Destrukcyjna rola człowieka

VII Zjazd Geomorfologów Polskich kraków 2005 Destrukcyjna rola człowieka w powstawaniu i odmładzaniu osuwisk 1. Wprowadzenie Rozmieszczenie osuwisk na obszarze Polski jest nierównomierne. Ponad 95% wszystkich zarejestrowanych osuwisk w Polsce występuje na terytorium Karpat fliszowych. Jest to liczba przekraczająca 20 000, co daje średnio jedno osuwisko na 1 km 2 (Poprawa, Rączkowski 2000; Rączkowski 2004). Powierzchnie stoków i zboczy, na których występują osuwiska wahają się od 15 do 30% (Kotarba 1986, Zabuski i in. 1999), ale występują także obszary (stoki Skrzycznego, Pilska, Babiej Góry, Beskidu Wyspowego, Niskiego i inne), gdzie powyżej 50% powierzchni stoków jest zajętych przez osuwiska (Alexandrowicz 1978, Ziętara 1988, Bajgier 1989, 1994a, b; Rączkowski, Mrozek 2002). Na pozostałym obszarze osuwiska występują w różnych regionach Polski. W Sudetach ich zagęszczenie zaznacza się głównie w niecce wewnątrzsudeckiej (Walczak 1968, Pulinowa 1989), gdzie są predysponowane marglami, które podścielają piaskowce ciosowe (Góry Stołowe). Powstają także na kontakcie skał osadowych i wulkanicznych, głównie w Górach Wałbrzyskich i Kamiennych (Synowiec, Migoń 2002; Synowiec 2003). W pasie Wyżyn koncentrują się na progach strukturalnych i tektonicznych (Ziętara 1991), a na Niżu na progach wysoczyzn morenowych (Banach 1977). Bardzo liczne osuwiska przekształcają klifowe wybrzeża Bałtyku (Kostrzewski 1991, Racinowski 1996) oraz formy antropogeniczne, między innymi na Wyżynie Śląskiej, w Kotlinie Sandomierskiej, w Zagłębiu Turoszowskim i Konińskim. Problem wpływu działalności człowieka na powstawanie osuwisk i odmładzanie starych powierzchni osuwiskowych jest w małym stopniu poruszany w literaturze. Wraz z rozwojem gospodarczym odgrywa on coraz większą rolę. T.H. Nilsen i B.L. Turner (1975) stwierdzają, że 80% osuwisk jakie zanotowano w Kalifornii po 1970 r. spowo-

20 dowane zostały sztuczną interwencją człowieka. Podobnie R.P. Briggs, I.S. Pomeroy i W.L. Davies (1975) dowodzą, że sztucznie wywołane osuwiska stanowią 90% nowo powstałych osuwisk w Pensylwanii. Tematyka ta znajduje również odzwierciedlenie w literaturze włoskiej. M. Panizza (2000) przedstawia model wpływu aktywnej lub pasywnej działalności człowieka na rzeźbę terenu obszarów górskich. Aktywny wpływ człowieka, który polega na zagospodarowaniu turystycznym, sportowym i innym stoków osuwiskowych, doprowadza przy współudziale zdarzeń klimatyczno-hydrologicznych do katastrofalnych procesów osuwiskowych. Z prac J. Malgota (1980), A. Nemčoka (1982) oraz J. Malgota i F. Baliaka (2002) wynika, że na Słowacji 90% wszystkich osuwisk jakie powstały w ciągu ostatnich 30 lat, i które spowodowały największe zniszczenia, były efektem bezpośredniej lub pośredniej działalności człowieka. W literaturze polskiej problem ten był poruszany tylko jednostkowo. Przykładowo należy wspomnieć o osuwisku, które zostało uruchomione w 1949 r. w Warszawie na wzgórzu Kościoła Św. Anny, w związku z obszernym i głębokim wykopem pod budowę trasy W-Z (Żenczykowski 1950), jak również osuwiska w rejonie Płocka na trasie Sierpc-Kutno, które zostały odnowione w związku z wybudowaniem linii kolejowej (Grubecki, Sysak 1960). Innym przykładem jest osuwisko na trasie Kraków-Kielce w Sadowiu, które wg S. Sokołowskiego (1947) zostało wywołane wskutek wykonania głębokiego wykopu pod budowę linii kolejowej. Duże obszary osuwiskowe spowodowane gospodarczą działalnością człowieka występują na obszarach górniczych. Dotyczy to górnictwa podziemnego w Górnośląskim i Wałbrzyskim Zagłębiu Węglowym (Żmuda 1973), oraz górnictwa odkrywkowego np. w rejonie Konina, Turoszowa czy Bełchatowa. W strefie brzegowej zbiorników retencyjnych wybudowanych przez człowieka występują liczne osuwiska, powstałe w wyniku zatopienia stoków osuwiskowych znajdujących się w równowadze chwiejnej (Banach 1977, Bajgier 1992, Ziętara 1994, Owczinnikow i in. 2002). Procesy osuwiskowe odgrywają istotną rolę w przekształcaniu środowiska przyrodniczego, zwłaszcza obszaru Karpat. Występowanie na przemian wodonośnych i wodoszczelnych skał fliszowych o bogatej tektonice oraz duże nachylenia stoków sprawiają, że osuwanie jest charakterystycznym sposobem ich modelowania. Ich destrukcyjne znaczenie jest kwestią bezdyskusyjną. Stoki osuwiskowe są praktycznie trudne do opanowania, ponieważ ulegają odmładzaniu i ruchom potomnym (Ziętara 1964, Jakubowski 1967, 1974; Zabuski, Thiel, Bober 1999). W latach 1997-2002 w związku z wyjątkowym nasileniem zjawisk katastrofalnych o ekstremalnym natężeniu, wielokrotnie w Karpatach powstawały osuwiska, czyniąc zagrożenia i straty w infrastrukturze osadniczej i komunikacyjnej. Duża część starych osuwisk została wówczas odmłodzona, a wpływ działalności człowieka na ten proces był znaczący. W ostatnim okresie znaczna część nowych lub odmłodzonych osuwisk powstała w wyniku pobudzenia potencjalnych stoków osuwiskowych pod wpływem negatywnej działalności ludzkiej.

Destrukcyjna rola człowieka w powstawaniu i odmładzaniu osuwisk 21 2. Rola człowieka w powstawaniu i odmładzaniu powierzchni osuwiskowych Osuwiska należą do najbardziej widocznych form w rzeźbie zboczy i stoków, powodując destrukcję ich powierzchni. Przyczyniają się one jednocześnie do łagodzenia rzeźby wyższych części gór, stwarzając niekiedy na stoku dużych rozmiarów wypłaszczenia i zagłębienia wewnątrzosuwiskowe. Jak wykazały prace W. Margielewskiego (1995, 1999, 2000) były one od najdawniejszych czasów dogodnymi miejscami dla osadnictwa. W czasie gospodarki pastersko-rolniczej, której kontynuacją była gospodarka hodowlano-rolnicza zabudowania mieszkalne oraz gospodarskie na osuwiskach były drewniane, a tym samym lekkie, co stanowiło nieduże obciążenie mas koluwialnych. Po drugiej wojnie światowej na stoki górskie wkroczyła ciężka zabudowa z pustaków, cegły, cementu i żelaza. Lokalizacja piętrowych budynków mieszkalnych o głębokich fundamentach, sztucznie obciąża stoki osuwiskowe, a to z kolei wywołuje negatywne konsekwencje. W czasie przepojenia wodą koluwiów następują zmiany w reżimie wód podziemnych, a powierzchniowa infiltracja wody powoduje uplastycznienie warstw poślizgowych. W dorzeczu Soły w czasie powodzi w 1958 i 1960 r. zostały odmłodzone osuwiska, na których wybudowano domy mieszkalne i gospodarskie (Ziętara 1964). Największe z nich powstało w przełomowej dolinie Soły przez Beskid Mały w Międzybrodziu Kobiernickim, gdzie zostało zniszczonych kilkanaście nowych zabudowań. Duże osuwisko odmłodzone zostało na stokach Ochodzitej w Bramie Koniakowskiej. Na uruchomienie jego wpłynęło kilka czynników. Pierwszy to wkroczenie budownictwa mieszkalnego i gospodarczego na powierzchnię osuwiska, drugie założenie kamieniołomu piaskowców w starej niszy osuwiskowej oraz trzecie rozlewne opady w 1960 r. W tym okresie odmłodzone zostały liczne osuwiska na stokach Lasku w Beskidzie Makowskim. Podobne osuwiska powstały także w latach 1970, 1972 na Pogórzu Rożnowskim i Ciężkowickim. W latach 1997-2002 wielokrotnie w Karpatach powstawały osuwiska, czyniąc zagrożenia i straty w infrastrukturze osadniczej i komunikacyjnej. Duża część starych, nieaktywnych, lecz mogących się uaktywnić w niesprzyjających warunkach klimatyczno -hydrologicznych osuwisk została wówczas odmłodzona. Jest to związane z faktem ich zabudowy i prowadzeniem linii komunikacyjnych i przesyłowych. W dorzeczu Łososiny w Beskidzie Wyspowym w latach 1997-2002 powstało 1300 osuwisk, z których 34% miało ścisłe uwarunkowania antropogeniczne, a o lokalizacji wielu z pozostałych decydowały zarówno czynniki naturalne jak i antropogeniczne (Gorczyca 2004). Na północnych zboczach Łososiny od Laskowej do Kamionki Małej znajduje się ok. 170 zabudowań, z czego 100 położone jest w obrębie starych lub uaktywnionych form osuwiskowych. Jest to skutkiem nieumiejętności rozpoznania przez inwestorów tych form, jak również efektem wykorzystania stosunkowo płaskich terenów pod zabudowę. Katastrofalne osuwiska powstały w lipcu 2001 r. W gminie Pleśna na Pogórzu Ciężkowickim kolejne osunięcia mas koluwialnych pozbawiały ludzi mieszkających na osuwiskach domów, często nowo postawionych. W Beskidzie Makowskim na stokach Lasku łączna powierzchnia odmłodzonych osuwisk wynosiła około 15% powierzchni osuwiskowej. Najbardziej katastrofalne osuwisko w Beskidzie Makowskim powstało na

22 stokach Pierchałówki w Lachowicach. Powierzchnia osuniętego materiału dochodziła do 15 ha. Przesunięcie wypłaszczonego wału starego osuwiska, na które wkroczyło osadnictwo było szybkie i katastrofalne w skutkach. Zniszczeniu uległo 14 budynków i droga (Bajgier-Kowalska 2002, Bajgier-Kowalska, Ziętara 2002; Oszczypko, Golonko, Zuchiewicz 2002). Wschodnia część osuwiska została odmłodzona w 2002 r. i zniszczeniu uległy dalsze 4 zabudowania. W Jachówce w gminie Budzów zostało odmłodzone stare osuwisko, na którym jest zlokalizowane osiedle Strączkówka, zagrażając wszystkim zabudowaniom. Duże osuwiska powstały także w Zawoji-Gołyni oraz w Zawoji-Przysłop, gdzie zostały uszkodzone dwa zabudowania i droga. Na uwagę zasługuje także duże osuwisko na stokach Falkowej w Nowym Sączu. Powierzchnia jego wynosi ok. 10 ha, co stanowi zaledwie 1/10 powierzchni starego osuwiska (Rączkowski, Mrozek 2002). Ruch zaczął się w górnej części osuwiska zabudowanej budynkami, gdzie powstała skarpa o wysokości od 8-20 m. Obciążenie, a następnie ciśnienie wody i materiału w górnej części osuwiska uruchomiły masy koluwialne w jego dolnej części. Zniszczonych lub uszkodzonych zostało 13 zabudowań oraz drogi biegnące przez osuwisko. W latach 1996-2002 na Pogórzu Rożnowskim odmłodzeniu uległo 83 osuwiska, co stanowi około 20% powierzchni osuwiskowej. W czasie budowy dróg, zapór wodnych, korygowania terenu przy budowie budynków mieszkalnych i gospodarskich powstają liczne osuwiska, w wyniku podcinania zboczy podatnych na osuwanie. Pogorszenie kąta naturalnego spoczynku skał budujących zbocze objawia się spękaniem i rozluźnieniem ich zwięzłości. Są one w tych miejscach bardziej podatne na wietrzenie i osuwanie. Takie duże osuwisko powstało na lewym zboczu doliny Dunajca w Rożnowie, w wyniku podcięcia zbocza przy budowie zapory. Podobnie duże osuwisko zostało odmłodzone na lewym zboczu doliny Soły przy budowie zapory w Tresnej. Na szczególną uwagę zasługuje osuwisko w Wierchomli Wielkiej w Paśmie Jaworzyny Krynickiej. Powstało ono w 1876 r. w wyniku podcięcia stoku przy budowie torów kolejowych z Nowego Sącza do Leluchowa. Osuwisko to wielokrotnie było odmładzane, a wpływ drgań dynamicznych wywołanych przez transport drogowy i kolejowy był znaczący, pomimo kamiennych murów oporowych zabezpieczających tory kolejowe i drogę z Piwnicznej do Muszyny. Ostatnie duże osunięcie było w 2001 r. Osunięte koluwia spowodowały przerwanie komunikacji drogowej i kolejowej. Obecnie trwają prace nad ustabilizowaniem osuwiska. Wielowiekowa eksploatacja złoża soli kamiennej w Wieliczce i Bochni spowodowała istnienie stosunkowo płytko pod powierzchnią labiryntu wyrobisk o różnym stanie zachowania. Obecnie naturalne likwidowanie się pustek wywołane siłami grawitacji i neotektoniki powoduje systematyczne, nierównomierne osiadanie powierzchni terenu. Nakładanie się naturalnych procesów osuwiskowych na progu karpackim i poziomych przemieszczeń powierzchni ku centralnym częściom niecki z osiadania, jest szczególnie wyraźne na zboczu Sierczy na południe od Wieliczki. Ta rozległa strefa stale aktywnych osuwisk o długości ok. 3,5 km powoduje duże zniszczenia posadowionej na niej infrastruktury mieszkalno-gospodarczej.

Destrukcyjna rola człowieka w powstawaniu i odmładzaniu osuwisk 23 3. Uwagi końcowe Obszary osuwiskowe ze względu na ich częstą odnawialność i destrukcyjny charakter są klasyfikowane jako szczególnie niekorzystne dla budownictwa i gospodarki ludzkiej. Liczebny wzrost zagrożeń osuwiskowych w ostatnich latach związany jest głównie z faktem zabudowy starych, nieaktywnych powierzchni osuwiskowych. Jest to skutkiem z jednej strony nieumiejętności rozpoznania przez inwestorów tych form, z drugiej zaś wynikiem wykorzystania stosunkowo płaskich obszarów pod zabudowę. Przez wiele setek lat znaczna część osuwisk w obszarach górskich była zasiedlona przez człowieka, ale budownictwo było drewniane, a tym samym lekkie, co stanowiło nieduże obciążenie mas koluwialnych. W związku z rozwojem gospodarczym i dużymi walorami turystyczno-rekreacyjnymi obszarów górskich, stoki osuwiskowe zostały w dużym stopniu zabudowane wysokimi i ciężkimi budynkami. Osuwiska są sztucznie obciążane i podcinane nie tylko na skutek budownictwa mieszkalnego i gospodarczego, ale także w wyniku budowy linii komunikacyjnych i przesyłowych, mostów oraz zapór wodnych. Drgania dynamiczne pochodzenia antropogenicznego przez detonacje i transport drogowy także wywołują powstawanie osuwisk, nie tylko w obszarach górskich ale także górniczo-przemysłowych. Ograniczenie zniszczeń i zagrożeń przez procesy osuwiska może nastąpić jedynie przez dokładne rozpoznanie terenów osuwiskowych i wyeliminowanie ich pod zabudowę. Literatura Alexandrowicz S.W., 1978, The northern slope of Babia Góra Mts as a huge rock slump, Studia Geomorph. Carpatho-Balc., 12, 133-148. Bajgier M., 1989, Wpływ morfostruktury na rozwój głębokich osuwisk na stokach Skrzycznego w Beskidzie Śląskim, Folia Geogr., ser. Geogr.-Phys., 21, 61-77. Bajgier M., 1992, Rzeźba Pogórza Wielickiego ze szczególnym uwzględnieniem współczesnych procesów stokowych w otoczeniu zbiornika wodnego w Dobczycach, Roczn. Nauk.-Dydakt. WSP, Prace. Geogr., 14, 33-61. Bajgier M., 1994a, Rola grawitacyjnych ruchów mas skalnych w rozwoju progu zachodniej części Beskidu Małego, Roczn. Nauk.-Dydakt. WSP, Prace Geogr., 15, 181-195. Bajgier M., 1994b, Rozwój osuwisk w czołowej strefie płaszczowiny magurskiej w dorzeczu górnej Soły, Przegl. Geogr., 46, 3-4, 375-388. Bajgier-Kowalska M., 2002, Wpływ pokrywy leśnej na powstawanie i odmładzanie osuwisk w Karpatach fliszowych, [w:] K. Klimek, K. Kocel, (red.), Roślinność a procesy erozji, transportu i depozycji, Sosnowiec, 7-12. Bajgier-Kowalska M., Ziętara T., 2002, Sukcesja ruchów osuwiskowych w ostatnim 5-leciu w Karpatach fliszowych, Probl. Zagosp. Ziem Górskich PAN, 48, 31-42. Banach M., 1977, Rozwój osuwisk na prawym zboczu doliny Wisły między Dobrzyniem a Włocławkiem, Prace Geogr. IG i PZ PAN, 124.

24 Briggs R.P., Pomeroy I.S., Davies W.L., 1975, Landsliding in Allefheny Country, Biulletin of US Geological Survey, 728. Gorczyca E., 2004, Działalność człowieka jako czynnik osłabiający stabilność stoków w obszarach górskich oraz regulujący przebieg procesów osuwiskowych, [w:] B. Izmaiłow (red.), Przyroda-Człowiek-Bóg, IGiGP UJ, Kraków, 93-101. Grubecki J., Sysak J., 1960, Geologia inżynierska, Arkady, Warszawa, ss. 415. Jakubowski K., 1967, Badania nad przebiegiem wtórnych przeobrażeń form osuwiskowych na obszarze fliszu Karpackiego, Prace Muzeum Ziemi, 11, 223-238. Jakubowski K., 1974, Współczesne tendencje przekształceń form osuwiskowych w holoceńskim cyklu rozwojowym osuwisk na obszarze Karpat fliszowych, Prace Muzeum Ziemi, 22, 169-191. Kostrzewski A., 1991, Problemy abrazji i akumulacji morskiej, [w:] L. Starkel (red.), Geografia Polski Środowisko przyrodnicze, PWN, Warszawa, 434-437. Kotarba A., 1986, Rola osuwisk w modelowaniu rzeźby beskidzkiej i pogórskiej, Przegl. Geogr., 58, 1-2. Malgot J., 1980, Vplyv antropogennych faktorov na stabilitu zosuvných území na Slovensku, Geologický Pruzkum, 22, 139-143. Malgot J., Baliak F., 2002, The influence of human activity on the development of landslides in Slovakia, Geografický Časopis, 54, 1, 21-38. Margielewski W., 1995, Gospodarcze znaczenie stref osuwiskowych w paśmie Jaworzyny Krynickiej (Popradzki Park Krajobrazowy), Wiad. Ziem Górskich, 1, 33-42. Margielewski W., 1999, Formy osuwiskowe Gorczańskiego Parku Narodowego i ich rola w kształtowaniu geo-i bioróżnorodności Gorców, Chrońmy Przyrodę Ojczystą, 55, 4, 23-53. Margielewski W., 2000, Gospodarcze znaczenie osuwisk Beskidu Makowskiego, Probl. Zagosp. Ziem Górskich PAN, 46, 15-34. Nemčok A., 1982, Zosuvy w Slovenskych Karpatach, Veda, Bratislava, ss. 329. Nilsen T.H., Turner B.L., 1975, Influence of rainfall and ancient landslide deposite on recent landslides in urban areas of Contra Cose County, Biulletin of US Geological Survey, 1399. Oszczypko N., Golonko J., Zuchiewicz W., 2002, Osuwisko w Lachowicach (Beskidy Zachodnie): skutki powodzi z 2001 r., Przegl. Geol., 50, 10/1, 893-898. Owczinnikow G.I., Trzciński J.B., Rzętała M., Rzętała M.A., 2002, Abrazyjno-akumulacyjne procesy w strefie brzegowej sztucznych zbiorników wodnych (na przykł. południowej części doliny Angary i Wyżyny Śląskiej), Wydz. Nauk o Ziemi Uniw. Śl., Inst. Skorupy Ziemskiej Syberyjskiego Oddz. Ros. Akad. Nauk., Sosnowiec-Irkuck, ss. 102. Panizza M., 2000, Environmental geomorphology in mountain areas: the example of the Dolomites (Italy), [w:] D. Balteanu, M. Ielenicz, N. Popescu (red.), Geomorphology of the Carpatho- Balcan Region. Proceedings of the Carpatho-Balcan Conference, Baile Herculane, Orsova, Drobeta Turnu Severin, Romania, October 11-17, 1998, 123-128. Poprawa D., Rączkowski W., (red.), 2000, Prognozowanie i przeciwdziałanie skutkom ruchów osuwiskowych, PIG, Warszawa. Pulinowa M.Z., 1989, Rzeźba Gór Stołowych, Prace Nauk. Uniw. Śl., Katowice, 1008. Racinowski R., 1996, Lithodynamics of seashore, Technical University of Szczecin, Szczecin, ss. 160.

Destrukcyjna rola człowieka w powstawaniu i odmładzaniu osuwisk 25 Rączkowski W., Mrozek T., 2002, Activating of landsliding in the Polish Flisch Carpathians by the end of the 20 th century, Studia Geomorph. Carpatho-Balc., 36, 91-111. Rączkowski W., 2004, Ruchy masowe w Karpatach propozycje zmniejszania skutków ich wystąpień, [w:] Powodzie, przyczyny, skutki, zapobieganie, Sympozjum ogólnokrajowe, Ustroń 25-27 maja 2004, Hydrotechnika, 321-328. Sokołowski S., 1947, Osuwisko w Sadowiu na przekopie linii kolejowej Tunel-Kraków, Biul. PIG, 32, Warszawa. Synowiec G., Migoń P., 2002, Rzeźba strukturalna Sudetów Środkowych, Przyroda Sudetów Zachodnich, zeszyt specjalny, 57-76. Synowiec G., 2003, Formy osuwiskowe w Górach Kamiennych, Przegl. Geol., 51, 1, 59-65. Walczak W., 1968, Sudety, PWN, Warszawa. Zabuski L., Thiel K., Bober L., 1999, Osuwiska we fliszu Karpat polskich, IBW PAN. Ziętara T., 1964, O odmładzaniu osuwisk w Beskidach Zachodnich, Roczn. Nauk.-Dydakt. WSP, Kraków, Prace Geogr., 22, 7-23. Ziętara T., 1988, Landslide areas in the Polish Flysch Carpathians, Folia Geogr., ser. Geogr.- Phys., 20, 21-33. Ziętara T., 1991. Procesy grawitacyjne w Polsce, [w:] L. Starkel (red.), Geografia Polski Środowisko przyrodnicze, PWN, Warszawa, 430-434. Ziętara T., 1994, Niszczenie brzegów zbiornika Besko przez współczesne procesy geomorfologiczne, Prace Geogr. WSP, Kraków, 167-180. Żmuda S., 1973, Antropogeniczne przeobrażenia środowiska przyrodniczego konurbacji górnośląskiej, SIN, Katowice. Żenczykowski W., 1950, Walka z żywiołem zsuwu na wzgórzu kościoła św. Anny w Warszawie, ITB, Warszawa. Instytut Geografii Akademia Pedagogiczna im. Komisji Edukacji Narodowej ul. Podchorążych 2 30-084 Kraków