowych dopuszczalnych wartości narażenia zawodowego (ang. indicative occupational exposure limit values IOELV) dla ochrony pracowników przed zagrożeniem chemicznym do wdrożenia zgodnie z prawem i praktyką krajową.
DYREKTYWY KOMISJI EUROPEJSKIEJ wdrażające wartości IOELV Dyrektywy WE: 98/24/WE, 91/322/EWG, 2000/39/WE, 2006/15/WE oraz 2009/161/WE zawierające aktualne wykazy wartości indykatywnych dla 122 substancji chemicznych W uzasadnionych przypadkach państwa członkowskie mogą wszcząć postępowanie o czasowe odstępstwo.
Na mocy dyrektywy 2004/37/WE (Parlamentu Europejskiego i Rady Europy) dla każdego środka chemicznego, dla którego ustala się wiążącą dopuszczalną wartość narażenia zawodowego (BOELV), Państwa Członkowskie ustanawiają odpowiadającą jej obowiązującą krajową dopuszczalną wartość narażenia zawodowego, nie przekraczającą dopuszczalnej wartości wspólnotowej.
Wartości BOELV są ustalane przez Komisję Europejską w oparciu o skutek zdrowotny + skutki socjo-ekonomiczne + możliwości techniczne. Są wydawane jako dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady.
BOELV Obowiązujące Dyrektywy WE: 98/24/WE, 2009/148/WE, 2004/37/WE zawierają wartości wiążące BOELV dla 10 substancji chemicznych: azbezty: aktynolit, antyfilit, chryzotyl, grueneryt, krokidolit, termolit oraz benzen, pyły drewna twardego, ołów i jego związki nieorganiczne, monomer chlorku winylu Po uzgodnieniach Propozycje wartości wiążących dla 10 pozycji: - Frakcja respirabilna krzemionki krystalicznej - Pyły drewna twardego - Trichloroeten - Hydrazyna - Akrylamid - Chrom(VI) - Epichlorohydryna - Włókna ceramiczne - 4,4 -Metylenodianilina - 1,2-Dibromoetan
Wnioski 1)Unia Europejska wdraża systematycznie wymagania ochrony człowieka w środowisku pracy w formie dyrektyw Komisji (IOELV) lub dyrektyw Parlamentu Europejskiego i Rady (BOELV) 2)System wdrażania wymagań UE do prawa krajowego w Polsce jest realizowany na bieżąco, podobnie jak w wiodących krajach UE (Niemcy, Wielka Brytania, Francja, Finlandia, Dania, Szwecja, Holandia)
Wnioski 3) Zaletami wyróżniającymi nas wobec innych krajów jest ogólnodostępność wyników prac Komisji ds. NDS i NDN: publikowanie pełnych dokumentacji NDS-ów i NDN-ów (publikacja + internet) równolegle z ww. wymaganiami opracowywanie metod pomiaru w środowisku pracy (publikacja, Polskie Normy)
GŁÓWNY INSPEKTORAT SANITARNY Ocena narażenia zawodowego pracowników na substancje chemiczne, ich mieszaniny, czynniki lub procesy technologiczne o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy w 2012 r. Warszawa, luty 2014 r.
Wstęp Organy Państwowej Inspekcji Sanitarnej na podstawie ustawy z dnia 14 marca 1985 r. o Państwowej Inspekcji Sanitarnej (Dz. U. z 2011 r. Nr 212, poz. 1263 ze zm.) realizują zadania z zakresu zdrowia publicznego, w szczególności poprzez sprawowanie nadzoru nad warunkami higieny pracy w zakładach pracy. Celem sprawowanego nadzoru nad warunkami środowiska pracy jest ochrona zdrowia pracowników przede wszystkim poprzez kontrole przestrzegania przepisów określających wymagania higieniczne i zdrowotne na stanowiskach pracy, ze szczególnym uwzględnieniem narażenia pracowników na czynniki szkodliwe dla zdrowia pracowników, w tym na działanie czynników rakotwórczych i mutagennych. Podstawowe wymagania w zakresie ochrony zdrowia pracowników przed niekorzystnym wpływem czynników środowiska pracy zostały określone w ustawie z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm.), zwłaszcza w dziale dziesiątym Bezpieczeństwo i higiena pracy oraz w aktach wykonawczych do ww. ustawy. Szczegółowym aktem prawnym regulującym obowiązki pracodawcy w związku z narażeniem pracowników na działanie czynników rakotwórczych i mutagennych jest rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 24 lipca 2012 r. w sprawie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy (Dz. U. z 2012 r. poz. 890). Zgodnie z przepisami ww. rozporządzenia pracodawca zatrudniający pracowników w warunkach narażenia na działanie substancji, preparatów lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym obowiązany jest m.in. do przekazywania informacji o czynnikach rakotwórczych w terminie do dnia 15 stycznia za poprzedni rok sprawozdawczy do właściwego państwowego wojewódzkiego inspektora sanitarnego. Poszczególne wojewódzkie stacje sanitarno-epidemiologiczne przekazują zestawienie informacji dot. czynników rakotwórczych do Instytutu Medycyny Pracy im. Prof. Jerzego Nofera w Łodzi, który zobowiązany został przepisami rozporządzenia jw. do prowadzenia Centralnego Rejestru Czynników Rakotwórczych. Rejestr ten stanowi pomocne narzędzie w celu objęcia właściwą opieką profilaktyczną pracowników narażonych na te czynniki. 1
Działania kontrolne W 2012 r. ewidencją pionu higieny pracy objęto 6 304 zakłady (w 2011 r. 10 155), w których stwierdzono występowanie: substancji, mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym. Przeprowadzone kontrole dotyczyły przestrzegania przepisów rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz. U. z 2003 r., Nr 169, poz. 1650 ze zm.), rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 20 kwietnia 2005r. w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz. U. z 2005r., Nr 73, poz. 645 ze zm.), rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 1 grudnia 2004 r. w sprawie substancji, preparatów, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy (Dz. U. z 2004 r. Nr 280, poz. 2771 z późn. zm.) uchylone z dniem 09 kwietnia 2012 r. oraz rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 24 lipca 2012 r. w sprawie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy (Dz. U. z 2012 r. poz. 890) obowiązujące od dnia 03 sierpnia 2012 r. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 24 lipca 2012 r. poza wykazem substancji chemicznych i ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym reguluje sposób ich rejestrowania. Wykaz substancji niebezpiecznych wraz z ich klasyfikacją i oznakowaniem nie stanowi integralnej części rozporządzenia, zawarty jest w Rozporządzeniu Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1272/2008 z dnia 16 grudnia 2008 r. w sprawie klasyfikacji, oznakowania i pakowania substancji i mieszanin, zmieniającym i uchylającym dyrektywy 67/548/EWG i 1999/45/WE oraz zmieniającym rozporządzenie (WE) nr 1907/2006. Natomiast wykaz czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym obejmuje czynniki fizyczne (promieniowanie jonizujące) oraz procesy, podczas których dochodzi do uwalniania substancji chemicznych, ich mieszanin lub czynników o działaniu rakotwórczym lub mutagennym (m.in. prace związane z narażeniem na pył drewna twardego, procesy związane z narażeniem na działanie wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych obecnych w sadzy węglowej, smołach i pakach węglowych, produkcja auraminy itp.). 2
Z zestawień przekazanych przez poszczególne stacje sanitarno-epidemiologiczne wynika, że czynniki rakotwórcze występowały w 5,1 % obiektach objętych ewidencją Państwowej Inspekcji Sanitarnej, prowadzących działalność związaną m.in. z: produkcją drewna, wyrobów drewnianych, mebli (pyły drewna twardego), ochroną zdrowia promieniowanie jonizujące, tlenek etylenu, produkcją wyrobów metalowych oraz maszyn i urządzeń związki chromu sześciowartościowego, tlenku niklu w dymach spawalniczych, produkcją wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych benzo[a]piren, rozbiórką lub zabezpieczaniem wyrobów zawierających azbest, pracą związaną z hutnictwem miedzi i innych metali - narażenie na arsen i nikiel. Najczęściej występującymi w zakładach pracy substancjami, mieszaninami, czynnikami, procesami o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w 2012 r. były: substancje chemiczne i mieszaniny: azbest, tlenek etylenu, dichromian (VI) potasu, dichlorek kobaltu, chromian potasu, akrylamid, hydrazyna, chlorek kadmu, siarczan kadmu, tlenek niklu, tlenek chromu, sole hydrazyny, benzen, o-toluidyna, czynniki fizyczne: promieniowanie jonizujące X, procesy technologiczne: prace związane z narażeniem na pył drewna twardego, procesy związane z narażeniem na działanie WWA. W wielu przypadkach nie było możliwości wyeliminowania czynników rakotwórczych ze środowiska pracy, gdyż były one niezbędne do prowadzenia działalności, a nie występowały mniej szkodliwe zamienniki. W niektórych nadzorowanych zakładach czynniki rakotwórcze i mutagenne nie były stosowane bezpośrednio w procesach technologicznych, ale stanowiły ich produkty uboczne. Podobnie, jak w latach ubiegłych, największą liczbę zakładów, w których występowało narażenie na czynniki rakotwórcze stanowiły podmioty lecznicze 20,8 % ogółu (w 2011 r. - 48,3 %) oraz zakłady zajmujące się produkcją wyrobów z drewna oraz korka 10,7 % ogółu (w 2011 r. - 6,7 %). Łącznie w narażeniu na czynniki rakotwórcze lub mutagenne w 2012 r. zatrudnionych było 87 398 pracowników (w 2011 r. - 274 618), z czego 29,5 % stanowiły kobiety (w 2011 r. 65,4 %). Zdecydowania większość kobiet narażonych na działanie czynników rakotwórczych pracowała w podmiotach leczniczych (15 659), w zakładach zajmujących się produkcją wyrobów z drewna oraz korka (1 542 kobiety) oraz w zakładach zajmujących się badaniami naukowymi i pracami rozwojowymi (1 324). 3
Szczegółowy wykaz pracowników narażonych na czynniki rakotwórcze przedstawia poniższy rysunek. 300000 250000 200000 150000 100000 50000 0 274618 216718 179704 121259 95464 94914 87398 61623 25775 2010 r. 2011 r. 2012 r. ogółem kobiety mężczyźni Rys.1. Struktura osób narażonych na czynniki rakotwórcze w latach 2010-2012 Kontrolami w zakresie czynników rakotwórczych w 2012 r. objętych zostało 2 868 zakładów (w 2011 r. 5 076 zakładów). Z uwagi na nieumieszczenie w załączniku do rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 24 lipca 2012 r. w sprawie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy (Dz. U. z 2012 r. poz. 890) - w wykazie czynników rakotwórczych - WZW typu B i C, na terenie całego kraju odnotowano znaczny spadek liczby skontrolowanych obiektów. Pracownicy nadzoru higieny pracy przeprowadzili w powyższym zakresie 3 404 kontrole (w 2011 r. - 6 016). Pracownicy pionu higieny pracy Państwowej Inspekcji Sanitarnej oceniali dokumentację oraz dokonywali przeglądu stanowisk pracy i zabezpieczeń pracowników. Zakres kontroli obejmował m.in. sprawdzenie wykonywania pomiarów w trybie i z częstotliwością określoną w rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 2 lutego 2011 r. w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz. U. Nr 33, poz. 166). Mając na uwadze obowiązujące przepisy pracownicy pionu higieny pracy analizowali wyniki badań czynników rakotwórczych występujących na stanowiskach pracy i kontrolowali czy pracodawcy informują pracowników o ich wynikach. W przypadku wystąpienia przekroczeń obowiązujących normatywów higienicznych oceniano podejmowane działania w celu obniżenia stężeń czynników szkodliwych poniżej dopuszczalnych poziomów. 4
W trakcie kontroli sprawdzano także informacje zawarte w rejestrach prac, których wykonywanie powoduje konieczność pozostawania w kontakcie z czynnikami rakotwórczymi oraz rejestr pracowników narażonych na działanie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym. Pracownicy pionu higieny pracy weryfikowali prawidłowość sporządzania corocznych informacji o czynnikach rakotwórczych. Podczas kontroli dokonywano oceny przestrzegania przez pracodawców obowiązku wyposażenia pracowników w środki ochrony indywidualnej oraz odzież i obuwie robocze. Ponadto zwracano uwagę na przestrzeganie obowiązków pracodawcy w zakresie informowania pracowników o narażeniu na substancje chemiczne, ich mieszaniny, czynniki lub procesy technologiczne o działaniu rakotwórczym, posiadania aktualnych kart charakterystyk stosowanych substancji i ich mieszanin zakwalifikowanych jako rakotwórcze lub mutagenne, przygotowania instrukcji bhp oraz apteczek pierwszej pomocy oraz oznakowanie opakowań jednostkowych chemikaliów sklasyfikowanych jako rakotwórcze lub mutagenne. Kontrolowano także oznakowanie zbiorników i instalacji zawierających czynniki rakotwórcze oraz miejsc, w których występowało narażenie na czynniki rakotwórcze. Ponadto pracownicy pionu higieny pracy sprawdzali przestrzeganie przez pracodawców obowiązku wykonywania profilaktycznych badań lekarskich u zatrudnionych pracowników. Zwracano uwagę na oznaczenia miejsc pracy, na których występowało narażenie na czynnik rakotwórczy oraz sporządzone oceny ryzyka uwzględniające narażenie na czynniki rakotwórcze. Sprawdzano karty oceny ryzyka pod kątem zamieszczenia dokładnego opisu stanowiska pracy z wyszczególnieniem stosowanych czynników rakotwórczych, wykonywanych zadań, stosowanych środków ochrony zbiorowej i indywidualnej oraz przede wszystkim uwzględnieniem wyników przeprowadzonej oceny ryzyka i niezbędnych środków profilaktycznych zmniejszających ryzyko. Pracownicy pionu higieny pracy zwracali także uwagę na przestrzeganie przepisu art. 5 ustawy z dnia 9 listopada 1995 r. o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych (Dz. U. z 1996 r., Nr 10, poz. 55 z późn. zm.) a także sprawdzali czy na stanowiskach pracy występuje zakaz spożywania posiłków i napojów. 5
W skontrolowanych zakładach stwierdzono nieprawidłowości z zakresu substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy oraz ogólnych przepisów bhp, które dotyczyły braku m.in.: 1. rejestru prac, których wykonywanie powoduje konieczność pozostawania w kontakcie z czynnikami rakotwórczymi w 196 zakładach, 2. rejestru pracowników narażonych na działanie czynników rakotwórczych w 180 zakładach, 3. przekazania do właściwego państwowego inspektora sanitarnego informacji o występowaniu w środowisku pracy czynników rakotwórczych w 201 zakładach, a także: 4. aktualnych wyników badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia, 5. aktualnych badań lekarskich, 6. oceny ryzyka zawodowego, 7. właściwego stanu higienicznego pomieszczeń i urządzeń higienicznosanitarnych dla pracowników. W związku ze stwierdzonymi uchybieniami państwowi inspektorzy sanitarni w 2012 r. wydali łącznie 342 decyzje administracyjne (w 2011 r. - 926) zawierające 542 nakazy (w 2011 r. 1 517). Najwięcej decyzji z zakresu czynników rakotwórczych zostało wydanych w województwach: małopolskim (59), śląskim (35) oraz zachodniopomorskim (34). zachodniopomorskie w ielkopolskie warmińsko-mazurskie świętokrzyskie śląskie pomorskie podlaskie podkarpackie opolskie mazow ieckie małopolskie łódzkie lubuskie lubelskie kujaw sko-pomorskie dolnośląskie 3 10 16 14 14 23 27 30 26 22 41 48 52 66 66 84 0 20 40 60 80 100 Rys. 2. Liczba nakazów wydanych w zakresie czynników rakotwórczych w 2012 r. wg województw 6
Poza nieprawidłowościami wynikającymi z nieprzestrzegania przepisów o substancjach chemicznych, ich mieszaninach, czynnikach lub procesach technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy, u kontrolowanych podmiotów stwierdzono także uchybienia w zakresie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, dotyczące głównie stanu sanitarno-technicznego pomieszczeń pracy oraz pomieszczeń higienicznosanitarnych. Ponadto stwierdzono również nieprawidłowości z zakresu stosowania substancji niebezpiecznych i ich mieszanin. W części kontrolowanych zakładów kwestionowano dane zawarte w kartach oceny ryzyka zawodowego na stanowiskach pracy. Ocena warunków pracy podczas zabezpieczania usuwania wyrobów zawierających azbest W ramach realizacji rządowego Programu Oczyszczania Kraju z Azbestu na lata 2009 2032, prowadzony jest nadzór nad przygotowaniem pracodawców pod kątem przestrzegania przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny podczas prac związanych z usuwaniem bądź zabezpieczaniem wyrobów zawierających azbest. Ze względu na charakter skutków zdrowotnych, jakie powoduje kontakt z azbestem, ten temat jest realizowany przez organy Inspekcji w sposób ciągły. W wyniku nowelizacji rozporządzenia Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 2 kwietnia 2004 r. w sprawie sposobów i warunków bezpiecznego użytkowania i usuwania wyrobów zawierających azbest (Dz. U. Nr 71 poz. 649), w rozporządzeniu zmieniającym rozporządzenie jw. (Dz. U. z 2010 r. Nr 162, poz. 1089), przy wymienianiu w 6 ust. 2 krajowych organów nadzoru nad warunkami pracy, które powinny być poinformowane przez wykonawców o zamiarze podjęcia prac z azbestem dodano Państwową Inspekcję Sanitarną. Zatem wymóg powiadamiania organów Państwowej Inspekcji Sanitarnej obowiązuje dopiero od sierpnia 2010 r. W 2012 r. ewidencją pionu higieny pracy objętych zostało 988 firm zajmujących się usuwaniem, zabezpieczaniem lub transportem wyrobów zawierających azbest. Pracownicy pionu higieny pracy Państwowej Inspekcji Sanitarnej przeprowadzili w 2012 roku na terenie całego kraju 458 kontroli w siedzibach firm zajmujących się usuwaniem, zabezpieczaniem lub transportem wyrobów zawierających azbest, w tym przeprowadzono 415 kontroli podczas prowadzonych prac powodujących kontakt z azbestem, m.in.: w trakcie prac polegających na zabezpieczaniu wyrobów zawierających azbest 93 kontrole; 7
w trakcie prac polegających na usuwaniu wyrobów zawierających azbest 367 kontroli; w trakcie prac polegających na transporcie wyrobów zawierających azbest 92 kontrole; podczas innych prac powodujących kontakt z azbestem 15 kontroli. Działania kontrolne obejmowały przede wszystkim aspekty bezpieczeństwa i higieny pracy pracowników zatrudnionych przy rozbiórkach. Ponadto podczas kontroli oceniano: posiadanie odpowiednich zezwoleń, decyzji, zatwierdzenia programu gospodarowania odpadami niebezpiecznymi; prawidłowość środków zapobiegawczych podejmowanych przez pracodawców celem zminimalizowania ryzyka utraty zdrowia pracowników w związku z narażeniem na azbest; poziom znajomości przepisów regulujących bezpieczne zasady usuwania bądź unieszkodliwiania odpadów zawierających azbest; jakość dokonanej oceny ryzyka zawodowego i jego udokumentowanie; sposób przestrzegania procedur dotyczących bezpiecznego postępowania z wyrobami zawierającymi azbest; prowadzenie rejestrów wynikających z przepisów regulujących zagadnienia czynników rakotwórczych obecnych w środowisku pracy; aspekt profilaktycznej opieki medycznej nad pracownikami; zagadnienie wykonywania badań środowiskowych na stanowiskach pracy; zabezpieczenia terenu podczas wykonywania prac rozbiórkowych. Najczęściej stwierdzane uchybienia sanitarno-higieniczne stwierdzone podczas przeprowadzonych działań kontrolnych w 2012 roku dotyczyły braku: przekazania do właściwego PWIS informacji o substancjach, preparatach, czynnikach lub procesach technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w 16 firmach, rejestru prac, których wykonywanie powoduje konieczność kontaktu z substancjami, preparatami, czynnikami lub procesami technologicznymi o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w 21 firmach, rejestru pracowników narażonych na działanie substancji, preparatów, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w 18 firmach, oceny i udokumentowania ryzyka zawodowego w 17 firmach, planu prac usuwania wyrobów zawierających azbest w 11 firmach, aktualnych orzeczeń lekarskich stwierdzających brak przeciwwskazań do pracy na określonym stanowisku w 8 firmach, 8
przeszkolenia przez uprawnioną instytucję pracowników i osób kierujących lub nadzorujących usuwanie wyrobów zawierających azbest w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy oraz przestrzegania procedur dotyczących bezpiecznego postępowania z wyrobami zawierającymi azbest w 6 firmach. W każdym przypadku stwierdzonych nieprawidłowości państwowi inspektorzy sanitarni wydawali decyzje administracyjne zobowiązujące wykonawców prac związanych z usuwaniem i zabezpieczaniem wyrobów zawierających azbest do ich usunięcia w określonym terminie. Choroby zawodowe Organy Państwowej Inspekcji Sanitarnej, realizując zadania dotyczące nadzoru nad zdrowotnymi warunkami środowiska pracy, prowadzą również postępowanie administracyjne w zakresie występowania chorób zawodowych. Postępowanie w sprawie chorób zawodowych w 2012 r. prowadzone było w oparciu o rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 czerwca 2009 r. w sprawie chorób zawodowych (Dz. U. Nr 105, poz.869 z późn. zm.) oraz rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 1 sierpnia 2002 r. w sprawie dokumentowania chorób zawodowych i skutków tych chorób (Dz. U. Nr 132, poz. 1121 z późn. zm.). Choroby istotne z punktu widzenia zagrożenia dla zdrowia pracowników, wynikające z zawodowego narażenia na czynniki rakotwórcze to nowotwory złośliwe. Nowotwór może być uznany za chorobę zawodową, jeżeli powstał w następstwie działania czynników rakotwórczych występujących w środowisku pracy. W zależności od rodzaju czynnika i wielkości dawki okres upływający od początku narażenia do wystąpienia klinicznych objawów chorobowych może trwać od kilku miesięcy do kilkudziesięciu lat. W obowiązującym wykazie chorób zawodowych nowotwory złośliwe, które mogą być rozpatrywane, jako choroba zawodowa, zostały wymienione w pozycji 17, jako powstałe w następstwie działania czynników występujących w środowisku pracy, uznanych za rakotwórcze u ludzi. Umiejscowienie nowotworu zależy od typu czynnika rakotwórczego, drogi wchłaniania i wydalania substancji rakotwórczej lub jej metabolitów, powinowactwa do różnych narządów, stąd konieczne są dane, zgodne z aktualną wiedzą medyczną, na temat umiejscowienia narządowego nowotworów złośliwych. 9
Do narządów/układów szczególnie podatnych na zawodowe czynniki rakotwórcze należą: płuca i oskrzela, skóra, pęcherz moczowy, krtań, układ krwiotwórczy. W 2012 r. stwierdzono łącznie 63 przypadki nowotworów uznanych za choroby zawodowe (w 2011 r. - 96). 120 100 103 96 80 63 60 40 20 0 2010r. 2011r. 2012r. Rys. 3. Liczba stwierdzonych nowotworów uznanych za choroby zawodowe w latach 2010-2012 Wzrost liczby zachorowań na nowotwory o charakterze zawodowym stwierdzono jedynie w dwóch województwach (kujawsko-pomorskim i świętokrzyskim), spadek w dziesięciu, natomiast poziom z roku poprzedniego utrzymał się w czterech województwach. Najwięcej nowotworów rozpoznano w województwach: małopolskim (14 przypadków) oraz śląskim (13). Prace związane z usuwaniem materiałów zawierających azbest stanowią istotne zagrożenie dla zdrowia pracowników. Pracownik wykonujący prace związane z usuwaniem, zabezpieczaniem lub transportem wyrobów zawierających azbest narażony jest głównie na pyły zawierające azbest. Znajduje to odzwierciedlenie w liczbie stwierdzonych chorób zawodowych u pracowników zatrudnionych w warunkach narażenia na pyły azbestu. W latach 2007 2012 stwierdzono w sumie 905 przypadków chorób zawodowych u pracowników wykonujących prace związane z usuwaniem, zabezpieczaniem lub transportem wyrobów zawierających azbest. 10
Tabela 1. Liczba stwierdzonych chorób zawodowych spowodowanych pracą w kontakcie z azbestem w latach 2011 2012 Pozycja w wykazie Jednostka chorobowa Liczba stwierdzonych chorób zawodowych 2011 r. 2012 r. 3.5 Pylica azbestowa (oraz pozostałe pylice krzemianowe) 59 47 4.1 Choroba opłucnej lub osierdzia wywołana pyłem azbestu: rozległe zgrubienia opłucnej 34 27 4.2 Choroby opłucnej lub osierdzia wywołane pyłem azbestu: rozległe blaszki opłucnej lub osierdzia 2 2 17.1 Rak płuca, rak oskrzela 27 18 17.2 Międzybłoniak opłucnej albo otrzewnej 16 16 Suma: 138 110 Szczegółowe dane dotyczące stwierdzonych w danym roku przypadków chorób zawodowych i analizy kształtowania się zapadalności na te choroby gromadzi Centralny Rejestr Chorób Zawodowych prowadzony przez Instytut Medycyny Pracy w Łodzi. Bazę do tworzenia Rejestru stanowią informacje o stwierdzonych przypadkach chorób zawodowych, zawarte w Karcie stwierdzenia choroby zawodowej, które po uprawomocnieniu decyzji w sprawie choroby zawodowej wydanych przez państwowych inspektorów sanitarnych wypełniają stacje sanitarno-epidemiologiczne i przesyłają do Instytutu. 11
Podsumowanie Z materiału pokontrolnego można wywnioskować, iż w większości skontrolowanych zakładów prowadzona jest odpowiednia profilaktyka i przestrzeganie zasad bhp - zgodnie z obowiązującymi przepisami prawnymi, zmierzające do właściwego zabezpieczenia zdrowotnego pracowników zawodowo narażonych na występujące w środowisku pracy szkodliwe dla zdrowia czynniki rakotwórcze. Liczba podmiotów objętych w 2012 roku bieżącym nadzorem sanitarnym przez Państwową Inspekcję Sanitarną w stosunku do 2011 r. spadła o 38%. Powodem tego spadku była zmiana wykazu czynników rakotwórczych poprzez usunięcie czynników biologicznych z ww. wykazu poprzez zmiany legislacyjne w przedmiotowym zakresie. W ramach obowiązku monitorowania warunków środowiska pracy pracodawcy najczęściej zapominają o wykonywaniu badań i pomiarów czynników rakotwórczych z częstotliwością określoną dla tych czynników w rozporządzeniu Ministra Zdrowia w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy. W okresie objętym sprawozdawczością wykazano niewielki odsetek stwierdzonych chorób zawodowych w postaci nowotworów 2,5% wszystkich chorób. Jako główny czynnik przyczynowy nowotworu najczęściej wymieniano azbest (38 przypadków), WWA (8 przypadków) i promieniowanie jonizujące (6 przypadków). Najczęściej stwierdzane były raki płuca (35 przypadków) i międzybłoniaki opłucnej (19 przypadków). Kontrolom towarzyszyły również działania edukacyjne nt. potencjalnych skutków zdrowotnych wynikających z narażenia na substancje chemiczne, ich mieszaniny, czynniki lub procesy technologiczne o działaniu rakotwórczym lub mutagennym występujące w środowisku pracy. Ponadto przypominano pracodawcom zatrudniającym pracowników w warunkach narażenia na działanie czynników rakotwórczych o obowiązku zapewnienia tym pracownikom okresowych badań lekarskich także po zaprzestaniu pracy w kontakcie z czynnikami rakotwórczymi oraz po rozwiązaniu stosunku pracy, jeżeli zainteresowana osoba zgłosi wniosek o objęcie takimi badaniami. Należy stwierdzić, iż podejmowane przez organy Państwowej Inspekcji Sanitarnej działania kontrolne przyczyniają się do poprawy warunków pracy pracowników wykonujących prace związane z ekspozycją na czynniki rakotwórcze, a także powodują wzrost świadomości pracodawców m. in. z zakresu zagrożeń zawodowych powodowanych narażeniem na te szkodliwe czynniki. 12
Rada Ochrony Pracy przy Sejmie RP, Warszawa 18 lutego 2014 r.
Ok. 100 tys. substancji chemicznych i ich mieszanin w UE, z czego ok. 30 tys. jest w powszechnym użyciu Szacunkowo ok. 3 tys. to substancje rakotwórcze i ich mieszany Corocznie ponad 8% wszystkich chorób nowotworowych w UE jest powodowanych zawodowym narażeniem na substancje rakotwórcze Ponad 75 tys. pracowników rocznie umiera w wyniku działania niebezpiecznych substancji chemicznych
Substancje chemiczne 17 603 osób Pyły 74 174 osób Substancje rakotwórcze 31% Substancje mutagenne 3% Pyły inne 28% Substancje chemiczne pozostałe 66% Pyły rakotwórcze 5985 osób 3708 osób 5% Pyły zwłókniające 67% Źródło: Warunki pracy w 2012 r. (GUS)
Liczba substancji / mutagennych Łącznie 911 substancji, w tym substancje ropopochodne 511 substancje węglopochodne 152 substancje pozostałe 248 Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 24 lipca 2012 r. w sprawie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy (Dz. U. z 2012 r. poz. 890) Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1272/2008 z dnia 16 grudnia 2008 r. w sprawie klasyfikacji, oznakowania i pakowania substancji i mieszanin, zmieniającym i uchylającym dyrektywy 67/548/EWG i 1999/45/WE oraz zmieniające rozporządzenie (WE) nr 1907/20
Liczba substancji / mutagennych rakotwórcze kat. 1 /1A 238 rakotwórcze kat. 2 / 1B 667 mutagenne kat. 1 / 1A 0 mutagenne kat. 2 / 1B 420 Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 24 lipca 2012 r. w sprawie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy (Dz. U. z 2012 r. poz. 890) Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1272/2008 z dnia 16 grudnia 2008 r. w sprawie klasyfikacji, oznakowania i pakowania substancji i mieszanin, zmieniającym i uchylającym dyrektywy 67/548/EWG i 1999/45/WE oraz zmieniające rozporządzenie (WE) nr 1907/20
Wartości NDS dla substancji i pyłów rakotwórczych / mutagennych Ustalone NDS dla 52 substancji i pyłów Brak NDS dla ponad 850 substancji
122 38 132 substancje mieszaniny ropopochodne mieszaniny węglowe Łącznie 292 (ok. 1/3 wykazu ustalonego Rozporządzeniem Ministra Zdrowia DzU z 2012, poz. 890) Konieczko K.: Medycyna Pracy 2013;64(2):181 192
Zakłady pracy Osobonarażenia [w tys.] Liczba zakładów i osób pracujących z substancjami rakotwórczymi lub mutagennymi lata 2008-2010 2600 2500 2400 2300 2200 2100 2000 1900 1800 1700 1600 1500 2431 2008 2557 2009 2010 2441 rok 175 170 165 160 155 172 171 162 2008 2009 2010 rok Konieczko K.: Medycyna Pracy 2013;64(2):181 192