Mowa dziecka- rozwój i zaburzenia mowy
Mowa a język Mowa jest jednym z najważniejszych aspektów rozwoju każdego człowieka. Jest właściwa tylko ludziom, a człowiek uczy się komunikowania poprzez obcowanie z innymi ludźmi, dlatego należy rozpatrywać ją jako zjawisko społeczne. Wg I. Styczek mowa jest dźwiękowym porozumiewaniem się ludzi. T. Zaleski definiuje mowę jako układ symboli reprezentujących zjawiska otaczające nas lub dziejące się w nas samych. Często pojęcie mowa utożsamiane jest z pojęciem język, które I. Kurcz określa, jako system, który jest tworem społecznym, a nie dziełem jednostki, jest wspólny większym i mniejszym społecznościom ludzkim, stanowi ważny element ich kultury i przyswajany jest w procesie socjalizacji jednostki, jednakże mowa jest zjawiskiem o wiele bardziej złożonym. W procesie funkcjonowania mowy centralne miejsce zajmuje rozumienie i mówienie, natomiast język zajmuje miejsce drugorzędne. Można powiedzieć zatem, że język jest tylko jednym ze środków potrzebnych do realizacji mowy. Wg L. Kaczmarka możemy rozpatrywać mowę w aspekcie indywidualnym, jako nadawanie i odbiór tekstu oraz w aspekcie społecznym.
Nadawanie mowy polega na wytwarzaniu określonych treści myślowych i przekazywaniu ich odbiorcy za pomocą odpowiednich ruchów narządów mownych. Ruchy narządów mowy powodują powstawanie drgań cząsteczek powietrza, czyli dźwięków. Odbiór wypowiedzi nadawcy przez odbiorcę następuje wtedy, gdy usłyszane i zidentyfikowane dźwięki zostaną skojarzone z odpowiednią treścią.
Aby komunikacja stała się możliwa, człowiek powinien posiadać odpowiednie kompetencje oraz sprawności. Kompetencje to wiedza, która nie może pojawić się w umyśle bez określenia pewnych sprawności, sprawności zaś, to umiejętności, które nie pojawią się bez wcześniejszego nabycia kompetencji. Kompetencja językowa to wiedza tkwiąca w umyśle człowieka dotycząca budowania sensownych i gramatycznie poprawnych zdań (człowiek nie jest świadomy posiadania tej wiedzy). Kompetencja komunikacyjna to wiedza, dzięki której potrafimy użyć języka w grupie społecznej. Kompetencja kulturowa to wiedza na temat zjawisk rzeczywistości, interpretacja tychże zjawisk. Powstaje przy udziale języka. Aby móc opanować kompetencję komunikacyjną i kulturową, należy najpierw dysponować odpowiednią kompetencją językową. Jeżeli jednostka w porę nie opanuje tychże kompetencji, jej wypowiedzi będą ograniczone. O prawidłowym opanowaniu kompetencji decydują jednak odpowiednie sprawności biologiczne, np. percepcja słuchowa czy wydolna pamięć oraz komunikacyjne czynności umysłu, czyli umiejętność posługiwania się językiem w różnych sytuacjach społecznych czy budowanie poprawnych zdań pod względem gramatycznym.
Etapy rozwoju mowy dziecka Wiedza o okresach i kolejności pojawiania się odpowiednich głosek stanowi punkt odniesienia podczas planowania pracy dotyczącej wspomagania rozwoju mowy. Bez fachowej wiedzy trudno jest pomóc dziecku w rozwoju mowy, co więcej można mu zaszkodzić brakiem kompetencji. Dlatego podstawowa wiedza z tego zakresu jest potrzebna każdemu opiekunowi ( a także rodzicom)
Rozwój mowy wg. L. Kaczmarka Rozwój mowy dziecka od narodzin do 7 roku życia dzielimy na (4)pięć okresów: okres przygotowawczy (0 9 miesiąc życia płodowego) okres melodii, okres wyrazu, okres zdania i okres swoistej mowy dziecięcej.
OKRES MELODII - OD URODZENIA DO 1 ROKU ŻYCIA Początkowo dziecko komunikuje się z otoczeniem za pomocą krzyku, po którym można rozpoznać jego potrzeby. Około 7-8 miesiąca życia dziecko zaczyna reagować na mowę, doskonale rozróżnia melodię mowy, tzn. na podniesiony tom reaguje płaczem, a na mowę cichą, pieszczotliwą reaguje uśmiechem, jest zadowolone. Około 10 miesiąca życia pojawiają się echolalie. W okresie tym dziecko zaczyna przejawiać tendencję do powtarzania własnych i zasłyszanych słów. Dziecko zaczyna kojarzyć wielokrotnie powtarzane dźwięki ze wskazywaniem odpowiedniej osoby lub przedmiotu. Około 12 miesiąca życia dziecko zaczyna rozumieć, co do niego mówimy, reaguje na swoje imię, jest w stanie zrozumieć więcej niż samo potrafi powiedzieć. Pojawiają się pierwsze wyrazy wypowiadane ze zrozumieniem. Co ciekawe rozwój mowy w okresie melodii postępuje zazwyczaj równolegle z rozwojem fizycznym: - fazie głużenia odpowiada umiejętność unoszenia głowy; - gaworzeniu - umiejętność siadania, - pierwszym wyrazom - pozycja pionowa, stawanie na nóżki.
OKRES WYRAZU - OD 1 DO 2 ROKU ŻYCIA Maluch rozumie o wiele więcej słów, wyrażeń i zdań, niż jest w stanie samodzielnie wypowiedzieć. W słowniku dziecka pojawiają się samogłoski, takie jak: a, u, i, e, zazwyczaj oraz spółgłoski: p, b, m, t, d, n, ś, ć, czasem ź, dź. Pojawiają się też onomatopeje, np. mu, chał-chał, miał, itp. Pojawiają się wyrazy takie jak: mama, tata, papa, papu. Dziecko początkowo upraszcza budowę słów wymawiając pierwszą sylabę lub końcówkę wyrazu, np. miś-mi, daj-da, jeszcze-eszcze, zabaczać. Między 14-15 miesiącem życia dziecka, następuje rozkwit wymawianych przez dziecko pojedynczych wyrazów. Jest to spowodowane burzliwym rozwojem ruchowym, jak i umysłowym dziecka. Dziecko zaczyna chodzić, następuje rozwój spostrzegania i pamięci dziecka, a także intensywne poznawanie otaczającego świata i nazywanie przez dziecko interesujących go przedmiotów, a także odgrywanie ich cech.
OKRES ZDANIA - OD 2 DO 3 ROKU ŻYCIA Między 2 a 3 rokiem życia następuje rozkwit mowy dziecka. Dziecko zaczyna budować zdania, początkowo są to zdania proste, które są złożone z dwóch, trzech wyrazów, następnie przechodzi w wypowiedzi dłuższe, cztero - pięcio wyrazowe. Pierwsze zdania są twierdzące, a następnie pojawiają się zdania pytające i rozkazujące. Dziecko używa przede wszystkim rzeczowników, czasowniki początkowo używane są w formie bezokolicznika. Przypadki są używane często niepoprawnie. Dziecko nie potrafi jeszcze wypowiadać poprawnie wszystkich głosek - głoski trudne, są zastępowane głoską łatwiejszą. Dziecko słyszy błędnie wypowiedziane słowa i poprawia je. Świadczy to o różnicowaniu słuchowym prawidłowej, jak i nieprawidłowej wymowy słów. Na tym etapie mowa dziecka jest zrozumiała nie tylko dla najbliższych, ale także dla otoczenia. W tym okresie dziecko wypowiada prawidłowo spółgłoski: p, b, m, f, w, k, g, h, t, d, n, l, oraz samogłoski ustne: a, o, u, e, y, i, a, czasem nosowe: ą, ę. Pod konie tego okresu pojawia się: s, z, c, dz, które wcześniej było zastępowane przez dziecko: ś, ź, ć, dź.
OKRES SWOISTEJ MOWY DZIECKA - OD 3 DO 7 ROKU ŻYCIA Mowa w dalszym ciągu się rozwija, następuje rozwój artykulacyjny, wzbogaca się zasób słownictwa, rozwija się umiejętność budowania zdań złożonych. U czterolatków w dalszym ciągu występują zniekształcenia, ale w nieco mniejszym stopniu. Pojawiają się neologizmy. Dziecko 3 letnie, potrafi porozumieć się z otoczeniem, jego mowa jest już w pewnym stopniu ukształtowana, jednak jej rozwój odbywa się w dalszym ciągu i często pojawiają się błędy. Dziecko trzyletnie powinno już wymawiać wszystkie samogłoski ustne i nosowe, spółgłoski: p, b, m, f, w, ś, ź, ć, dź, ń, k, g, h, t, t, d, n, l, ł, j. Pojawiają się również głoski takie jak: s, z, c, dz. Dziecko już umie wypowiadać większość z tych głosek poprawnie w izolacji, a w mowie potocznej zastępuje je zaś głoskami łatwiejszymi. Dziecko zmiękcza głoski: s, z, c, dz, sz, ż, cz, dż na głoski: ś, ź, ć, dź.
Najczęstsze błędy językowe pojawiające się u trzylatków, które mogą utrzymywać się do 5 roku życia, to: opuszczanie sylaby początkowej lub końcowej (zupa pomidorowa = zupa midolowa, lokomotywa - komotywa); przestawianie głosek w wyrazie (ławka = wałka); tworzenie nowych wyrazów (zadzwonić + telefonować = zatelefonić, żelazko = prasowaczka, oparcie krzesła = opieranka). głoska r może być wymawiana jako j lub l, ewentualnie jako ł, zamiast f występuje często ch i odwrotnie.
Dziecko 4 letnie, potrafi już mówić o przeszłości i przyszłości. Zadaje mnóstwo pytań. utrwalają się głoski s, z, c, dz, dziecko nie powinno ich zamieniać na ich zmiękczone odpowiedniki ś, ż, ć, dż; głoski sz, ż, cz, dż dziecko może wymieniać na s, z, c, dz - jest to tzw. seplenienie fizjologiczne; pojawia się głoska r, choć jej brak nie powinien jeszcze niepokoić; może pojawić się tzw. hiperpoprawność związana z opanowaniem nowych, trudnych głosek np. zastępowanie głosek s, z, c, dz, przez sz, ż, cz, dż - np.: sztół, czukierek;
Dziecko 5 letnie, mowa dziecka w tym wieku powinna być zrozumiała, a wypowiedzi dziecka wielozdaniowe dziecko potrafi już bezbłędnie powtórzyć sz, ż, cz, dż, choć w mowie potocznej mogą wciąż być zastępowane przez s, z, c, dz; głoska r powinna być już wymawiana, chociaż często pojawia się dopiero w tym okresie; wypowiedzi uwzględniają kolejność zdarzeń i zależności przyczynowo - skutkowe, są zwykle poprawne gramatycznie; dziecko potrafi wyjaśnić znaczenie słów, opisać cechy przedmiotów i możliwość ich zastosowania; dziecko chętnie poprawia innych i samego siebie, szukając prawidłowego brzmienia wyrazu;
Dziecko 6 letnie. powinno już prawidłowo wymawiać wszystkie głoski, oraz powinno mieć opanowane mówienie. powinno poprawnie wymawiać wszystkie dźwięki nawet te najtrudniejsze do opanowania czyli głoski sz, ż, cz, dż oraz r; umieć porównywać (odnajdywać różnice i podobieństwa) oraz klasyfikować przedmioty pod względem wielkości, kształtu, koloru, ciężaru, funkcji użytkowej dokonywać analizy i syntezy słuchowej wyrazów o prostej budowie fonetycznej (tzw. głoskowania) wyodrębniać głoski na początku, na końcu i w środku wyrazu samodzielnie wymyślać wyrazy rozpoczynające się na daną głoskę wyklaskiwać ilość sylab w wyrazie określać położenie przedmiotu względem otoczenia (nad, pod, obok, między, wewnątrz itp.) określać kierunek (do tyłu, na wprost, w bok itp.)
NORMY ROZWOJOWE Normą rozwojową jest, jeśli dziecko w wieku: 0-1 roku - komunikuje się z dorosłymi za pomocą krzyku, głuży, gaworzy, wymawia pierwsze wyrazy: mama, tata, baba, lala; 1-2 lat - Używa prawie wszystkich samogłosek, z wyjątkiem nosowych (ą, ę) oraz wymawia niektóre spółgłoski ( p, b, m, t, d, n, k, ś, ź, ć dź, ch). Pozostałe zastępuje innymi. Wypowiada się jednowyrazowo: np.: kaczka - kaka, pomidor - midol; 3 lat - porozumiewa się prostymi zdaniami, wymawia wszystkie samogłoski i spółgłoski (p, pi, b, bi, m, mi, n, ni, f, fi, w, wi, t, d, n, l, li, ś, ź, dź, j, k, ki, g, gi, ch); 4 lat - wymawia głoski s, z, c, dz; 5-6 lat - wymawia głoski sz, ż, cz, dż, r; 7 lat - ma utrwaloną poprawną wymowę wszystkich głosek oraz opanowaną technikę mówienia.
Należy pamiętać, że każde dziecko rozwija się we własnym, swoistym tempie i niewielkie opóźnienia rozwoju mowy nie powinny być powodem do niepokoju. Stopień rozwoju mowy w danym momencie zależy od różnych czynników. Do najważniejszych należą psychofizyczny rozwój dziecka oraz wpływ środowiska. Opóźnienia w pojawianiu się poszczególnych stadiów rozwoju mowy nie powinny przekraczać 6 miesięcy, jeżeli któryś z etapów rozwoju mowy opóźnia się konieczny jest kontakt z logopedą.
Pomoc logopedy może być przydatna gdy dziecko: rodzi się przedwcześnie z objawami wcześniactwa, manifestuje problemy neurorozwojowe, rozwija się wolno i nieharmonijnie, ma stwierdzone nieprawidłowe napięcie mięśniowe, późno podnosi główkę, późno siada i późno chodzi, ma lub miało kłopoty ze ssaniem, połykaniem, gryzieniem, żuciem, nieprawidłowo reaguje lub wcale nie reaguje na dźwięki otoczenia, mało gaworzy, jest mało aktywne głosowo, oddycha przez usta, uporczywie ślini się (nie kontroluje wycieku śliny), ma nieprawidłowo zbudowane narządy mowy między innymi język, podniebienie, zbyt długo było karmione butelką i ssie smoczek (ponad 6, 9 miesiąc życia), jest nadruchliwe lub apatyczne.
Rodziców nie powinno przerażać, że ich dzieci mówią same do siebie. Naukowcy przekonują, że pięciolatki, które to robią, lepiej radzą sobie ze stawianymi przed nimi zadaniami. Badanie na ten temat przeprowadził prof. psychologii Adam Winsler z George Mason University w stanie Wirginia. "Dzieci często mówią do siebie wykonując codzienne obowiązki, a rodzice i nauczyciele nie powinni myśleć, że to dziwne czy niewłaściwe. Powinni słuchać dzieci, bo to wspaniałe okno do ich umysłów" - powiedział Winsler, dodając, że dzieci powinno się do głośnego mówienia wręcz zachęcać. Okazuje się, że 78 proc. dzieci miało lepsze wyniki w wykonywaniu zadań, kiedy do siebie mówiło, niż kiedy pracowało w ciszy. Ponadto Winsler stwierdził, że dzieci z problemami behawioralnymi, np. ADHD, częściej mówią do siebie niż ich rówieśnicy. Profesor uznał, że pozwalanie takim dzieciom na mówienie do siebie w klasie może pomóc im w rozwoju. Winsler twierdzi, że rozmawianie ze sobą jest powszechne u dzieci w wieku 2-5 lat i zupełnie normalne. Kiedy dziecko przejawia takie zachowania, poprawia się jego komunikacja ze światem zewnętrznym.
Podobny eksperyment przeprowadzony przez Winslera wykazał, że równie korzystne jest mówienie do siebie w przypadku dzieci autystycznych
POWSTAWANIE POSZCZEGÓLNYCH GŁOSEK W PROCESIE ROZWOJU MOWY Wiek dziecka pierwsze miesiące życia ok. 6 miesiąca życia 1-2 rok życia 2-3 rok życia Artykulacja głosek głużenie: powstają przypadkowe dźwięki gaworzenie-powtarzanie usłyszanych dźwieków pojawiają się pierwsze wyrazy: mama, tata, baba dziecko wymawia samogłoski: a, o, u, i, y, e oraz spółgłoski: p, pi, b, bi, m, mi, d, t, n pojawiają się proste zdania, dziecko wymawia samogłoski ę, ą i spółgłoski: w, f, wi, fi, ś, ź, ć, dź, ń, l, li, k, g, ch, ki, gi, chi, j, ł, s, z, c, dz 4-5 rok życia 5-6 rok życia 7 rok życia pojawia się głoska r, czasem głoski: sz, ż, cz, dż utrwalone są głoski: sz, ż, cz, dż opanowana jest technika mówienia
Rozwój mowy nie u wszystkich dzieci przebiega jednakowo; u jednych szybciej, i te dzieci zaczynają mówić wcześniej, u innych zaś wolniej, co przejawia się późniejszymi początkami mowy i wolniejszym przyswajaniem sobie wymowy pewnych głosek. Różna może być kolejność pojawiania się poszczególnych głosek w trakcie rozwoju mowy. Stopień rozwoju mowy w danym momencie zależy od różnych czynników; wpływ środowiska, zdolności pedagogiczne rodziców, oraz psychofizyczny rozwój dziecka. Według Ireny Styczek i Leona Kaczmarka strona techniczna mowy dziecka powinna być opanowana do siódmego roku życia. Reasumując, głużenie powinno się pojawiać w szóstym miesiącu życia, pojedyncze słowa na pierwsze urodziny dziecka, proste zdania powinny być wypowiadane w czasie drugich urodzin, zdania rozwinięte w czasie trzecich urodzin, a na czwarte urodziny dziecko powinno umieć opowiadać krótką bajkę.
Przebieg przyswajania języka Przyswajanie języka zazwyczaj kończy się w 4 r. życia Proces jest pomyślny do 6 r życia Rzadkie przypadki późniejszego przyswajania Metody pozyskiwania danych : obserwacyjne i eksperymentalne Przyswajanie wzorów dźwiękowych języka : 1 r. życia 5-7 mies. życia (gra z dźwiękami wyrażenie stanu emocjonalnego i fizycznego) Głużenie : wypowiadanie pojedynczych fonemów do 6 mies. życia : zestawianie dźwięków w fonemy, rozpoznawanie fonemów własnego języka 7-8 mies. życia : gaworzenie, wymawianie sylab, ćwiczenie prozodii języka 10 mies. życia : dziecko przestaje być uniwersalnym fonetykiem
Przebieg przyswajania języka Krótko przed 1 urodzinami : rozumienie słów, krótko po urodzinach : wypowiadanie słów( etap 1 słowa ) etap ten może trwać od 2 miesięcy do 1 roku ok 18 mies. życia dwojakie zmiany w języku : gwałtowna rozbudowa języka prymitywna składnia (etap 2 słów, mowa telegraficzna) dzieci rozumieją zdania wykorzystując składnię 2-3.5 r. życia język przekształca się w płynną, gramatyczną konwersację Powyższe etapy przebiegają analogicznie u wszystkich dzieci. Mozliwe opóźnienie 1 rok. Większość zdań 3 latka : niegramatyczna ale poszczególne cechy gramatyczne przestrzegane w większości przypadków. Dzieci rzadko naruszają kolejność słów i używają fleksji i słów funkcyjnych w zdaniach tego wymagających wypowiedzi 2 i 3 słowne wyglądają jak fragmenty dłuższych, potencjalnych zdań. Dziecko w wieku lat 4 przyswaja wszystkie elementy rodzimego języka
Zaburzenia mowy Mowa jest procesem bardzo złożonym. Obejmuje nie tylko rozumienie tego, co mówią inni, ale również umiejętność porozumiewania się w sposób zrozumiały dla innych. Tak, jak w każdej innej sferze życia i funkcjonowania, tak i tutaj, niekiedy występują zakłócenia, bądź zaburzenia.
Wg I. Styczek zaburzenia mowy można podzielić na: zewnątrzpochodne (egzogenne, środowiskowe) przy zaburzeniach mowy nie stwierdza się defektów anatomicznych czy psychoneurologicznych, które można by uznać za przyczynę, wewnątrzpochodne (endogenne).
Zaburzenia mowy wewnątrzpochodne (endogenne) dysglosję zniekształcenie dźwięków mowy lub niemożność ich wytwarzania, na skutek nieprawidłowej budowy narządów mowy lub obniżenia słyszalności, dysartrię (anartrię) zniekształcenie dźwięków mowy lub niemożność ich wytwarzania, na skutek uszkodzenia ośrodków i dróg unerwiających narządy mowne (artykulacyjne, fonacyjne i oddechowe), dyslalię (alalię) opóźnienie w przyswajaniu sobie języka, na skutek opóźnionego wykształcenia się funkcji pewnych struktur mózgowych, afazję częściowa lub całkowita utrata znajomości języka na skutek uszkodzenia pewnych struktur mózgowych, jąkanie zaburzenie płynności mowy, zaliczane do nerwic, nerwice mowy (logoneurozy) mutyzm, afonia, jąkanie, zaburzenia tempa mowy, modulacji siły i wysokości głosu u osób cierpiących na nerwice, oligofazję niedokształcenie mowy spowodowane upośledzeniem umysłowym, schizofazję mowa osób mających zaburzenia myślenia spowodowane chorobami psychicznymi.
Bibliografia 1.Clark L., Ireland C., Uczymy się mówić, mówimy, by się uczyć, Poznań 1998 2. Kaczmarek L., Nasze dziecko uczy się mowy, Lublin 1982 3. Kiclow M., Rozwijanie kompetencji komunikacyjnej dzieci w wieku przedszkolnym, Wychowanie w przedszkolu, 1985, nr 5 4. Kurcz I., Pamięć, uczenie się, język, Warszawa 1992 5. Logopedia. Pytania i odpowiedzi, pod red. T. Gałkowskiego, G. Jastrzębowskiej, Opole 2003 6. Porayski Pomsta J., Wypowiedzi dziecięce jako akty mowy, Poradnik językowy, 1990, z. 8 7. Styczek I., Logopedia, Warszawa 1983 8. Zaburzenia mowy. Mowa, teoria, praktyka, pod red. St. Grabiasa, Lublin 2002 9. Zaleski T., Opóźniony rozwój mowy, Warszawa 1992
ERROR: syntaxerror OFFENDING COMMAND: --nostringval-- STACK: (Mowa dziecka- rozw i zaburzenia mowy ) /Title () /Subject (D:20140323180355) /ModDate () /Keywords (pdfcreator Version 0.8.0) /Creator (D:20140323180355) /CreationDate (Administrator) /Author -mark-